gười già vùng núi đá Mèo Vạc quê của Páo kể: Thuở hồng hoang, ông Chày sinh ra bầu trời, bà Chày sinh ra mặt đất. Bầu trời thì tròn, mặt đất thì vuông. Bầu trời nhỏ hơn mặt đất, mặt đất lại phẳng phiu. Ông Chày mới bảo bà Chày co mặt đất lại cho vừa bầu trời nên mặt đất lồi lõm thành sông, suối, núi, đồi, bình nguyên... Rồi sau đó ông Chày bà Chày mới sinh ra con người.

Thuở hoang sơ con người chưa phân thành đàn ông đàn bà và sống an hành, vui vẻ, sung sướng lắm. Sung sướng là bởi cây mọc từ kẽ đá um tùm rậm rạp, rừng đầy hoa quả, núi đầy chim muông, cầm thú; loài người không phải lam làm mà cũng có ăn. Sướng quá, loài người đâm ra lười nhác, không có đam mê, chẳng có khát vọng, cuộc sống vô cùng buồn tẻ và chán ngắt. Ông Chày bà Chày vén mây nhìn xuống thấy thế bỗng ghen tức với sự sung sướng của loài người và chán ngán với cuộc sống tẻ nhạt của họ. Ông Chày bà Chày bèn sai thần xuống phân mỗi người thành hai nửa, một nửa nặn nên đàn ông, một nửa nặn thành đàn bà rồi ném mỗi người đi một nơi... Từ đó, người Mông của Páo luôn luôn sống trong cô đơn, sợ cô đơn nên làm cuộc hành trình đi tìm lại cái nửa kia của mình. Người ở Mèo Vạc tìm cái nửa của mình ở Đồng Văn, người ở Lũng La tìm đến Lũng Pàn, người ở Sơn Vỹ tìm về Mã Pì Lèng... Người nào may mắn tìm một lần đã thấy ngay cái nửa của mình khớp vào vừa chằn chặn thì sung sướng hạnh phúc. Người nào không may, tìm một lần không thấy, hai, ba lần không thấy, bốn lần mới thấy hoặc tệ hại hơn là không bao giờ tìm được cái nửa của mình đành phải ở với cái nửa của người khác. Nửa của người khác nên lúc nào cũng cong vênh, không khớp, khổ lắm. Sau, ông Chày bà Chày nghĩ lại thì đã muộn, đành làm một cái chợ tình để những cái nửa ở chân trời góc núi ấy tìm lại, khớp lại với nhau, gặp nhau. Vậy là thành chợ tình.

Chợ tình người già kể là chuyện thần thoại nhưng nghe như huyền thoại. Chợ tình có từ bao giờ không ai biết rõ, Páo lớn lên đã thấy cha đi chợ tình, đi mải miết, đi say mê. Ông nội bảo, ngày bà nội còn sống, bà cũng đi chợ tình. Mẹ Páo thì bảo: "Ai cũng như bà nội, như cha mày thì lấy đất đâu họp chợ".

Năm tháng thời gian trôi nhanh như bóng câu qua cửa sổ. Páo lớn nhanh như cây trẩu ở hồi nhà, khoẻ khoắn như cây sa mộc bên cổng đá, Páo cũng như bà nội, như cha, Páo lại đi chợ tình.

Chợ tình mà ông Chày bà Chày lập nên ngày xưa đơn giản lắm, chỉ dành cho hai cái nửa của mình xô lệch nơi chân trời góc núi gặp nhau thôi. Còn chợ tình bây giờ phong phú, sinh động và trữ tình không sao tả xiết.

Chợ tình họp vào cuối mùa xuân. Chợ dành cho lứa tuổi biết yêu đi tìm bạn tình, dành cho những người yêu nhau nhưng do tình duyên trắc trở mà không thành chồng vợ. Không phải ai cũng được đi chợ tình. Đi chợ tình khác với đến chợ tình. Người đến chợ tình là đến xem người ta gặp gỡ nhau, hoặc nghe hát, chơi quay, đánh yến. Còn người đi chợ tình là đi tìm cái nửa kia của mình để nên duyên chồng vợ; là những người do duyên tình éo le không lấy được nhau, nay đi chợ tình là để đổ thương nhớ, đổ giận hờn vào nhau, là để giải toả những uất ức, để giãi bày tâm sự.

Có người đi chợ tình lại cất giấu những điều phiền muộn, trắc trở, không may trong lòng, và thường để cái xấu của nhà mình lại trước khi ra ngoài cổng. Họ nghĩ, chả lẽ đến chợ tình lại đem chuyện thằng chồng nát rượu, đánh vợ đánh con, hút thuốc phiện đến thân tàn ma dại, nói với người tình cũ. Chả lẽ mang chuyện con vợ hay ăn, nhác làm, ăn quà như mỏ khoét, ngáy ngủ to như tiếng ngáy lợn rừng đến chợ tình kể cho người mình đã từng yêu nghe. Người tình cũ sẽ thương mình hơn, xót cái thân thể cực nhọc của mình hơn, nhưng lại thêm buồn, thêm giận cái nửa đang ở bên mình hơn.

Páo với Seo Say đi chợ tình chẳng chuyện gì giấu nhau. Bao nhiêu uẩn ức trong một năm của số phận làm dâu Se Say chia sớt cùng Páo. Páo thấy xong phiên chợ tình, Seo Say vui lắm, mặt mũi rạng rỡ, ngồi lên yên ngựa ra về Seo Say còn hát nho nhỏ bài ca Khơ chìa planh (Tiếng hát tình yêu) nữa. Thế rồi hai người cứ khấp khởi, mong chờ đến phiên chợ năm sau còn gặp lại.

Páo dậy từ lúc tối mò, đất trời còn giao hoà với nhau làm một. Seo Lỷ - vợ Páo cũng đi chợ tình. Lỷ ngồi vắt vẻo trên yên ngựa, Páo đi bộ, tay cầm dây cương, tay cầm cây đuốc bằng gỗ sa mu chẻ cháy lách tách. Con ngựa nâu nhà Páo lầm lũi đi, lầm lũi bước. Âm âm. U u. Núi rừng bịt bùng tối đen. Nhìn lên phía trước, nhìn về phía sau thỉnh thoảng lại thấy một vài đốm lửa đỏ loè nhoè trong đêm. Người ta cũng đi chợ tình như Páo, như Seo Lỷ đấy mà.

Páo đi chợ tình mặc áo bằng vải lanh nhuộm chàm, cổ áo tròn, may ba túi, cài khuy ngang, đội mũ nồi đen; quần cạp vấn, ống rộng. Bộ quần áo này mua từ số tiền Lỷ bán ba tạ ngô răng ngựa, mặc có vài lần rồi cất để dành cho mới chờ ngày xuống chợ. Páo biết, không nói ra nhưng chắc vợ Páo cũng mong đến phiên chợ tình này lắm. Cả tuần, Lỷ giặt váy áo mới đem hong trước gió. Lỷ gội tóc bằng nước nấu từ cây sả lấy ở hồi nhà. Tóc Lỷ mượt và thơm, đi xuôi chiều gió thổi, hương sả thoảng thơm điếc mũi. Lỷ đi chợ tình làm dáng thế sẽ lấy hết hồn Vàng Mí Chu, người tình cũ của Lỷ, có khi con trai đến chợ cũng xao lòng. Ngựa nhẩn nha đi, Páo nhẩn nha bước. Páo và vợ mỗi người nôn nao, náo nức đuổi theo nghĩ ngợi riêng của mình. Đi đến gần dốc Cổng Trời, Lỷ thẽ thọt:

- Anh Páo. Có mỏi chân để em đổi cho nào.

- Lỷ đừng lo. Tôi chuẩn bị cả năm cho phiên chợ này. Có đi lên giời tôi cũng đi được. Không mỏi chân đâu, Lỷ à.

- Chợ tình năm nay về sớm, anh Páo nhá.

- Cũng còn tuỳ Lỷ à. Bao giờ thằng Vàng Mí Chu nó bảo Lỷ về thì tôi cũng chia tay với Seo Say thôi mà.

Vừa đi vừa nói chuyện, đường xa hoá nên gần. Nhưng đường rừng, núi nên tiếng Páo, tiếng vợ cứ lọt thỏm vào đêm vắng.

Đến chân dốc Cổng Trời thì Páo nhận ra tiếng bước chân con ngựa khoang nhà thằng Sùng Dỉ Sèng. Sèng lặng lẽ thúc ngựa vượt lên trước. Ngựa của Sèng bước vội vã, gấp gáp quá, chứ như không nhanh là chợ tan, không gặp được người tình. Páo chưa kịp gọi thì Sèng đã mất hút vào đêm tối.

Lên đỉnh dốc Cổng Trời, Páo cảm thấy như mình đang ở trên trời vậy. Páo định vén mây, hỏi ông Chày bà Chày xem Seo Say đã ra khỏi cổng đá nhà chồng chưa. Nhà chồng Seo Say nhiều ngựa, nhiều dê lắm, Seo Say đi cắt cỏ bao giờ mới đầy tầu ngựa để đi chợ tình. Nhà chồng Seo Say ở tít trên núi cao, bốn mùa thừa gió thiếu nước. Quê chồng Seo Say cũng chỉ có đá là đá; quanh năm Seo Say phải xuống sông Nho Quế, gùi đất đổ vào hốc đá rồi chổng mông, cúi gằm mặt tra ngô vào đó. Năm ngoái, Seo Say phải trốn mẹ chồng đi chợ tình. Seo Say trèo lên cây sa mộc, thả người lên hàng rào đá rồi nhảy xuống đống cây ngô khô, chạy ra dốc Ba Khoanh, nơi chồng Seo Say đang dắt ngựa chờ ở đó. Chồng Seo Say không đi chợ tình, chỉ dắt ngựa giấu mẹ cho Seo Say đi thôi. Seo Say đến chợ mà tay xước rớm máu và sương đêm ướt sũng bờ vai tròn. Khổ thân Seo Say, đến chợ cũng lại gặp mẹ chồng đi chợ tình, chẳng đằng nào thoát. Ngồi với Páo mà cứ phải dấm dấm dúi dúi, mắt liếc nhìn; chỉ sợ mẹ chồng đến làm to chuyện. May mà vẫn yên lành. Càng kể hai mắt Seo Say càng ướt rượt. Páo nghe, hiểu hết nỗi khổ tâm của Seo Say, thương quá...

Páo chưa kịp hỏi ông Chày bà Chày thì có vô vàn những đốm đuốc đỏ như mắt bò rừng bắt đèn săn đêm hiện lên trước mắt. Páo nhận ra thung lũng Pà Tẻn đang ở trước mặt mình. Đuốc đỏ theo các con đường mòn vắt qua sườn núi, bò theo bờ nương, qua thung lũng đi về phía chợ. Hoá ra có rất nhiều cũng như Páo, như Lỷ đang náo nức đi chợ tình. Trong số những đốm đuốc đỏ kia, có bao nhiều người từ bản làng heo hút trong rừng sâu ra, Páo không biết, nhưng có thể họ đi sớm hơn Páo, chỉ thua những người đến chợ tình từ chiều hôm trước ngủ lại qua đêm thôi.

Trời rạng sáng.

Sương lập lềnh trôi ngang bờm ngựa, Páo mới nhận ra đâu là đất, là cây, là núi, là rừng. Những cây sa mộc lá nhỏ xanh thẫm, thân thẳng đứng kiêu hãnh vươn ngọn tận trời cao. Sa mộc mọc chênh vênh trên sườn núi, không sợ giá rét, chịu được nắng nóng khô hạn. Và đá chất chồng đá. Đá ngờm ngợp đá. Đá chặn đứng trước mặt. Đá chắn sau lưng. Đá bủa vây bốn bề. Đâu đâu cũng chỉ đá là đá. Người Mông quê Páo sống trên đá, chết cũng nằm trên đá. Đá làm cho cuộc sống người Mông cao nguyên đá sống khép kín, tù túng, tối tăm. Đá vây hãm làm người Mông quê Páo thật thà, dễ tin nhưng cằn cỗi, chắc nịch, dẻo dai, mãnh liệt bám vào đã mà sống. Bám vào đá mà sống nên mới có Tiếng hát làm dâu, Tiếng hát mồ côi, Tiếng hát tình yêu và có chợ tình.

Sáng sớm.

Chợ tình đã ồn ào người chen vai người. Páo dắt ngựa vào cổng chợ và chạm phải một bà già mặt nhàu nhĩ, mũi tẹt, đầu đội khăn vấn theo hình tròn nhiều nếp với ba màu sắc khác nhau. Bà già dắt con ngựa trắng, bà ta cũng đi chợ tình. Bắt gặp Páo, bà già mũi tẹt thoáng ngỡ ngàng, có vẻ như gặp người quen. Páo thì chẳng quen, nhìn mặt bà ta không thích lắm. Sáng ra gặp người nặng vía như thế này có khi còn xúi quẩy. Con ngựa nâu nhà Páo dũi dũi đầu vào hông con ngựa trắng của bà già, cứ như là hai con cùng đàn lâu ngày mới gặp lại.

Páo dừng ngựa ngay cổng chợ, đỡ Lỷ xuống. Lỷ vội vàng xuống quẩy tấu lấy gói cơm nếp nương, đùi gà luộc và quả bầu be khô đựng rượu đưa cho Páo. Còn một gói, Lỷ giữ lấy cho mình. Lỷ vỗ nhẹ bờm ngựa, chờ cái gật đầu của Páo rồi bước đi tìm bạn tình. Lỷ đi một đoạn, Páo mới chợt nhớ chưa hẹn chỗ chờ nhau về nhà. Páo gọi giật giọng:

- Lỷ! Chiều về, Lỷ chờ tôi ở bên cổng đá ở góc chợ phía Đông nhá.

Lỷ không trả lời, chỉ quay mặt lại, cười, và gật đầu. Páo thấy cái chân Lỷ bước vội quá. Chầm chậm thôi kẻo ngã thì khổ. Thằng Vàng Mí Chu không theo về nhà mình chăm cái chân của Lỷ đâu.

Chợ áp ngay bên tường rào đá nhà Sùng. Tường rào đá nhà Sùng đổ nát từ thời còn giặc Cờ đen đến phá, lâu ngày cỏ mọc dây leo, chỉ còn hai cái cổng đá vẫn trơ trơ cùng sương gió. Páo tìm cây sa mộc nơi hò hẹn Seo Say mấy phiên chợ tình các năm trước. Không dấu vết bàn tay, hơi ấm, sợi tóc của Seo Say còn sót lại. Mưa rừng gió núi xoá sạch rồi. Chỉ còn ba nhát chém vào gốc cây đã u sần thành sẹo là ba lần đi chợ tình gặp nhau thôi. Páo buộc ngựa xong, ngồi dựa lưng, mắt lim dim tìm sự sảng khoái trong khi nghỉ ngơi sau một chặng đường ba tiếng đồng hồ theo chân ngựa. Páo nhìn mây cây lê mọc hoang bên hàng rào đá đổ đã bật tung những cánh hoa trắng, cảm thấy dễ chịu và nghĩ ngợi đến giây phút đầu tiên sẽ gặp Seo Say trong phiên chợ tình năm nay.

Còn sớm.

Chắc Seo Say đang trên đường đi. Đường từ Lũng La đến chợ xa lắm chỉ có dốc là dốc. Năm nay đi chợ tình, Seo Say có mặc váy áo mới không? Năm ngoái Seo Say mặc áo xẻ ngực trước, vải áo may bằng lanh sợi nhỏ, dài và bóng. Hai mảnh vải đáp trước tà áo thêu hoa đỏ rực; mảnh đá so đằng sau thêu hoa văn sặc sỡ lắm. Váy của Lỷ khác với váy của Seo Say. Váy Lỷ màu chàm, gấu váy thêu đường diềm và hoa văn đỏ. Váy Seo Say dệt bằng lanh trắng, hình nón cụt, phía trên xếp nếp nhỏ đều tăm tắp. Hai mảnh pù giáo ở đằng trước, đằng sau thêu bằng chỉ đỏ, chỉ vàng, hoa văn uốn lượn như hình sông thế núi, như dáng con nai, cho chim cứ cư. Seo Say ngồi trên ngựa trắng đi trên đường mòn quanh co giữa mênh mông núi biếc rừng xanh. Khăn, áo, váy đung đưa, rập rờn như cánh bướm màu sặc sỡ, đường nét hình hài Seo Say uyển chuyển, Páo nhìn không bao giờ chán mắt. Năm nay, Seo Say đi chợ có mang ô đỏ, thêu hoa văn trắng? Mong sao mẹ chồng Seo Say đừng hỏi ô tặng hay ô mua! Cái ô Páo tặng có còn không hay mẹ chồng Seo Say giận, đạp ô bẹp dúm rồi.

Vẫn còn sớm.

Chắc Seo Say đã đến gần cổng chợ. Páo với tay lấy quả bầu be làm vài tợp rượu. Páo nhắm mắt mường tượng cái má đỏ bồ quân, cái bắp chân trắng tròn của Seo Say. Đôi chân đi giày vải đang đung đưa trên mình ngựa trắng. Con ngựa trắng dừng trước mặt Páo. Seo Say thúc ngựa hí vang và dẫm chân lộp cộp. Páo vẫn lim dim mắt như ngủ.

- Seo Say đến rồi đấy. Anh Páo à.

Páo xoay người quay mặt đi, cái mũ nồi đen sụp xuống mặt.

- Anh Páo à. Đỡ Seo Say xuống ngựa nào.

Páo lại càng giả vờ như không biết và cất tiếng ngáy to như tiếng ngáy của con bê.

- Không đỡ xuống thì thôi. Chẳng thèm nữa.

Seo Say quay đầu ngựa. Tiếng bước chân ngựa xa dần. Páo lo quá, hốt hoảng chạy theo, ghìm cương quay đầu ngựa rồi đỡ Seo Say xuống...

Không phải Seo Say đến. Chỉ là một chút mường tượng thời thanh xuân Seo Say còn ở Lũng Pàn, hai đứa vẫn giả vờ để hù doạ nhau thôi. Từ ngày Seo Say về nhà chồng thì Páo cũng hết tuổi chơi, tuổi nghịch luôn. Páo thẫn thờ, tiếc nuối. Mới đấy mà đã bốn năm. Páo lại nghĩ đến Lỷ. Chắc giờ này Lỷ đã gặp Vàng Mí Chu rồi, không biết Lỷ và Chu ngồi chỗ nào, ở gốc cây si hay gốc cây sồi.

Mặt trời lên đến nửa thân cây sa mộc. Sương tan hết. Núi đá tuyền màu lam, óng ánh nắng mới. Chợ đã đông nghìn nghịt. Mấy chảo thắng cố ở góc chợ gần chỗ Páo ngồi bốc khói mù mịt. Ba, bốn cái đầu đội mũ nồi đen cắm cúi ăn sì sụp. Sùng Dỉ Sèng mặt buồn thiu dắt ngựa đi ngang qua chỗ Páo ngồi. Sèng bảo:

- Mày còn chờ à. Tao về trước đây.

Páo ngạc nhiên hỏi:

- Chợ đang đông. Sao Sèng về sớm thế?

- Dỉn của tao không đi.

- Sao thế?

- Nó nằm lót ổ một mùa trăng rồi.

- Dỉn đẻ! Ai bảo mày thế?

- Thằng chồng Dỉn chứ còn ai. Tao ghét cái thằng để vợ đẻ ở nhà một mình, đi chợ tình với người yêu.

- Số mày lẻ bạn tình rồi.

- Ờ, tao buồn lắm, như con nai lạc bạn. Thôi, tao về trước đây, Páo à.

Con ngựa khoang mắt ươn ướt cứ dũi đầu vào hông Sèng. Lúc mờ sáng, Sèng và con ngựa vội vã, hào hứng bao nhiêu thì bây giờ Sèng buồn chán, ủ ê bấy nhiêu. Páo muốn nói một câu an ủi Sèng mà không sao nói được.

Seo Say vẫn chưa đến. Páo đã bồn chồn sốt ruột, đứng dậy đi tới đi lui. Dưới gốc cây gạo gai một người đàn bà ngồi xoè ô che nắng cho người đàn ông đang nằm bệt xuống cỏ xanh, mặt đỏ lừ vì say rượu. Chỗ cây sồi, lại là bà già mũi tẹt ngồi đối diện với ông già mặc vải sợi thô màu chàm. Bà già khóc giời ạ! Lại còn đưa mảnh pù giáo lên chấm chấm nước mắt nữa kìa. Có điều lạ, thỉnh thoảng bà ta lại len lén nhìn sang chỗ Páo ngồi. Chỗ gốc cây sa mộc mọc đôi, một chàng chai mặc áo vải thô cài khuy ngang màu chàm, quần cạp vấn cũng màu chàm đang phùng má thổi kèn. Chàng trai thổi theo làn điệu dân ca Lu chìa - Khơ chìa để ca ngợi tình yêu lứa đôi. Cô gái trẻ má ửng đỏ hồng màu quả bồ quân, mặc váy lanh trắng đăm đắm mắt nhìn và miệng há to như đang nuốt từng điệu khèn. Đằm thắm và trong sáng quá. Páo tiếc nuối không còn được thổi khèn cho Seo Say nghe nữa. Seo Say đã là thuyền theo lái, gái theo chồng về Lũng Sa rồi. Và Seo Say hôm nay không đến chợ tình. Không đến thì thôi vậy. Páo cũng chả cần. Người ta có nhớ Páo đâu. Con ngựa của Páo chẳng biết mỏi chân hay chồn gối mà gõ móng liên tục. Con ngựa nâu này đã quen con ngựa trắng của Seo Say từ phiên chợ tình năm kia. Đừng bồn chồn gõ móng nữa ngựa nâu ơi. Con ngựa trắng ấy cũng không theo chủ xuống chợ tình. Đừng mong nữa ngựa à, tao cũng không thèm mong nhớ, chờ đợi. Con đường vào cổng chợ chẳng có bóng dáng Seo Say và bóng ngựa. Dứt khoát là Páo không cần. Đường từ dốc Bờm Ngựa kia cũng không có bóng hình Seo Say, đúng là Seo Say không xuống núi, không đi chợ tình rồi...

Mặt trời lên đến đỉnh cây sa mộc. Những người đi chợ, đến chợ đã mang cơm nếp ra ăn. Và lác đác người ra về. Páo mong chờ đến sốt ruột. Hay Seo Say giận Páo? Seo Say có việc nhà chồng nên đến muộn? Mẹ chồng Seo Say không cho đi, nhốt trong tường rào đá? Bao nhiêu phỏng đoán dồn dập đến trong đầu Páo. Nhà chồng giàu, nhưng Seo Say đi làm dâu khổ lắm. Sáng lùa dê lên núi và cắt cỏ ngựa gùi về. Chiều cầm dao cầu thái cỏ ngựa trong giá rét bầm tay. Một đống cỏ, hai đống cỏ thái nhỏ mới đầy tàu ngựa tám con ăn. Đêm đến, trong ánh đèn dầu trẩu lờ mờ, hai thớt đá cối xay ngô nặng nề nghiến vào nhau. Bóng Seo Say hắt lên tường nhà trình đất lúc mờ lúc rõ. Xay ngô thường có một người bỏ từ từ vài hạt thôi để cho hai, ba người kéo. Vậy mà Seo Say phải kéo cối xay ngô một mình, chốc chốc dừng lại bỏ vài hạt rồi lại kéo, lại dừng, lại bỏ... Có bột ngô rồi còn phải đồ lên thành mèn mén cho cả nhà ăn thì đêm cũng hết. Bà mẹ chồng không thương Seo Say lại suốt ngày chửi dê, mắng chó, bắt le bắt lét. Đã bao lần Seo Say âm thầm hát Tiếng hát làm dâu. Phiên chợ tình năm ngoái, Seo Say vừa kể vừa hát, giọng ai oán lắm. Páo thương muốn đứt ruột, đứt gan mà không có cách gì bù đắp được, chỉ giận thằng chồng Seo Say sợ mẹ, sao lại để vợ khổ thế.

Chợ đang tan. Nhiều cặp trai gái chia tay nhau. Dùng dằng. Lưu luyến. Hẹn hò. Páo thấy mình thừa ra. Tủi quá. Đúng lúc ấy, con ngựa trắng nhà Seo Say xuất hiện. Đúng lúc ấy, cái bà già vấn khăn tròn xếp ba màu, mũi tẹt, đứng lù lù trước mặt Páo. Có chuyện rồi, Páo thoáng nghĩ trong đầu. Lúc này bà già cũng đỏ bừng mặt vì rượu, bảo:

- Tao thấy mày ăn một mình, uống một mình. Tội quá.

- Cái số tôi lẻ bạn tình. Đành chịu thôi.

- Páo à. Tao biết mày đi chợ tình để gặp Seo Say.

- Bà biết tôi?

- Ờ. Tao thấy mày ngồi với con Seo Say nhà tao ở gốc cây sa mộc này từ phiên chợ tình năm ngoái, năm kia rồi. Hôm nay, tao định về luôn, nhưng nhìn mày ngồi chầy chầy ở đây đợi Seo Say cả ngày không thấy. Tội quá. Tao đi không đành.

- Bà là...

- Là mẹ chồng Seo Say. Tao nói mày đừng buồn. Seo Say không còn nữa đâu, nó chết rồi.

- Chết rồi...ồi!

Seo Say chết rồi. Bà già nói phũ quá. Như có tiếng sét đánh ngang tai giữa trời quang mây tạnh. Đột ngột quá. Páo không muốn tin người mà Páo mong đợi suốt ngày ở chợ tình, chờ suốt năm nay lại chết.

- Cũng là tại tao thôi, Páo à. Mày đừng đau đớn quá.

Như dòng sông Nho Quế chảy ngược, mẹ chồng lại đi an ủi người tình cũ của con dâu. Páo đã định thần lại:

- Bà kể đi. Tôi chịu được nỗi đau này.

Và câu chuyện mẹ chồng Seo Say kể:

Seo Say đến ngày đẻ. Tao không cho nó đi bệnh viện. Bệnh viện ở xa quá mà người Mông ta từ xa xưa vẫn tự đẻ trong nhà. Đẻ thì đi gọi bà đỡ vườn, nấu một nồi nước lá thơm và cấm thằng chồng, cấm đàn ông đàn ang không được ngó ngàng là xong. Có người còn tự một mình vượt cạn được ở ngoài nương cơ mà. Đẻ đối với đàn bà người Mông cũng dễ dàng, đơn giản, tự nhiên như con ngựa, con trâu, con dê vẫn thường đẻ có sao đâu. Tao nghĩ như thế, người Mông quê ta nghĩ như thế.

Con Seo Say đẻ xong, mẹ tròn con vuông. Con trai nhá, đỏ hon hỏn. Mừng quá. Nhưng khổ thân con Seo Say, bà vườn lấy cật nứa cắt rốn thằng bé rồi mà rau vẫn không chịu ra, rau gái đẻ bị cầm tù trong bụng Seo Say. Nửa đêm đến sáng, từ sáng đến trưa con Seo Say vẫn nhăn nhó, đau đớn. Vậy là con ma nó không cho cái rau ra rồi. Phải cúng thôi. Tao cho người đi mời thày mo. Thày mo bắt con Seo Say ngồi trên chõng tre, hai chân dạng ra đặt trên hai ông đồ rau. Thày mo cởi dây giày vải, một đầu buộc vào cái núm rau đang thò lò ra giữa hai háng con gái đẻ, một đầu dây buộc vào viên sỏi nhỏ màu trắng có dán lá bùa. Viên sỏi trắng loay xoay rồi đung đưa, đung đưa. Khổ thân con gái để cứ dạng chân mãi thế. Trong buồng thì thằng bé không được bú mẹ khóc. Ngoài sân, thày mo thắp hương, bày gà luộc, xôi nếp, giấy xanh, đỏ, tím, vàng hò hét cúng ma. Thày nhảy múa nhiều quá, hò hét đuổi ma nhiều quá thày vã mồ hôi. Thày cúng một bài cái rau vẫn không ra, thày cũng ba bốn bài, cái rau cũng không ra. Máu ri rỉ chảy ra nhiều quá, đỏ sũng hai bên đùi con gái đẻ. Thày mo bèn thay viên sỏi bằng cái giầy vải thày đang đi. Vậy là một đầu dây buộc vào cái giầy vải dán mảnh bùa, một đầu dây vẫn buộc nguyên vào cái núm rau thai đang thò lò ra đấy. Thày mo thả cái giày vải khỏi tay thày thì con Seo Say giật thót người, mắt trợn ngược lên. Hai chân nó mềm ấm đang dạng ra bỗng cứng đờ. Cái giầy vải cũng loay xoay rồi đung đưa, đung đưa. Thế rồi, đánh ục một cái, máu xối ra chảy tướt xuống hai đùi và con Seo Say nằm gục xuống bất tỉnh...

Cao nguyên đá câm lặng. Trời đất cũng câm lặng. Đá chất chồng đá. Tối tăm. Hoang sơ. Páo thấy người Mông quê Páo đang vùng vẫy thoát khỏi vòng vây điệp trùng, vạn vạn năm rồi của đá. Cái chết một trong những điều hệ trọng nhất của con người mà đá cũng ngăn cách bủa vây để người ta không biết, không đến được với nhau. Páo muốn hét lên, gào lên một tiếng mà Páo không há miệng được. Cái hăm hở, náo nức, sự chờ đợi, chuẩn bị suốt một năm cho cuộc gặp một ngày này của Páo trở thành nỗi thất vọng cô đơn đến khôn cùng trong buổi chiều tan chợ.

Chiều tối đổ ập xuống. Páo sợ. Páo thấy cô đơn kinh khủng. Bóng tối của buổi chiều tan chợ sập xuống là cũng sập luôn niềm hạnh phúc, hy vọng mong manh cả một năm mong gặp bạn tình chỉ một lần. Phiên chợ này là phiên chợ tình cuối cùng của Páo rồi.

Bà già mũi tẹt, mẹ chồng Seo Say đã rời khỏi gốc cây sa mộc. Bà ta đang ngồi ngất nghểu trên lưng ngựa trắng đi về Lũng La. Bà mẹ chồng đang lẩm bẩm những lời ca trong Tiếng hát làm dâu. Đầu bà hơi cui cúi. Bóng núi đổ dài trùm lên bà mẹ chồng và con ngựa trắng. Tiếng hát làm dâu và chợ tình cuối mùa xuân; đâu là tối tăm, u mê, đâu là trữ tình, lãng mạn?

Chỉ còn Páo và cái chợ không người. Páo lững thững dắt ngựa đến cổng đá góc chợ phía Đông. Lỷ đang chờ Páo ở đó.

Sương núi xuống sớm lành mạnh. Páo nằm vắt mình trên lưng ngựa. Lỷ đi bộ cầm cương dắt ngựa nâu về nhà. Tay Lỷ cầm ô che sương núi cho chồng. Lúc tỉnh, lúc mơ mơ màng màng, Páo vẫn cảm nhận được mùi mồ hôi ngựa váng vất, ngựa thong thả nện móng xuống con đường ô tô mới mở. Đường nhựa phẳng lỳ trải dài, quanh co uốn lượn. Đằng trước Páo, đằng sau Páo, có rất nhiều chàng trai Mông đi chợ tình về, mặt đỏ bừng vì rượu ngô cũng nằm vắt trên mình ngựa. Bên cạnh họ là những người vợ hết mực thương yêu chồng, đang nhẫn nại, lặng lẽ, kiêu hãnh xoè ô che gió, nắng cho chồng.