rong lúc bà mẹ Valentin chạy về đến nhà, giày rách tung, chân rớm máu, thì một chiến hạm phun ra một màn khói. Hình như nó lơ lửng trong đám mây mù ảm đạm của biển cả lúc hoàng hôn, phía trên cái mái bằng của ngôi nhà đã có cỏ mọc. Bốn lưỡi lửa, bốn ngọn bút lông lóa mắt với những đầu nhọn hoắt, phụt ra khỏi nòng đại bác, tóe ra, bay vút và tan đi trong những cơn lốc khói ảm đạm. Một tiếng nổ rung cả vùng vách biển. Trong thâm tâm, bà Matriôna hiểu đó là điều rất hay, có một chiến hạm đã đến giúp sức anh em thủy binh và đã dọt xuống đầu quân địch bằng những đại bác « cỡ kếch xù ». Đúng nguyên văn bà nghĩ như vậy: những đại bác « cỡ kẽch xù ». Bốn viên đạn gầm rống bay qua đầu bà về phía thảo nguyên, và mấy giây sau, bốn tiếng nổ dậy đất, mạnh đến nỗi làm đất cát đổ ào ào từ trên vách biển xuống phía dưới.

Bà dừng lại trước cửa, thở một hơi dài và qua quyết bước vào nhà.

Pêchya và Valentin yên lặng đứng trước bà.

— Thế là hết — bà nói một cách gay gắt, có phần sống sượng nữa, và lấy tay đập vào không khí một cách quả quyết — Valentin, chuẩn bị cho thằng bé đi, còn mẹ, mẹ đi xuống dưới kia.

Valentin gật đầu. Không cần thiết phải giải thích gì cho cô bé. Cô đã trở nên rất đứng đắn, âm thầm.

— Mẹ làm một mình có nổi không?

— Để mẹ cố xem, — bà mẹ nói qua kẽ răng. Pêchya rụt rè nhìn bà mẹ rồi lại nhìn cô con gái, ngơ ngác. Cái tiếng « cố » mà bà mẹ nói ra bằng một giọng gay gắt đặc biệt lạ lùng làm cho lòng chú bé càng rạo rực lo sợ. Trong lúc bà mẹ lục đục ở lối cửa vào, xô loảng xoảng những bi-đông sắt tây, thì Valentin vội vàng nhưng không hấp tấp, sắp xếp đồ lề và bảo chú bé mặc quần áo.

Pêchya vừa mặc quân áo, vừa giật nẩy người trước mỗi loạt đại bác hạng nặng và trước mỗi tiếng nổ ngoài thảo nguyên. Bộ quần áo Mạc-tư-khoa của chú, sau thời gian bị ngâm nước mặn đã co dúm lại, nhầu nát, bạc phếch. Nhiều chỗ đã rách, nhưng Pêchya thấy có người đã vá và mạng lại cẩn thận cho chú. Nhiều chiếc khuy áo đứt đã được thay thế. Đôi dép của Pêchya trôi mất khi chú rời khỏi tàu. Valentin đã thay cho chú một đôi giày tuy cữ nhưng còn lành lặn. Đôi giày rộng quá, Pêchya phải độn báo cũ vào. Chẳng có bit-tất. Pêchya cứ cho chân không vào giày. Dù có báo cũ, đôi giày vẫn quá rộng đối với cỡ chân chú. Hai bàn chân chú cứ lúc lắc bơi trong giày.

— Đôi giày của anh Têrenti mình đấy. Nó gần như còn mới toanh, — Valentin nói ngay như muốn chặn đứng bất cứ lời phàn nàn nào đối với đôi giày bất tiện — Anh Têrcnti hây giờ đang ở hộ đội. Còn một anh nữa của mình là Vaxili cũng đi bộ đội.

Nhưng cô mất công vô ích. Pêchya không máy may tỏ ra bất mãn. Chú hiểu không còn đôi giày nào khác nữa, vả lại đào đâu ra? Hơn nữa, cũng không thể đi chân đất được! Thế mà việc là phải đi rồi, chú bé không còn ngờ gì nữa. Sau đó cô bé đưa cho chú một chiếc áo khoác ngắn đã cũ xông lên mùi da cừu chua hoắc. Chú bé mặc vào, chẳng nói chẳng rằng. Cái áo khoác ấy cũng rộng quá, dài quá đầu gối nhiều. Phải xắn tay áo lên vì nó trùm cả bàn tay. Cái mũ cát-két Mạc-tư- khoa mới đã nằm dưới đáy biển. Valentin cho Pêchya một cái khác. Chú đội lên. Kể ra chú cũng lấy làm khó chịu: từ thuở lọt lòng, chú chưa từng mặc quần áo thừa của ai bao giờ. Nhưng chú chẳng hề hé răng.

Bất giác chú nhớ đến cái ba-lô của chú, trong đó có đủ thứ của cải: xà-phòng, sơ-mi, bàn chải đánh răng, một trăm rúp, giấy bút, bức ảnh mẹ. Chả còn ba-lô nữa! Ba-lô để lại trên con tàu bốc cháy rồi. Bây giờ Pêchya hoàn toàn tay trắng.

Trong khi chú bé được Valentin giúp đỡ thay quân áo thì bà Matriôna Têrenchiepna cứ chạy ra chạy vào. Một lần để gói ghém giấy tờ, sổ sách và những tấm bìa cứng đã sắp đặt từ trước vào một tấm khăn trải giường. Bà buộc chặt cái gói lại bằng một chiếc khăn mặt dài và để nó vào một góc nhà, trên một cái ghế đầu, thật dễ nhìn thấy, để bất kỳ lúc nào cũng vơ lấy được dễ dàng. Một lần nữa, bà bước vào, thở hổn hển (bà vừa phải chạy ngược lên bờ biển dốc), mắt trừng trừng và miệng mím lại nghiêm nghị, lục lọi mọi xó xỉnh, tìm được một cái rìu, va cái rìu vào thềm cửa, rối vẫn thở hổn hển, bà chạy ra ngoài. Vài phút sau, từ xa ở phía dưới, tiếng bà kêu vọng lên, át cả tiếng sóng và tiếng súng. Bà gọi Valentin.

— Mình đã bảo là bà cụ không làm một mình được đâu mà! — Valentin vừa lẩm bẩm vừa nhìn chú bé bằng đôi mắt dò xét nhưng thực ra không trông thấy gì. — Ở đây nhé. Đừng đi đâu. Chờ đấy, chúng tôi trở lại ngay. Hai chúng tôi làm thật gấp, rồi sẽ trở lại.

Lúc ấy, từ mặt hiển, loạt đạn tiếp theo của pháo cỡ lớn vừa bắn đi. Một ánh sáng đó rực nhấp nháy ở những cửa thông hơi trên mái. Kính rung lanh canh. Chú bé dúm người lại. Chú run lên bần bật. Chú cố để răng khỏi va vào nhau.

— Đừng sợ — cô bé nói — Họ còn bắn súng to thì vẫn còn chưa sao. Nhưng nếu họ ngừng bắn súng to thì...

— Thì sao?

— Thì... lại là chuyện khác. Cũng phiền đấy. Ngồi xuống và đợi nhé.

Valentin, hệt như mẹ, đi lục lọi các xó xỉnh, nhưng không tìm được rìu. Cô vớ lấy con dao phay làm bếp, treo ở cái đinh gần cửa, rồi với dáng quả quyết, cúi xuống, bước qua thềm cửa trong bóng chiều đang xuống nhanh. Chú bé còn lại một mình.