ột luồng gió quái ác thổi những mẩu giấy cháy trên đường phố lát đá hoa cương, và trên hè phố lát những phiến phún thạch màu xanh đã mòn nhẵn. Những tàn tro xanh nhạt bay phấp phới trong không khí. Tro và lá chảy dở hòa lẫn với đám lá dạ hợp rụng, với những hạt phong có cánh, với những quả ngô đồng tròn xốp. Những rác rưởi ấy chất đống trong rãnh nước gần song sắt miệng cống. Thỉnh thoảng, từ một góc nào đó trong thành phố lại đột nhiên vang lên một tiếng nổ. Nhưng khó mà biết được đó là một viên đạn trái phá của pháo binh địch, hay một quả bom của không quân, hay là bên ta phá hoại một kho hàng, không để cho quân địch sử dụng.

Chiếc xe hơi đỗ trong một góc kín của một cái sàn có vòi nước trang trí. Một mảng tường nhà bên cạnh đổ xuống sân. Không khí còn ngập ngụa bụi vôi li ti. Đá rơi trúng chiếc ô-tô. Một hòn làm sây sát cái chắn bùn. Trên mũ ca-lô và vai anh lái xe, có một lớp dày bụi vàng đá vôi nát vụn. Chiếc ô-tô này chính là chiếc xe Kôletnisuc đã chở hai bố con Batsây từ trường bay về «biệt thự» của bác, Cũng không khó hiểu lắm tại sao chiếc ô-tô lại rơi vào tay Secnôivanenkô. Chiếc ô-tô và người lái kiêm thợ máy của nó là Xviatôxlap được quân đội trưng dụng, đã qua hết nơi này đến nơi khác, cuối cùng đến nhà xe của khu ủy và Secnôivanenkô đã xin được.

Tất nhiên ông có thể chọn một cái xe tươm hơn. Nhưng ông lại chọn đúng xe ấy. Vai trò quyết định không phải cái xe mà là con người đã tác động đến sự lựa chọn độc đảo của Secnôivanenkô: đó là lòng tin vững chắc vào giá trị hơn hẳn của người so với vật, dù cái vật ấy thông minh như một chiếc ô-tô. Chỉ thoáng nhìn lần đầu ông đã thú Xviatôxlap. Secnôivanenkô cảm thấy tin cậy anh thanh niên có nét mặt trẻ thơ, với vẻ phớt đời, kiêu kỳ nữa là khác. Ngay phút đầu, ông đã cảm thấy có một cái gì thân thuộc khó tả đối với Xviatôxlap, gần như tình cảm cha con. Ông coi anh gần như một phản ánh của chính ông trong tấm gương thời gian, nhưng không phải của Secnôivanenkô hiện giờ, mà của một Secnôivanenkô khác, một con người trẻ tuổi không còn trên đời này nữa mà chí lưu lại cho ông cái tâm hồn thanh niên trong trắng. Tâm hồn ấy hòa lẫn với tâm hồn thanh thản của thành phố Hắc-hải trẻ trung này đã quá nhiều phen chịu đựng những cơn bão táp của lịch sử. Mối thiện cảm của ông đối với Xviatôxlap dĩ nhiên ông không hề bộc lộ. Bề ngoài, ông vẫn lạnh lùng, thản nhiên, đúng như tính người dân bờ biển Hắc- hải. Ông chỉ nêu vài nhận xét dí dỏm về cái xe, thế rồi cả xe và anh chàng Xviatôxlap lái xe đều hoàn toàn được đặt dưới quyền sử dụng của ông là người đã không chọn nhầm. Chiếc xe trong đôi bàn tay thông minh Xviatôxlap đã làm việc xuất sắc trong thời kỳ gay go này. Và chính Xviatôxlap cũng không phải chỉ làm lái xe kiêm thợ máy xuất sắc mà điều quan trọng hơn, anh còn là người giúp việc tận tụy không mỏi mệt của Secnôivanenkô.

Thời gian này, tất cả công nhân viên chức đều sống theo chế độ doanh trại, nghĩa là ở luôn trong cơ quan xí nghiệp của mình, ai cũng thường trực tại vị trí hai mươi bốn giờ một ngày. Xviatôxlap ở luôn trên xe. Lúc nào anh cũng lặng lẽ, thu mình lại, có phần hơi khô khan, thế mà lạ thật, mặt mũi anh chàng lúc nào cùng rất sạch sẽ, cạo bằng « nước thơm » và đầu chải rất chững chạc. Anh chàng diện quân phục, khoác chiếc mặt nạ phòng độc; khẩu súng trường gài chắc vào lần trong mui xe. Lúc nào anh cũng đội chiếc mũ ca-lô mùa hè giặt sạch, bạc gần trắng, chiếc mũ đội rất chỉnh, hơi lệch về bên phải một chút, nhưng không kiểu cách mà chỉ trong phạm vi qui định của điều lệnh. Ngực anh, lúc này được trang điểm giản dị bằng chiếc huy hiệu đoàn viên. Tóm lại anh chàng có tất cả bộ dạng của một anh lính trẻ cần cù, ăn mặc chững chạc, mà sự thực anh cũng thế.

Vè phần cái xe, nó có vẻ đặc biệt quân sự. Nó được ngụy trang nghĩa là sơn theo màu cảnh vật chung quanh. Chính Xvialôxlap đã sơn lấy, và qua việc này, anh tỏ ra là một họa sĩ phong cảnh có tài ba đáng kể. Lần đầu, vào mùa hè, anh vẽ những cành dạ hợp rậm rạp và bóng đáng tươi tắn của những ngôi nhà. Trên mui xe bằng vải, anh vẽ thu nhỏ những quãng phố xá, những quảng trường lát như vẩy cá, lâu đài Vôrônxôp, những mái ngói, những khoảng biển xanh. Mùa thu anh thể hiện vào đó sự thay đổi thời tiết, quét màu vàng son của cảnh lá rụng. Xviatôxlap đã chuẩn bị cho mùa đông, thu thập màu bạch diên, màu lam ngọc và màu đen để tô vẽ những cây trụi lá, nhưng việc đó không cần thiết nữa rồi.

Khi Secnôivanenkô đi vào sân thì Xviatôxlap đang ngồi trong ô-tô đọc một quyển sách đặt trên tay lái. Bằng một cử chỉ đột ngột, Secnôivanenkô vén măng-tô, ngồi xuống cạnh Xviatôxlap và đóng sầm cửa lại. Ông lặng im mấy giây, trầm ngâm tính toán, ông xếp đặt theo thứ tự trong óc, tùy theo tầm quan trọng, tất cả những vấn đề và kế hoạch phải giải quyết và thực hiện ngay tức khắc. Rồi ông trở lại hiện tại và nói:

— Đi thôi.

Xviatôxlap khoan thai gấp sách lại sau khi gài một lá phong vàng đánh dấu, rồi đặt sách dưới bảng xe. Anh bắt đầu cho xe đi thận trọng, chiếc xe nẩy trên những tảng đả rải rác. Anh không hỏi đi đâu. Anh đánh xe thẳng ra đường phố. Secnôivanenkô im lặng. Chiếc xe dường như sắp lao thẳng lên hè phố đối diện và húc vào bức tường nhà hát.

Nhưng đến phút cuối cùng, Secnôivanenkô nói:

— Rẽ trái!

Xviatôxlap nhanh nhẹn ngoặt sang trái. Xe chạy đến phố Puskin.

— Đại lộ Vô sản, — Secnôivanenkô nói, rồi ông gục đầu lên thành cửa, thiu thiu ngủ.

Xviatôxlap cho xe lượm rất khéo rồi bắt đầu ngoằn ngoèo hết phố này sang phố khác, xuyên qua những sân trông ra đường, đi vòng những u chắn, những đống đá của những ngôi nhà đổ nát.

Thành phố vắng tanh.

Trong thời gian mươi, mười lăm phút dùng để đi đến đại lộ Vô sản Secnôivanenkô đã ngủ thiếp được một giấc. Giấc ngủ nhanh chóng ấy làm cho ông thư thái và tư tưởng thêm sáng suốt. Ngoặt vào cái đại lộ vắng ngắt này, Xviatôxlap nhìn thủ trưởng với vẻ dò hỏi. Lệnh đến đại lộ Vô sản có thể có hai ý hoặc trở về nhà của Secnôivanenkô, hoặc đến một trong những biệt thự của khu ủy là nơi từ một tháng nay có những người chuẩn bị rút vào bí mật đang sống như trong doanh trại, đợi quyết định dứt khoát của khu ủy. Secnôivanenbô lệnh cho anh đến biệt thự trước.

Ông bước vào lối đi trồng toàn tử đinh hương Ba-tư sít nhau, còn xanh tốt, rồi dừng lại trước một ngôi nhà nhỏ quét vôi trắng, ngoài hiên chất đầy thùng gỗ dán và bao buộc chặt. Secnôivanenkô nhìn qua chiếc cửa sổ mở rộng. Đó là một căn phòng quét vôi trắng, bỏ không, có một lò sưởi lát gạch men. Trong một góc, có ba khẩu súng, ngoài ra không còn gì nữa. Ông đằng hắng mấy lượt thật to, nhưng không ai đáp lại. Ông đi vòng quanh ngôi nhà và thấy một chiếc xe tải trên một cái kích; một anh lái xe quỳ cạnh một bánh xe tháo rời đang cầm lắc-lê thay lốp. Khắp chung quanh cũng như trên hàng hiên, đều có những thùng, bao, và một chiếc ra-đi-ô bọc trong chăn. Một làn khói nhỏ bốc từ ống khói cái bếp mùa hạ ra. Ngoài cửa, xuất hiện một người đàn bà trẻ tuổi mũm mĩm, đi bốt, mặt nạ khoác chéo, tay cầm cái thìa gỗ. Nét mặt tươi tắn đáng yêu của chị đột nhiên trở nên rất nghiêm trang. Chị há mồm, nhìn Secnôivanenkô bằng cặp mắt to xao xuyến. Chị chưa kịp nói được tiếng nào vì sau lưng chị vừa ló ra ba người. Một người vừa đi vừa xốc lại áo va-rơ, bước nhanh lại bên Secnôivanenkô.

— Báo cáo đồng chí bí thư! — Anh ta bắt đầu nói như muốn báo cáo theo đúng thủ tục.

— Thôi, thôi, không phải lúc báo cáo. Anh em có mặt cả chứ?

— Đủ cả ạ. Trừ Xviriđôp. Tôi đã cử anh ta đánh xe ra ga hàng hóa để nhận lương thực và dụng cụ đào đất, theo lệnh cấp phát.

— Tốt.

— Thưa đồng chí bí thư, cái xe thứ ba thì thế nào ạ?

— Cái thứ ba chở vũ khi và chất nổ sẽ tới nơi đã định, không qua đây. Đồng chí đã nhận được két sắt đựng tài liệu chưa?... Không to lắm chứ? Tốt lắm. Ở đấy không tài nào nhét cái to vào được. Văn phòng phẩm và giấy sẽ do xe thứ ba mang đến cùng với vũ khí. Đồng chí đã kiểm tra máy thu thanh chưa? Đã xoay được bóng đèn dự trữ rồi chứ?

Vừa hỏi han và ra những lệnh ngắn gọn, Secnôivanenkô vừa đi xem xét lại toàn bộ khu vực. Thỉnh thoảng ông ghi chú bằng bút chì vào sổ tay. Cuối cùng ông nói:

— Mời tất cả các đồng chí lên chỗ tôi.

Ông vào nhà bằng lối sau. Ở một căn phòng, có cái giường gấp để ông nằm ngủ, hai cái ghế vườn hoa và một bàn làm việc. Trước khi bắt đầu nói, Secnôivanenkô theo thói quen, đi đi lại lại một chút trong phòng để tập trung tư tưởng, đầu cúi gằm. Rồi ông ngồi xuống, đột ngột đặt khuỷu tay lên bàn.

— Các đồng chí, tôi sẽ trình bày với các đồng chí tình hình của chúng ta. Hiện giờ trong điều kiện bị vây hãm kéo dài, Ôđetxa ở xa những căn cứ tiếp tế nên đã mất tầm quan trọng chiến lược trước đây của nó. Vì lẽ đó, chính phủ Xô-viết và bộ Tổng tư lệnh đã quyết định rời khỏi thành phố. — Ông nhấn mạnh vào chữ « rời khỏi» và nhìn các đồng chí của mình — Đúng, Chính phủ và bộ Tổng tư lệnh đã quyết định rời khỏi thành phố và điều những lực lượng vũ trang của quân khu Ôđetxa đến những khu vực khác của mặt trận. Bộ đội đã sắp chuyển hết xuống tàu. Ngày mai, vào giờ này, sẽ không còn lại một người lính nào ở đây — Secnôivanenkô trở nên tư lự và nhắc lại — Phải, sẽ không còn lại một người lính nào...

Bất thình lình, ông đứng phắt dậy, đi ra trước bàn, nhưng lại ngồi xuống.

- Quân đội đi, nhưng nhân dân vẫn còn, — ông nói và nhắc lại với mội vẻ kiên quyết: nhưng nhân dân vẫn còn.