8.

Sau khi Hanna bỏ thành phố ra đi, một thời gian dài trôi qua trước khi tôi thôi để mắt tìm cô, trước khi tôi quen dần với những buổi chiều đã mất hình bóng, trước khi tôi ngắm sách và mở trang mà không tự hỏi xem có thích hợp để đọc cho người khác nghe hay không. Một thời gian dài trôi qua, trước khi cơ thể tôi thôi khao khát về cơ thể Hanna; thỉnh thoảng tôi tự nhận ra trong khi ngủ vẫn quơ tay chân tìm cô, và nhiều lần anh tôi kể trong bữa ăn là tôi gọi “Hanna” trong khi ngủ. Tôi cũng nhớ lại những giờ lên lớp mà tôi chỉ mở về cố, chỉ nhớ đến cô. Cmả giác tội lỗi từng hành hạ tôi mấy tuần đầu đã qua đi. Tôi tránh ngôi nhà cô ở, đi đường khác, và nửa năm sau nhà tôi chuyển sang quận khác. Không phải là tôi quên cô. Nhưng đến lúc nào đó những kỷ niệm của tôi về Hanna thôi đeo đẳng. Hanna ở lại đằng sau, như một thành phố ở lại khi con tàu đi tiếp. Thành phố vẫn đấy, đâu đó đằng sau ta,ta có thể quay trở lại đó để chắc chắn nó vẫn còn đấy, nhưng để làm gì cơ chứ.

Trong ký ức tôi, những năm học cuối và những năm đầu đại học là những năm hạnh phúc. Đồng thời cũng chẳng có mấy chuyện gì đáng kể. Đó là những năm nhàn tản. Kỳ thi tốt nghiệp trung học và môn Luật mà tôi chọn hú họa đều không khó, tình bạn, yêu đương và chia tay đều không nặng nề, đối với tôi chẳng có gì nặng nề cả. Cái gì cũng dễ, cái gì cũng nhẹ nhàng. Hay vì thể mà mớ kỷ niệm cũng thành ra nhỏ bé? Hay tôi làm cho nó phải nhỏ bé? Tôi cũng tự hỏi, liệu kỷ niệm hạnh phúc có thật hay không. Càng nghĩ sâu xa tôi lại càng nhớ ra đủ các tình tiết đáng xấu hổ và đau khổ, và tôi biết rằng mình đã từ giã kỷ niệm với Hanna chứ không vượt qua được chúng. Sau Hanna, tôi không bao giờ hạ nhục và để ai hạ nhục mình, không bao giờ mắc lỗi và cảm thấy tội lỗi, chẳng yêu ai đến mức phải đau đỡn khi rời bỏ - ngày đó tôi không nghĩ rành mạch như thế, song nhất định phải cảm thấy.

Tôi tạo cho mình một vẻ ngạo mạn và hãnh tiến, tôi khoa trương như chẳng có gì khiến mình phải bận tâm, xúc động và rối trí. Tôi không tham gia vào chuyện gì. Và tôi nhớ đến một giáo viên, khi ông bắt thóp được tôi và có lời góp ý thì tôi đã ngang ngạnh phẩy tay. Tôi cũng nhớ đến Sophie. Ít lâu sau khi Hanna rời khỏi thành phố, người ta phát hiện cô bị bệnh lao. Cô phải đến trại dưỡng bệnh ba năm, khi cô quay lại thì tôi vừa trở thành sinh viên. Sophie cô đơn và tìm đến các bạn bè cũ, và tôi không khó khăn mấy để len vào trái tim cô. Sau khi ngủ với nhau, Sophie nhận ra rằng tôi không thật vì cô và nói trong nước mắt:”Anh có chuyện gì,có chuyện gì vậy?” Tôi nhớ đến ông tôi, có lần tôi đến thăm trước khi ông mất. Ông muốn làm lẽ cầu phúc cho tôi. Tôi đã nói cho ông biết là tôi không tin và cũng chẳng ưa gì chuyện đó. Thật khó tưởng tượng là ngày ấy tôi thấy thỏa mãn với cách hành xử như vậy. Tôi còn nhớ là khi chứng kiến một cử chỉ âu yếm nhỏ nhặt nào là cổ như nghẹn lại, bất kể cử chỉ đó dành cho tôi hay cho ai khác. Nhiều khi chỉ là một cảnh trong phim. Nhẫn tâm và mẫn cảm song song tồn tại như một điều ám muội cả với chính tôi.

19.

Tôi găp lại Hanna ở tòa án.

Đó không phải là vụ án đầu tiên về trại tập trung, cũng không phải là một vụ lớn. Giáo sư của chúng tôi ngày ấy là một trong số ít ỏi các giáo sư nghiên cứu về quá khứ của chủ nghĩa dân tộc và các vụ án liên quan. Ông lấy vụ án làm đối tượng cho lớp chuyên đề, vì ông hy vọng qua các sinh viên sẽ theo dõi và đánh giá được toàn bộ trình tự vụ án. Tôi không còn nhớ là ông muốn thẩm định, khẳng định hay phản biện chuyện gì. Tôi nhớ là trong lớp chuyên đề có tranh luận về việc cấm hồi tố. Chỉ cần chiếu theo điều luật đã tồn tại trong bộ luật hình sự vào thời điểm xảy ra hành động là đủ để tuyên án các quản tù và lính canh trại tập trung? Hay bản chất sự việc là, vào thời điểm hành động thì điều khoản ấy được quán triệt và ứng dụng ra sao, và như vậy thì không được áp dụng cho các bị can? Luật pháp là gì? Là câu chữ trong sách hay là điều được xã hội thức sự công nhận và tuân thủ? Hay luật pháp là bất kể có ghi trong sách hay không, điều lẽ ra phải được mặc nhiên công nhận và tuân thủ nếu mọi việc diễn ra một cách logic? Ông giáo sư, một người đã cao tuổi, sau thời kỳ tị nạn đã hồi hương nhưng vẫn đứng ngoài lề của khoa Luật học ở Đức. Ông tham gia tranh luận với toàn bộ tầm cỡ uyên bác của mình, đồng thời với sự cách biệt của một người không muốn giải quyết vấn đề bằng sự uyên bác đó nữa: ” Anh chị hãy quan sát các bị can – và sẽ không thấy một ai trong họ thực sự cho là mình hồi đó được phép giết người.”

Lớp chuyên đề bắt đầu vào mùa đông, vụ án vào mùa xuân, kéo dài lê thê hàng tuần. Phiên tòa xử vào các ngày từ thứ Hai đến thứ Năm, mỗi ngày trong đó giáo sư phân công một nhóm sinh viên ghi biên bản từng chữ một. Thứ Sáu họp lớp để khảo cứu mọi sự kiện trong tuần.

Khảo cứu! Khảo cứu quá khứ! Chúng tôi, các sinh viên của lớp chuyên đề coi mình là mũi tiên phong đi khảo cứu. Chúng tôi giật toang cửa sổ cho không khí tràn vào, cho gió ùa vào thổi tung lớp bụi bặm mà xã hội để phủ lên những kinh hoàng của quá khứ. Chúng tôi sẽ làm cho mọi người được hít thở và mở mắt nhìn. Cả chúng tôi cũng không dựa trên kiến thức kinh viện của môn Luật. Án phải được tuyên, đó là điều chắc chắn. Và đối với chúng tôi cũng chắc chắn hệt như vậy, chuyện tuyên án quản tù này hay lính canh nọ của trại tập trung chỉ là bề nổi. Cả một thế hệ đã từng sử dụng những quản tù và lính canh đó, hoặc không chặn tay chúng hay ít nhất thì cũng không tẩy chay chúng khi đáng lẽ đã có thể tẩy chay chúng sau 1945, thế hệ đó giờ đây đứng trước tòa. Và trong một phiên tòa khai minh chúng tôi buộc tội họ phải xấu hổ.

Trong Đế chế thứ ba, lớp cha mẹ chúng tôi đóng nhiều vai trò khác nhau. Một số ông bố tham gia chiến tranh, dăm ba người trong họ làm sĩ quan và một là sĩ quan của lính SS vũ trang, vài người thăng quan tiến chứ trong bộ máy tư pháp hay hành chính. Chúng tôi cũng có bố mẹ làm giáo viên, bác sĩ, một người có bác là viên chức cấp cao bên cạnh Bộ trưởng Nội vụ. Tôi tin rằng, giả sử chúng tôi hỏi họ và nếu họ trả lời, họ sẽ có nhiều chuyện để nói. Bố tôi không muốn kể về mình. Nhưng tôi biết là ông bị mất vị trí giảng viên đại học môn Triết sau khi thông báo sẽ giảng một bài về Spinoza. Ông kiếm sống cho mình và gia đình suốt thời chiến tranh bằng nghề biên tập cho viên cho một nhà xuất bản sách và bản đồ lữ hành. Vậy cớ gì mà tôi buộc tội ông phải xấu hổ. Nhưng tôi vẫn làm. Tất cả chúng tôi buộc tội cha mẹ mình phải xấu hổ, kể cả chỉ vì họ sau 1945 còn dung túng cho các thủ phạm ở cạnh mình.

Chúng tôi,các sinh viên lớp chuyên đề đã tạo ra một bản sắc riêng mạnh mẽ. Đó là lớp Trại tập trung – mới đầu các sinh viên khác đặt tên chúng tôi như thế, sau đó chúng tôi cũng làm theo. Công việc của chúng tôi không làm người khác quan tâm, có khi còn làm nhiều người phận lòng, thậm chí ghê sợ. Giờ thì tôi nghĩ rằng quả thật sự năng nổ muốn tiếp nhận và đưa những nỗi kinh hoàng ấy cho mọi người biết cũng ghê sợ. Những sự kiện mà chúng tôi nghe và đọc được càng kinh khủng bao nhiêu thì chúng tôi càng tin tưởng hơn bấy nhiêu vào nhiệm vụ soi sáng và buộc tội của mình. Cả khi có những sự kiện làm chúng tôi sững sờ - chúng tôi vẫn đắc thắng giương chúng lên cao: Mọi người hãy nhìn đây!

Hoàn toàn vì tò mò mà tôi ghi tên vào lớp chuyên đề. Thôi thì cũng có gì mới mẻ chứ không chỉ luật kinh doanh, luật hình sự, không chỉ luật thông lệ hay luật cổ đại. Tôi cùng mang theo điệu bộ ngang tàng và hãnh tiến quen thuộc của mình đến lớp. Nhưng qua hết mùa đông thì tôi càng ngày càng ít né tránh nổi những sự kiện mà chúng tôi đọc và nghe thấy, cũng như sự năng nổ đã kéo tất cả các sinh viên của lớp chuyên đề. Thoạt đầu tôi tự dối mình là chỉ muốn chia sẻ lòng hăng hái ấy về khía cạnh khoa học hay cả chính trị và luân lý. Nhưng toi còn muốn hơ nữa, tôi muốn chỉa sẻ cả lòng hăng hái chung. Có thể những sinh viên khác vẫn coi tôi là xa tời và kiêu căng. Chính tôi thì trong mấy tháng mùa đông lại có cảm giác tốt đẹp được là một phần trong quần thể, đưuọc thanh thản với mình, với công việc của mình và với những người tôi làm chung công việc đó.