ọc xong truyện của Guy De Maupassant (1850-1893) mới thấy văn của Vũ Trọng Phụng bị ảnh hưởng rất lớn của người này. Không những cùng theo thể loại văn học tả thực mà một số truyện của Phụng có mô típ khá là tương đồng. Nhà nghiên cứu Lại Nguyên n còn đưa ra dẫn chứng cụ thể, ví dụ như trong tác phẩm “Số Đỏ” của Phụng có chi tiết Xuân Tóc Đỏ dẫn cô Tuyết về nhà bà Phó Đoan. Cả hai đang thân mật thì bà phó Đoan phá đám khiến cô Tuyết bỏ đi. Xuân quay sang bắt đền bà phó Đoan bằng cách chơi luôn bà này. Người nhà nghe tiếng rên sung sướng của bà phó lại tưởng có án mạng liền đi gọi cảnh sát. Đây là các chi tiết đắt giá được tìm thấy gần như giống hệt trong hai tác phẩm truyện ngắn của nhà văn Maupassant.

Ở truyện thứ nhất có tên là “Bà Chủ” thì nhân vật sinh viên lên Paris trọ học trong nhà một bà cô già hơn 40 tuổi (ie, thời đó coi là già, chứ thời này mới độ đương xuân:)). Cậu chàng này dẫn người yêu về phòng nửa đêm. Hai bạn trẻ vừa cởi được cái áo thì bà chủ cũng định tòm tem anh chàng đi vào. Lấy lý do nhà này danh giá, không chứa chấp chuyện trai gái, rồi đuổi cô gái đi. Cậu chàng sau đó phải ngồi nghe bà cô giáo huấn một hồi, không những chàng chả thấy tội lỗi gì mà lại người rạo rực ham muốn, thế là chơi luôn bà cô. Bà này cũng kêu rên sung sướng kiểu “ôi thằng chó nó hiếp tôi!”, y hệt bà phó Đoan, không hơn, không kém.

Truyện thì hai thì giống chi tiết gọi cảnh sát đến vì nghe tiếng rên. Một lão già đưa thư lẩm cẩm bị nhiễm mấy truyện “nhà văn nói láo, nhà báo nói phét”. Vì vừa đọc trên báo lá cải có vụ giết người trong một ngôi nhà biệt lập giữa rừng làm lão bị ám ảnh. Khi đến cái nhà giống giống thế để đưa thư mà không thấy chủ nhà có mặt như thường lệ, lại nghe tiếng kêu rên hự hự dồn dập, thống thiết như cắt cổ trong nhà, thế là lão liên tưởng ngay đến một vụ án mạng, liền chạy một mạch đi gọi cảnh sát phải đến ngay còn kịp cứu người. Truyện này có tên là “Cái tội của bác Boniface” được Maupassant viết đăng trên nhật báo “Gil Blas” ngày 24 tháng 6 năm 1884, trong khi tiểu thuyết Số Đỏ được đăng trên Hà Nội Báo ngày mùng 7 tháng 10 năm 1936.

Đọc hết tập truyện ngắn của Guy De Maupassant còn tìm thấy thấy nhiều chi tiết khác giống giống trong các truyện Vũ Trọng Phụng. Nhưng không phải là Phụng đạo văn. Người đàng hoàng có đạo đức ai làm thế. Tác phẩm văn học phóng tác, tưởng tượng một cách tự do nên không phải lúc nào cũng cần trích dẫn cụ thể chính xác như một bài báo khoa học. Mà ngay cả làm nghiên cứu khoa học thì cũng phải dựa trên những gì có sẵn để phát triển tiếp. Nói một cách dân dã, cái tư duy này dân xứ Đông Lào gọi là “đứng trên vai người khổng lồ”. Tuy nhiên trong trường hợp tác phẩm “Số Đỏ” Phụng vẫn khai báo trung thực một cách gián tiếp cho sự trùng hợp các chi tiết trong truyện của mình. Khi bà phó Đoan gí tờ báo mới ra, có đăng truyện tương tự “Bà Chủ” của Maupassant cho Xuân rồi kêu gào: “Giời ơi, người ta đang nói xỏ xiên chúng ta kìa!”, thì Xuân, hay chính Phụng, bảo: “Bọn nó lại đi dịch truyện nước ngoài nào đó về đăng thôi, chả liên quan gì đến chúng ta đâu”. Đấy, có ai đi đạo văn mà lại khai ra vậy không.

Tìm hiểu về cái lão Maupassant cũng thú vị, một nhà văn có tư tưởng độc lập. Lão bảo “tao đếch tham gia vào đảng phái, trường phái chính trị gì, tôn giáo cũng không, chả cần biết đến hội, nhóm, đoàn thể nào, phớt lờ hết mọi giáo điều”, nguyên văn như sau:

« [...] Je veux n'être jamais lié à aucun parti politique, quel qu'il soit, à aucune religion, à aucune secte, à aucune école; ne jamais entrer dans aucune association professant certaines doctrines, ne m'incliner devant aucun dogme, devant aucune prime et aucun principe, et cela uniquement pour conserver le droit d'en dire du mal. »

Đúng kiểu tao là người tự do, thích nói gì thì nói, suy luận, phân tích theo cái đầu của tao, nhà văn hay nhà báo mà viết theo lề trái hay lề phải, rồi lập bè kéo cánh hoặc mấy thằng a dua kiểu người ta bảo đúng cũng hô hào đúng chỉ là những con cừu.

Không bè phái, chả ngại đụng chạm, mất lòng ai, lão nói rất bạt mạng. Sau thời gian dài sống ở Algérie, lão nhận xét về dân Hồi giáo: “Bọn này có niềm tin tôn giáo đến là hoang dã, tự biến mình thành con rối để tôn giáo điều khiển mình; sự cuồng tín trong câm lặng xâm chiếm toàn bộ cơ thể họ, những khuôn mặt vô hồn bất động đang thực hành lễ lạy”, rồi khi nói về tính cách người Ả Rập lão viết “Không có dân tộc nào ngụy biện, hay gây gổ, kiện tụng và thù hận như người Ả Rập”. Biết rằng Việt Cộng ở Pháp quen gọi tiếng lóng là “bọn Rệp” đánh đồng cho tất cả người đến từ Algérie, Tunisia và Maroc. Đổi lại tụi họ cũng đánh đồng tất cả đám da vàng, mắt híp An Nam, Trung Hoa là bọn Tàu ti hí mắt lươn khôn vặt, ranh như ma, ăn tham, thô lỗ, nói to.

Cái thời ngày xưa Maupassant còn nói to mồm được thế, chứ giờ mà dám công khai viết vậy đảm bảo bị kiện vì phân biệt chủng tộc. Gọi là đất nước tự do ngôn luận thật, nhưng gì cũng có giới hạn của nó, trong khuôn khổ đạo đức cho phép.

Khi bọn thực dân Pháp lấy danh nghĩa sang khai sáng văn minh cho dân tộc “mọi rợ” An Nam, dùng vũ lực ký Hiệp ước bảo hộ với triều đình nhà Huế ngày 25 tháng 8 năm 1883, mà thực chất là cuộc xâm lược trắng trợn một đất nước có chủ quyền, Maupassant đã phản ứng chống lại bằng một bản cáo trạng bạo lực của chủ nghĩa thực dân và chủ nghĩa đế quốc trên nhật báo Gil Blas ra ngày 11 tháng 12 năm 1883.

Những người có chính kiến độc lập, suy luận bằng cái đầu của mình thì đúng là thường viết rất sáng tạo. Khác hẳn với những hạng người trọc phú kiến thức như tôi, đọc cho lắm vào rồi cứ tưởng kiến thức nhớ được, đọc được đã là của mình.

Đọc truyện của Maupassant người đọc bị bất ngờ này đi liền bất ngờ khác, khó đoán được các tình tiết tiếp theo. Tác phẩm của Maupassant phải nói là tuyệt. Những truyện khác tôi mà nằm đọc thì được vài phút là ngủ quên mất. Đọc truyện ngắn của Maupassant mất ngủ luôn. Đúng là bậc thầy truyện ngắn thế giới.

Sự đời thường bất công là rất nhiều thiên tài chỉ được vinh danh sau khi chết. Maupassant cũng vậy. Đến lúc chết rồi vào năm 1893 mới được nhận giải thưởng Vitet, một giải tương tự như giải Cino del Duca vừa xướng tên chị Hương, đều được trao bởi Viện Hàn Lâm Pháp.

Quay lại với tiêu đề tôi nói từ Vũ Trọng Phụng mà liên quan đến tận Honoré de Balzac là vì thể loại văn hiện thực cũng như phong cách viết của Phụng chịu ảnh hưởng nhất từ Maupassant, mà nhà văn Maupassant lại là học trò của Gustave Flaubert, một nhà văn lớn của Pháp theo trường phái tả chân thực về con người và xã hội đương thời. Gustave là bạn thân của bà Laure, mẹ của Maupassant nên hay qua lại nhà Maupassant chơi, được xem như người cha về mặt tinh thần “un père spirituel” của Maupassant. Tuy nhiên thiên hạ đồn rằng chính Flaubert là người tình của mẹ Maupassant. Kể cũng dễ lắm. Muốn qua sông thì phải lụy đò, muốn cưa được mẹ phải chiều thằng con. Đùa thôi, rất nhiều công trình khảo cứu lại những lá thư trao đổi giữa Maupassant và Flaubert đã chỉ ra mối quan hệ thân tình giữa hai đại thi hào này.

Một trong những tác phẩm nổi tiếng mà ai cũng biết của Gustave Flaubert là “Quý bà Bovary” viết năm 1857. Thằng cu lớn nhà tôi cách đây hai năm vào dịp Tết cả nhà đang đi chơi với bạn bè ở nhà thờ Đức Bà thì bỗng thấy nó biến mất. Tá hỏa đi tìm thì hóa ra cu cậu vừa được tiền mùng tuổi, thế là chạy ra dãy cửa hàng bán sách cũ dọc sông Seine để mua cuốn “Madame Bovary”, mẹ nó thấy cầm quyển truyện mang về thì tự hào quên luôn cả mắng con.

Cùng với Victor Hugo, Stendhal, Balzac và Zola, nhà văn Flaubert được coi là một trong những nhà tiểu thuyết vĩ đại nhất của nền văn học Pháp thế kỷ thứ 19. Ông được trao huy chương hiệp sỹ danh dự “Chevalier de la Légion d’honneur” của chính phủ Pháp vào năm 1866. Nước Việt ta cũng tự hào có anh Châu được nhận huy chương này vào năm 2012 tại cung điện Elysée nhờ được giải Fields tương đương với Nobel toán học trước đó. Anh Châu thích văn nhưng lại được giải toán:)))).

Bây giờ đến Balzac, như đã nói trên là một tiểu thuyết gia vĩ đại của Pháp, đặc biệt xuất sắc trong thể loại chủ nghĩa hiện thực. Một trường phái chống lại cái lối viết lãng mạn, phi hiện thực của các nhà văn thời đó và cả bây giờ. Chính phủ thì thời nào cũng thế, ở đâu cũng vậy đều không ưa chủ nghĩa hiện thực. Khi phong trào văn học tả thực xuất hiện, các nhà chức trách chính trị rất dè chừng nó vì họ coi đó là một phong trào dẫn đến việc phủ nhận tôn giáo và tuyên truyền gây rối loạn xã hội.

Tả thật thì bao giờ cũng trần trụi, động chạm đến đạo đức, đến chính trị, nó phải bắt đầu bằng quan sát hiện thực với sự nhạy bén tột độ và lấy những hiện thực làm chủ đề cho nội dung viết của mình, cho đến nay nhiều tiểu thuyết tả thực vẫn bị coi là thô tục, xấu xí và tầm thường. Nhiều người thậm chí còn gọi thứ văn đó là “văn chương chửi đời”, là văn chương “bất mãn chế độ xã hội”. Chính Vũ Trọng Phụng có lần còn bị chính quyền bảo hộ đưa án trát ra hầu tòa, vì cái tội “chửi phong hóa” (outrage aux bonnes moeurs).

Balzac có thể nói là một trong những nhà văn dẫn đầu phong trào chủ nghĩa hiện thực của Pháp. Sau đó là đến Gustave Flaubert, người cha tinh thần của Maupassant, coi Balzac là một tấm gương sáng để noi theo. Đến lượt ông Flaubert lại gọi Balzac là người cha trong lĩnh vực văn học của mình “son père littéraire”. Vũ Trọng Phụng thì chưa thấy gọi ai là cha tinh thần hay cha văn học cả, nhưng ở cái tuổi 18, 20 hồi đó chắc cũng cuồng lên vì idol Maupassant. Trước khi chuyển sang sáng tác, Phụng là fan hâm mộ, dịch giả trung thành của Maupassant, như dịch truyện “Kẻ vô nghề nghiệp”, “Người lang thang”,... xuất hiện lần đầu trên tờ Ngọ báo với tên ký giả: Vũ Trọng Phụng.

Đấy, từ yêu thích Vũ Trọng Phụng, tôi lang thang thế nào đến cả Balzac. Người ta nói “Mọi con đường đều dẫn đến thành Rome”. Còn cá nhân tôi thì “Văn chương cuối cùng lại dẫn về nước Pháp”.

Paris 12/05/2023