Ở tầm triết lý, hoạch định đường lối phát triển nghĩa là tìm cách cân đối giữa tự do và công bằng.

Tự do là cơ chế để phát huy tối đa các tiềm năng và phân bổ tối ưu các nguồn lực. Trong một môi trường hoàn toàn tự do, đất sẽ được tập trung cho những người biết sử dụng đất có hiệu quả nhất; tiền sẽ được tập trung cho những người biết làm ra nhiều tiền nhất. Của cải vật chất nhờ vậy được làm ra nhanh chóng. Và đó là nền tảng quan trọng nhất cho sự giàu có và thịnh vượng.

Mặt trái của tự do là nó dễ tạo ra sự bất bình đẳng. Đối với những người có năng lực và cơ hội thì tự do sẽ mang lại tất cả. Ngược lại, đối những người bị đẩy ra bên lề, cuộc sống sẽ khó khăn và thua thiệt. Tự do vì vậy khó lòng bảo đảm được sự ổn định và sự gắn kết xã hội.

Công bằng là cơ chế để con người sống với con người trong sự hòa thuận và an toàn. Trong một môi trường hoàn toàn công bằng, mọi người đều bình đẳng; ai cũng được hưởng phần như nhau trong cuộc sống. Sự bất bình, thù ghét lẫn nhau giữa con người với con người được giảm thiểu tối đa. Xã hội nhờ vậy trở nên tốt đẹp và yên bình.

Mặt trái của công bằng là nó triệt tiêu động lực. Nếu trước sau gì cũng chỉ được phân phối như nhau thì việc gì mà phải sáng tạo, phải lao tâm khổ tứ nhiều hơn?! Công bằng vì vậy khó lòng bảo đảm được sự giàu có.

Các biến thể chính trị ở trên thế giới chẳng qua chỉ là những sự dịch chuyển và định vị giữa tự do và công bằng. Các đảng phái chỉ coi trọng tự do được gọi là cánh hữu. Các đảng phái chỉ coi trọng công bằng được gọi là cánh tả. Giữa cánh hữu và cánh tả là vô số các đảng trung dung.

Thực tế cho thấy, không một đường lối phát triển nào có thể mang lại thành công nếu nó không được xây dựng trên cơ sở kết hợp tự do với công bằng. Tuy nhiên, kết hợp tự do với công bằng như thế nào quả là một bài toán khó. Cần phải có bao nhiêu phần trăm tự do và bao nhiều phần trăm công bằng là những câu hỏi chỉ có thể trả lời được trong những hoàn cảnh lịch sử và xã hội cụ thể. Không hiểu sâu sắc hoàn cảnh lịch sử và xã hội cụ thể của một đất nước khó có thể tìm ra được câu trả lời đúng đắn. Và cũng không có câu trả lời đúng cho muôn thuở. Ở mỗi giai đoạn lịch sử, chúng ta lại phải tìm ra câu trả lời mới cho mình.

Trong giai đoạn hiện nay, sự kết hợp cơ chế thị trường với định hướng xã hội chủ nghĩa đã được thực tế khẳng định là một mô thức phát triển phù hợp. Cơ chế thị trường đã mang lại tự do và khuyến khích cho mỗi người dân đất Việt trong nỗ lực làm giàu. Nhờ đó, kinh tế đã có sự phát triển vượt bậc; của cải đã được làm ra nhiều hơn so với thời kỳ bao cấp. Định hướng chủ nghĩa đã ràng buộc chúng ta với những giá trị của công bằng. Nhờ vậy, sự

bất công xã hội, sự phân cách giàu nghèo quá đáng đã được tìm cách khắc phục. Nhờ vậy, sự gắn kết xã hội và sự ổn định xã hội vẫn được giữ vững.

Vấn đề đặt ra là chúng ta vẫn phải từng ngày, từng giờ cân đối giữa tự do và công bằng. Các chính sách cổ phần hóa các bệnh viện công và các trường đại học không khéo đang đẩy chúng ta về phía thị trường nhiều hơn.