rời mùa đông. Hơn bốn giờ sáng, bóng đêm còn quánh đặc. Gió bấc luồn qua khe cót ép, rít lên như tiếng cạo cật ống dang.

Bà nội đang lúi húi thắp hương trên bàn thờ tổ nghề. Hôm nay, bà dậy sớm hơn mọi ngày, vì bữa nay là ngày học sinh của bà thi học kỳ. Bà sẽ lên lớp sớm để chỉ bảo học sinh cách hóa trang, và căn dặn những điều cần thiết cuối cùng, trước khi các học sinh của bà bước lên sân khấu biểu diễn báo cáo.

Bà nội tôi là một nghệ nhân sân khấu. Mọi người gọi bà là "nghệ nhân" chứ không phải "nghệ sĩ". Tôi không hiểu lắm sự phân biệt này. Hồi trẻ, chắc bà tôi phải là một đào có tiếng, cho nên bây giờ, khi đã về già, không còn đứng được trên sân khấu, bà được nhiều nơi mời dạy. Không chỉ dạy học sinh Trường Nghệ thuật sân khấu, bà còn dạy cả các diễn viên trẻ bên đoàn tuồng, đoàn chèo. Mà chả cứ diễn viên trẻ, thỉnh thoảng, tôi còn thấy cả những diễn viên, nghệ sĩ lớn tuổi, sang nhờ bà chỉ bảo.

Bà nội có ba người con. Bố tôi là cả, sau còn hai người, một trai, một gái. Tức là cô và chú tôi. Nhưng bà không ở với người nào. Bà chỉ sống với tôi, trong một căn phòng tập thể của Trường Nghệ thuật sân khấu. Căn phòng rộng hơn chục mét vuông, mặt trước và mặt trái là tường gạch, mặt sau và mặt phải bằng cót ép. Tôi ở với bà từ khi chưa đầy một tuổi. Bố mẹ tôi có ba người con, tôi là út. Chả hiểu vì lý do gì, sau khi tôi cai sữa được ít lâu, bà đón tôi về ở hẳn với bà.

Từ lúc lẫm chẫm biết đi, tôi đã theo bà lên lớp xem các cô chú học sinh, diễn viên diễn tập. Dù còn rất nhỏ, và không hiểu lắm về các trích đoạn tuồng chèo, nhưng tôi xem cứ mê mẩn. Thế giới tuổi thơ của tôi là những trích đoạn tuồng cổ, nào Đào Tam Xuân loạn trào, nào Hồ Nguyệt Cô hóa cáo, nào Xuân Đào cắt thịt... Ban ngày thì xem, ban đêm, bà lại kể tôi nghe về các tích tuồng, bà kể và giải thích rất kỹ càng. Bà kể hay lắm. Những câu chuyện đầy hấp dẫn của bà, với tôi, giống như chuyện cổ tích hay những lời hát ru với những đứa trẻ khác. Được xem và nghe như vậy, nên tôi còn có thể phát hiện cô chú học sinh nào diễn chưa đạt hoặc làm sai.

Có lần tôi phát hiện cô học sinh tập vai Đào Tam Xuân làm sai, tôi liền bảo: "Cô diễn chỗ này chưa giống bà cháu". Nói rồi tôi thực hiện lại ngay đoạn đó. Cả bà tôi, cô học sinh kia, và cả lớp cùng trố mắt nhìn tôi kinh ngạc. Bởi lúc đó tôi mới hơn năm tuổi. Bà bảo: "Con diễn lại cho bà và các cô xem nào". Thế là tôi thả sức thể hiện. Lâu nay tôi say mê theo dõi rồi nhập tâm, giờ có dịp, tôi cứ thế say sưa diễn hết trích đoạn Đào Tam Xuân loạn trào. Khi tôi diễn xong, các cô chú học sinh hết lời khen tôi thì đã đành rồi, mà ngay cả bà tôi cũng khen. Bình thường, tôi thấy bà ít khi khen ai lắm. Trong nghề, bà có vẻ khắt khe. Được thể, tôi bảo bà: "Con còn diễn được nhiều vai khác cơ". Rồi tôi tiếp tục, hết Nguyệt Cô hóa cáo đến Mộc Quế Anh dâng cây, nếu bà không ngăn lại vì sợ tôi mệt, thì không biết tôi còn diễn đến bao giờ.

Từ hôm sau đó trở đi, các cô chú học sinh không bế ẵm, đùa nghịch với tôi như trước. Họ đứng cách xa, rồi túm tụm, xì xào, chỉ chỏ. Không hiểu tại sao lại thế, nên tôi hỏi bà. Bà cười bảo: "Các cô chú ấy phục con đấy mà". Tiếng đồn về tôi đến cả tai ông trưởng đoàn tuồng. Một hôm, ông ta xuống sàn tập, ngồi đó cả buổi, chờ bà tôi lên lớp xong, ông nói gì đó với bà. Bà bảo tôi diễn cho ông ta xem trích đoạn Đào Tam Xuân loạn trào. Xem tôi diễn xong, ông không nói gì, chỉ nhìn tôi một lúc rất lâu. Tôi thấy ông thì thào to nhỏ với bà tôi một lát rồi về, vẻ mặt vô cùng bí hiểm và căng thẳng. Tối hôm đó, tôi hỏi bà: "Bà ơi, hôm nay ông trưởng đoàn nói gì với bà thế". Bà bảo: "À, bác ấy muốn cho con làm diễn viên". “Thật hả bà? Thế con cũng được bôi má phấn, môi son như các cô chú diễn viên thật à?". "Có chứ, nếu là diễn viên, con sẽ được son phấn, cả phục trang nữa". "Thế thì thích lắm bà nhỉ! Thế bao giờ con được làm diễn viên hả bà?". "Bác ấy muốn cuối tuần này, con tham gia biểu diễn luôn, nhưng bà chưa đồng ý. Bà sợ con còn bé quá". "Ứ ừ, con không chịu đâu, bà cho con làm diễn viên ngay cơ. Bà nhé". Bà tôi không trả lời. Tôi thấy bà thở dài.