iệc thứ nhất là đến nhà bà Khokhlakova, và anh vội vàng đến đấy để mau chóng cho xong việc, đoạn còn vào thăm Mitia kẻo trễ. Bà Khokhlakova đau đã ba tuần nay: một chân bà không hiểu vì sao sưng lên, và tuy bà không đến nỗi liệt giường, nhưng ban ngày bà vẫn nằm ngả người trên chiếc trường kỷ trong phòng khách ăn mặc hở hang khêu gợi, nhưng vẫn lịch sự. Aliosa có lần đã mỉm cười ngây thơ thầm nhủ rằng bà Khokhlakova đang đau bệnh mà lại bắt đầu gần như làm đỏm: nào là dải trang sức trên tóc; nơ, áo nịt ngực, và anh hiểu nguyên do vì đâu, tuy anh đã xua đuổi những ý nghĩ ấy, coi như ý nghĩ phù phiếm. Hai tháng gần đây, trong số khách khứa tới nhà bà, có chàng trẻ tuổi Perkhotin. Đã bốn ngày nay Aliosa không đến, vì vậy đến nơi anh đi thẳng vào gặp Liza, anh có việc với cô, vì hôm trước Liza sai một người ở gái đến khẩn khoản mời anh đến cô ngay "có chuyện rất quan trọng", có một số nguyên nhân khiến Aliosa quan tâm đến việc này. Nhưng trong lúc người ở gái đi báo tin cho Liza, không rõ ai đã cho bà Khokhlakova biết là anh đến và bà lập tức sai người mời anh ghé đến gặp bà "một lát". Aliosa nghĩ rằng tốt hơn hết là nên đáp ứng yêu cầu của bà mẹ, bởi vì nếu không dù trong lúc anh ngồi ở chỗ Liza, cứ chốc chốc bà sẽ lại cho người sang mời. Bà Khokhlakova nằm trên chiếc trường kỷ, ăn vận đặc biệt sang trọng như đi dự hội, rõ ràng trong trạng thái kích động thần kinh cực độ. Thấy Aliosa bà reo lên hoan hỉ:

- Cả hàng thế kỷ nay không thấy anh rồi, cả hàng thế kỷ nay! Suốt một tuần, à xin lỗi, anh đến đây đã bốn ngày trước, thứ tư. Anh đến Liza, tôi tin chắc là anh định rón rén đi thẳng đến nó, không để tôi biết. Alecxei Fedorovich thân mến, giá anh biết nó làm tôi lo lắng như thế nào! Những chuyện ấy để sau. Đấy tuy là điều quan trọng nhất, nhưng để sau, Alecxei Fedorovich thân mến, tôi hoàn toàn phó thác Liza của tôi cho anh đấy. Từ sau khi trưởng lão Zoxima từ trần - cầu cho linh hồn Cha được bình an! (bà làm dấu thánh). Sau khi Cha qua đời tôi coi anh như một tu sĩ tuy anh mặc bộ quần áo mới nom rất xinh trai. Anh tìm đâu ra người thợ may khéo thế? Không, không, đấy không phải là cái chính, chuyện ấy để sau. Đi vào cái chính, tôi không được quên điều chính yếu. Xin anh hãy nhắc nhở tôi, hễ tôi bắt đầu nói thì anh hãy bảo: "cái chính là gì?". A, bây giờ làm sao tôi biết được cái gì là cái chính! Từ khi Liza rút lại lời hứa lấy anh thì chắc hẳn anh hiểu đấy chỉ là sự tưởng tượng nghịch ngợm, trẻ con của một con bé ốm đau ngồi mãi trong ghế bành - ơn Chúa, bây giờ nó đi lại được rồi. Cái ông bác sĩ mới mà Chúa mời ở Moskva về vì ông anh bất hạnh của anh mà ngày mai… Nói gì đến ngày mai kia chứ! Cứ nghĩ đến chuyện ngày mai là tôi chết lặng cả người đi rồi! Chủ yếu là do tò mò… Tóm lại, ông bác sĩ ấy hôm qua đã đến nhà tôi và thăm bệnh cho Liza… Tôi trả cho ông ấy năm mươi rúp một lần thăm bệnh. Nhưng đấy chưa phải là điều tôi muốn nói, vẫn chưa phải là điều tôi muốn nói… Tôi lại lẫn lộn rồi. Tôi vội vã. Tại sao tôi vội vã? Tôi không biết: Bây giờ tôi không còn biết nữa. Với tôi bây giờ tất cả rối tung lên. Tôi sợ anh sẽ chán đến mức đứng phắt dậy bỏ tôi mà đi mất thôi. Trời ơi! Sao chúng ta cứ ngồi suông thế này, trước hết là dùng cà phê, Ilulia, Glafira, cà phê!

Aliosa vội vã cảm ơn và tuyên bố rằng anh vừa uống cà phê rồi ở nhà Agrafena Alecxandrovna.

- A cái con ấy! Chà chà, chính nó làm hại tất cả mọi người, nhưng tôi cũng chẳng biết nữa, nghe nói nó đã trở nên thánh thiện, nhưng muộn mất rồi. Trước kia ả được như vậy thì tốt, chứ bây giờ thì có ích lợi gì? Hãy yên lặng, yên lặng, Alecxei Fedorovich, bởi vì tôi muốn nói nhiều đến mức xem ra tôi sẽ chẳng nói được gì cả. Vụ xứ án ghê gớm ấy… Nhất định tôi sẽ đến, tôi đang chuẩn bị, người ta sẽ đưa tôi đến trong chiếc ghế bành, tôi có thể ngồi được, sẽ có người kèm bên cạnh tôi, anh biết đấy, tôi cũng là nhân chứng mà. Phải tuyên thệ đấy nhỉ, đúng không?

- Đúng, nhưng tôi nghĩ rằng chắc bà không đến dự được.

- Tôi có thể ngồi; ồ, anh làm tôi lẫn lộn! Vụ xử ấy, hành động mọi rợ ấy, rồi kẻ thì đi Sibir, kẻ thì lấy vợ lấy chồng, mọi chuyện đều nhanh chóng, nhanh chóng, tất cả đều đổi thay, mà rốt cuộc đểu chẳng có gì cả, mọi người đều già và nhìn vào cỗ quan tài. Thôi, tôi mệt rồi. Cô Katia ấy, cetle charmante persone(1), cô ấy đã phá tan mọi hy vọng của tôi: bây giờ cô ấy sẽ theo một trong những người anh của anh đi Sibir, người anh kia của anh sẽ đi theo nàng và sống ở thành phố lân cận, và tất cả sẽ hành hạ lẫn nhau. Điều đó làm tôi điên đầu lên, mà cái chính là chuyện đã loang toàng ra: tất cả các báo ở Peterburg và Moskva đã viết đến triệu lần rồi. A phải, anh thử tưởng tượng xem người ta viết cả về tôi, rằng tôi là "cô bạn thân" của ông anh anh, tôi không muốn nói lên cái từ bỉ ổi, anh thử tưởng tượng xem, thử tưởng tượng xem!

- Không lẽ nào! ở đâu viết như vậy?

- Tôi sẽ cho anh xem ngay bây giờ. Tôi nhận được hôm qua, và đã đọc hôm qua. Đây là tờ "Tin đồn" ra ở Peterburg. Tờ "Tin đồn" mới xuất bản năm nay, tôi rất thích biết những tin đồn và đã đặt mua tờ báo đó, và thế là tôi chuốc vạ vào thân: té ra tin đồn là thế đấy. Đây này, chỗ này này, đọc đi. Bà ta chìa cho Aliosa tờ báo ở dưới đệm.

Bà ta không phải chỉ rối trí, bà ta có phần thất đảm, quả thật có lẽ trong đầu bà ta tất cả đều vón lại thành một cục. Tin trên báo rất đặc biệt và cố nhiên hẳn là phải có tác động rất mạnh đến bà ta, nhưng may thay, lúc này có lẽ bà không đủ khả năng tập trung vào một điều, vì thế lát sau bà ta đã quên phắt cả tờ báo và nhảy hẳn sang chuyện khác. Về việc dụng tâm về vụ án khủng khiếp đã dậy vang khắp nước Nga thì Aliosa đã biết từ lâu, và trong hai tháng qua, anh đã đọc nhiều tin và bài kỳ quái, mà cũng có cả những tin đúng đắn về anh mình, về gia đình Karamazov và về bản thân mình nữa. Trong một tờ báo thậm chí có nói rằng sau khi anh của anh phạm tội vì sợ hãi anh đi tu, ẩn thân kín đáo, một tờ báo khác bác bỏ tin ấy và viết rằng trái lại, anh cùng với trưởng lão Zoxima phá khoá hòm két của tu viện "cuỗm đồ trốn đi", tin dăng trên tờ "Tin đồn" của bà Khokhlakova nhan đề: "Tin từ Xtoprigonievxc - (nghĩa là "Bãi thả gia súc" - hỡi ôi, thị trấn chúng tôi có tên như vậy, tôi đã giấu bạn đọc cái tên ấy mãi đến bây giờ) về vụ án Karamazov". Bài ngắn thôi, không trực tiếp đã động gì đến bà Khokhlakova, và nói chung chẳng nhắc đến tên ai cả. Người ta chỉ viết rằng kẻ phạm tội sắp bị đem ra xử trong một phiên toà rùm beng, là một đại úy phục viên, thuộc lại trâng tráo, lười biếng, chủ trương chế độ nông nô, hay ân ái lăng nhăng và đặc biệt có ảnh hưởng với "một số vị phu nhân buồn chán trong cảnh đơn chiếc". Một trong những "bà quả phụ buồn tình" loại này đang hồi xuân, tuy đã có cô con gái lớn, say anh chàng đến nỗi chỉ vài giờ trước vụ phạm tội, đã định đưa gã ta ba ngàn rúp để gã cùng bà ta trốn đi tìm mỏ vàng. Nhưng kẻ bất lương thà giết cha cướp lấy ba ngàn rúp của ông già, - mà gã tính rằng sẽ thoát được sự trừng phạt, - còn hơn là đi Sibir cùng với cái duyên tứ tuần của người đàn bà buồn chán nọ. Bài báo tỏ sự phẫn nộ, đúng theo phép tắc, kết thúc bằng cách bày tỏ sự phẫn nộ cao quý về thói vô đạo đức của kẻ giết cha và trước đây là chủ nông nô. Đọc xong một cách tò mò, Aliosa gấp tờ báo lại và trả cho bà Khokhlakova.

- Không phải là nói về tôi hay sao? - Bà ta lại láu táu nói. - thì chúng tôi gần một giờ trước đó đã đề nghị anh ta đi tìm mỏ vàng, vậy mà đây lại viết "cái duyên tứ tuần"! Tôi mà lại tính chuyện như thế sao? Hắn cố ý viết như thế! Đấng phán xét muôn đời sẽ tha thứ cho hắn bịa chuyện về "cái duyên tứ tuần", cũng như tôi tha thứ cho hắn, nhưng mà… anh có biết kẻ viết là ai không? Anh bạn Rakitin của anh đấy.

- Có thể. - Aliosa đáp. - Tuy tôi không hề nghe ai nói về điều đó.

- Hắn, chính hắn, chứ không phải là "có thể"! Thì tôi đã đuổi cổ hắn ra mà… Anh biết chuyện ấy không?

- Tôi biết bà yêu cầu hắn từ nay đừng bén mảng đến nhà bà nữa, nhưng vì lý do gì thì… ít ra tôi chưa hề được bà cho biết.

- Thế thì hắn đã nói với anh rồi! Chắc hắn xỉ vả tôi, xỉ vả tôi lắm phải không?

- Vâng, hắn xỉ vả, nhưng hắn thì ai mà hắn chẳng xỉ vả. Nhưng vì sao bà cấm cửa hắn thì hắn không nói ra với tôi. Vả lại, nói chung tôi rất ít gặp hắn. Chúng tôi không phải là chỗ bạn bè.

- Thôi được, nếu vậy thì tôi sẽ nói hết anh nghe, biết làm sao được, tôi ân hận vì ở đây có một điểm mà có lẽ là chính tôi có lỗi. Chỉ một điều nhỏ thôi, rất nhỏ nhặt thôi, có lẽ hoàn toàn chẳng đáng kể. Này, bạn thân mến của tôi ạ, - bà Khokhlakova bỗng có vẻ tinh nghịch, miệng bà thoáng một nụ cười dễ thương tuy bí ẩn, - anh biết không, tôi ngờ rằng.… thứ lỗi cho tôi Aliosa, tôi đối với anh như một người mẹ… Ồ không, không trái lại tôi nói với anh như với bố tôi.… bởi vì mẹ hoàn toàn không ăn nhập gì vào chuyện này… Thôi thì cũng tựa như xưng tội với trưởng lão Zoxima, như vậy là đúng nhất, là thích hợp hơn cả: ban nãy tôi vừa gọi anh là tu sĩ mà. Thế này này, anh chàng trẻ tuổi đáng thương ấy, anh bạn Rakitin của anh (trời ơi, tôi quả tình không thể giận anh ta được! Tôi có tức giận, nhưng không ghê gớm lắm đâu), tóm lại anh chàng trẻ tuổi nông nổi ấy, anh có tưởng tượng được không, dường như bỗng mê tôi. Điều đó mãi về sau tôi mới chợt để ý đến, nhưng thoạt đầu, tức là chừng một tháng trước, anh ta bắt đầu đến tôi thường xuyên hơn, hầu như ngày nào cũng đến, tuy trước kia chúng tôi cũng đã quen nhau. Tôi chẳng biết gì cả… thế rồi bất thình lình tôi như sáng mắt ra, và thật ngạc nhiên, tôi bắt đầu nhận thấy. Anh biết đấy, hai tháng nay tôi bắt đầu tiếp một chàng trẻ tuổi khiêm tốn, dễ thương và dửng đắn, Petr Ilych Perkhotin hiện làm công chức ở đây. Chính anh đã gặp chàng ta nhiều lần rồi. Anh có thấy chàng ta là người đứng đắn, nghiêm chỉnh không. Chàng ta ba ngày đến một lần, không phải ngày nào cũng đến (tuy giá như ngày nào cũng đến thì tốt), và bao giờ y phục cũng chỉnh tề, nói chung tôi yêu mến thanh niên, Aliosa ạ, những thanh niên khiêm tốn, tài năng như anh, còn chàng ta có đầu óc gần như chính khách, nói năng rất dễ mến, và tôi thì thể nào tôi cũng nhờ cậy những người có thể lực nâng đỡ chàng ta. Đấy là nhà ngoại giao tương lai. Cái đêm khủng khiếp ấy, chàng ta đến tôi vào ban đêm, gần như đã cứu tôi khỏi chết. Thế còn anh bạn Rakitin của anh thì sao bao giờ cũng đi ủng đến và lê ủng trên thảm… tóm lại anh ta bắt đầu nói xa xôi bóng gió với tôi điều gì đó, và có lần ra về, đột nhiên anh ta bóp chặt tay tôi. Anh ta vừa bóp tay tôi xong thì một chân tôi bỗng đau. Trước đó anh ta đã từng gặp Petr Ilych ở nhà tôi. Và anh có tin được không, anh ta luôn luôn trêu chọc Perkhotin, luôn luôn trêu chọc, hằm hè với chàng ta, chẳng rõ vì sao. Tôi chỉ nhìn hai người chạm trán với nhau, cười thầm trong bụng. Thế rồi có lần tôi ngồi một mình, mà không, lần ấy tôi nằm, nằm một mình, bỗng nhiên Rakitin đến, và anh hãy tưởng tượng xem, anh ta đem đến một bài thơ rất ngắn, thơ về cái chân đau của tôi:

Bàn chân nhỏ xinh xinh, xinh xinh

Vì đâu bỗng nhức nhối…

Tôi không nhớ rõ, mấy vần thơ ấy tôi còn giữ đây, rồi lúc nào tôi sẽ đưa anh xem, cũng hay đáo để, mà anh ạ, không phải chỉ về cái chân đau thôi đâu, mà có ý nghĩa giáo huấn, ý tưởng thú vị lắm, khốn nhưng tôi quên mất rồi, đáng cho vào tập an bom lưu giữ. Tất nhiên là tôi cảm ơn anh ta, anh ta khoái trá ra mặt. Tôi cảm ơn chưa hết lời thì Petr Ilych vào, thế là Rakitin bỗng sầm mặt lại. Tôi thấy Petr Ilych vào là có điều gì gây trở ngại cho anh ta, vì Rakitin nhất quyết muốn nói gì sau khi tặng thơ, tôi linh cảm thấy thế, giữa lúc ấy Petr Ilych bước vào. Tôi liền đưa cho Petr Ilych xem bài thơ và không nói là ai làm. Nhưng tôi tin chắc rằng chàng đoán ra ngay, tuy cho đến bây giờ chàng ta vẫn không chịu nhận, mà vẫn nói rằng không đoán ra. Ấy là chàng cố ý thế thôi. Petr Ilych lập tức cười phá lên và bình phẩm: thơ dở quá, do một gã chủng sinh nào viết, và anh biết không, chàng phê phán rất hăng, hăng ghê lắm! Còn anh bạn của anh, đáng lẽ phá lên cười, thì đột nhiên lại nổi khùng… Trời ơi, tôi nghĩ, họ đánh nhau mất. "Tôi lầm đấy, - Rakitin nói, - tôi làm để đùa chơi đấy thôi; bởi vì tôi coi việc làm thơ là hèn hạ… Nhưng của tôi là thơ hay. Người ta muốn dựng tượng ông Puskin của anh vì ông ta làm thơ ca ngợi cặp giò của phụ nữ, còn thơ của tôi có phương hướng rõ ràng, anh là kẻ ủng hộ chế độ nông nô, anh chẳng có chút lòng nhân đạo nào cả, chẳng có chút tình cảm khai sáng nào cả, anh chẳng bận tâm gì đến sự tiến bộ, anh là một gã viên chức ăn hối lộ". Đến đây tôi liền la lên và van xin họ. Còn Petr Ilych, anh biết đấy, chàng ta không phải là người rụt rè, liền tỏ thái độ hết sức cao quý: chàng nhìn Rakitin với vẻ giễu cợt, nghe và xin lỗi: "Tôi không biết. Nếu tôi biết thì tôi sẽ không nói như vậy mà sẽ khen ngợi… Các nhà thơ đều dễ nổi cáu như vậy". Tóm lại, thái độ hết sức cao thượng đó ngầm chứa một sự chế giễu sâu cay. Sau này chính chàng ta, giải thích cho tôi rằng đấy chỉ là chế giễu, vậy mà lúc ấy tôi lại tưởng là chàng ta nói thật chứ. Lúc bấy giờ tôi cũng nằm như đang nằm bây giờ đây này, tôi chợt nghĩ: "Nếu ta đuổi Rakitin ra vì hắn đã sỗ sàng quát tháo với khách của ta ngay trong nhà ta thì hành động như vậy có cao thượng không?". Anh có tin được không: tôi nằm, nhắm mắt và nghĩ: làm như thế có nên không, và không biết quyết thế nào, tôi khổ tâm, rất khổ tâm, tim đập thình thịch: quát lên hay không quát lên? Một tiếng nói bảo tôi: quát mắng đi, một tiếng nói khác lại bảo: đừng quát mắng! Tiếng nói khác ấy vừa lên tiếng thì tôi bỗng la lên và ngất đi. Tất nhiên là xảy ra chuyện ồn ào. Tôi bỗng nhỏm dậy và bảo Rakitin: "Tôi lấy làm đau lòng phải tuyên bố với anh rằng từ nay tôi không muốn anh đến nhà tôi nữa". Tôi đã đuổi cổ hắn như thế đấy. À, Alecxei Fedorovich! Chính tôi biết rằng tôi làm thế là không tốt, tôi toàn nói dối thôi, tôi chẳng giận anh ta chút nào, nhưng bỗng nhiên, cái chính là bỗng nhiên tôi cảm thấy như thế là tốt, màn kịch ấy… Nhưng anh có tin được không, màn kịch ấy vẫn cứ tự nhiên, bởi vì thậm chí tôi oà khóc, và mấy ngày sau đó tôi vẫn khóc, thế rồi một lần sau bữa ăn tối, tôi quên hết sạch. Đã hai tuần nay anh ta không đến, tôi cứ tự hỏi: chẳng lẽ anh ta sẽ không bao giờ đến nữa? Mới hôm qua tôi còn nghĩ như thế, thế rồi đến chiều nhận được tờ "Tin đồn" này. Tôi đọc và kêu lên, ai viết vậy nhỉ, chính là hắn viết, lần ấy về đến nhà hắn ngồi viết, gửi đi và người ta đăng. Chuyện ấy xảy ra mới có hai tuần. Nhưng Aliosa ạ, tôi nói linh tinh lang tang, điều cần nói thì lại không nói, phải không? A, điều đó tự nó nói ra!

- Hôm nay tôi rất cần đến thăm anh tôi đúng giờ. - Aliosa ấp úng.

- Chính thế, chính thế! Anh đã nhắc tôi nhớ lại hết. Này anh ạ, thế nào là sự kích động mạnh?

- Kích động mạnh gì kia?

- Kích động mạnh về phương diện pháp lý. Sự kích động khiến mọi hành vi phạm pháp đều được miễn tội. Dù anh có làm gì đi nữa thì cũng được miễn tội.

- Bà nói về chuyện gì kia chứ?

- Thế này này: cô Katia ấy mà… Chao ôi, con người đáng yêu làm sao, có điều tôi không làm cách nào biết được cô ấy yêu ai. Mới đây cô ấy có đến tôi, vậy mà tôi không sao dò ra được. Nhất là bây giờ cô ấy toàn nói với tôi những điều chung chung, đại loại là chỉ hỏi về sức khỏe của tôi thôi, thậm chí cô ấy có một giọng khác thường, tôi tự nhủ: thôi mặc, cầu Chúa phù hộ cho cô. A phải, nói đến sự kích động thì thế này: ông bác sĩ đã đến. Anh có biết ông bác sĩ đã đến không. Anh mà không biết thế nào được, ông ta nhận ra những người điên mà, chính anh mời ông ta đến, à mà không phải anh mời, Katia mời đấy chứ. Tất cả là do Katia làm. Thì anh thấy đấy một con người hoàn toàn không điên, nhưng thình lình anh ta bị kích động mạnh. Anh ta vẫn có ý thức và biết mình làm gì, nhưng bị kích động quá mạnh. Vậy là Dmitri Fedorovich chắc chắn bị kích động quá mạnh. Tòa án đổi mới sẽ nhận ra ngay trạng thái bị kích động mạnh. Đấy là việc làm tốt của tòa án mới. Ông bác sĩ đã đến đây hỏi tôi về tối hôm ấy, về chuyện mỏ vàng: hôm ấy anh ta thế nào? Đúng là bị kích động: anh ta đến và quát tháo: tiền, tiền, ba ngàn rúp, đưa cho tôi ba ngàn rúp, rồi ra về và đột nhiên giết người. Anh ta nói: tôi không muốn giết, thế rồi đi giết người. Chính vì lẽ ấy người ta sẽ tha tội cho anh ta, vì anh ta cưỡng lại việc đó, thế mà vẫn cứ giết.

- Nhưng anh ấy không giết. - Aliosa ngắt lời một cách hơi gay gắt. Mỗi lúc anh càng lo ngại và sốt ruột hơn.

- Tôi biết hung thủ là lão già Grigori…

- Grigori là thế nào? - Aliosa kêu lên.

- Chính lão, chính lão, Grigori. Dmitri Fedorovich đánh vào đầu lão, lão ngã gục, rồi khi trở dậy lão thấy cửa mở, lão vào và giết Fedor Karamazov.

- Để làm gì, để làm gì kia chứ?

- Bị kích động mạnh. Dmitri Fedorovich đánh vào đầu lão, khi tỉnh dậy, lão bị kích động mạnh và đi giết người. Còn về việc lão nói rằng lão không giết thì có lẽ vì lão không nhớ. Nhưng anh thấy không: nếu là Dmitri Fedorovich giết thì hay hơn nhiều, hay hơn nhiều! Hay hơn không phải là vì con giết cha, việc đó tôi không khen, trái lại con cái phải tôn kính cha mẹ, nhưng nếu là anh ta giết thì vẫn hay hơn, khi ấy anh chẳng có gì phải than khóc, bởi vì anh ta giết, mà không có ý thức gì cả, hay nói cho đúng hơn, anh ta vẫn tỉnh táo nhưng không biết có chuyện gì xảy ra với mình. Không, hãy để họ tha thứ cho anh ta; như vậy rất nhân đạo, để người ta thấy sự nhân đức của tòa án mới, còn tôi thì chẳng biết gì cả, nhưng người ta nói cách xét xử như thế có đã lâu rồi, vậy mà hôm qua tôi mới được biết, tôi ngạc nhiên quá nên muốn cho người mời anh đến ngay. Rồi sau đây, nếu anh ta được miễn tội, tôi sẽ mời anh ta từ tòa án về thẳng nhà tôi ăn một bữa, còn tôi sẽ mời những người quen đến ăn và chúng ta sẽ uống mừng tòa án mới. Tôi không cho rằng anh ấy là người nguy hiểm, vả lại tôi sẽ mời rất nhiều khách, thành thử lúc nào cũng có thể kéo anh ta ra ngoài nếu anh ta giở trò gì sau này anh ấy có thể là thẩm phán hòa giải hay một chức việc gì ở một thành phố khác, vì những người bản thân đã trải qua nỗi bất hạnh xét xử công minh hơn ai hết. Cái chính là bây giờ ai mà không bị kích động mạnh, anh, tôi, tất cả đều ở trạng thái bị kích động mạnh, biết bao nhiêu là dẫn chứng: một người ngồi hát bản lĩnh ca, bỗng nhiên anh ta có điều gì không vừa ý, anh ta lấy khẩu súng tay và giết chết tươi một người, rồi anh ta được tha bổng. Mới đây tôi có đọc câu chuyện đó và các bác sĩ đều xác nhận. Bây giờ các bác sĩ cũng vẫn xác nhận, cái gì họ cũng xác nhận được. Này anh ạ, con Liza nhà tôi ở trạng thái bị kích động, hôm qua nó làm tôi phải khóc, hôm kia tôi cũng khóc, nhưng hôm nay thì tôi đoán ra rằng chẳng qua là nó bị kích động quá mạnh. Ôi, con Liza làm tôi buồn phiền quá! Tôi nghĩ là nó hoàn toàn mất trí. Nó mời anh đến làm gì nhỉ? Nó mời anh hay anh tự đến với nó?

- Vâng, cô ấy cho mời, bây giờ tôi sẽ đến gặp cô ấy. - Aliosa cương quyết đứng lên.

- A, Alecxei Fedorovich thân mến, đây có lẽ là cái chính. - Bà Khokhlakova bỗng bật khóc, kêu lên. - Chúa thấy rằng tôi thành thật phó thác Liza cho anh, nó mời anh đến cũng chẳng sao. Nhưng về ông anh Ivan của anh thì thứ lỗi cho tôi, tôi không thể tin cậy phó thác con gái tôi cho anh ta một cách dễ dàng như thế, tuy tôi vẫn coi anh ấy là một chàng trai nghĩa hiệp. Anh tưởng tượng xem, đột nhiên anh ta đến thăm Liza, vậy mà tôi không biết gì về chuyện ấy.

- Sao? Cái gì? Khi nào? - Aliosa ngạc nhiên ghê gớm. Anh không ngồi, mà đứng nghe.

- Tôi sẽ kể với anh, và có lẽ chính vì vậy mà tôi mời anh đến, vì tôi cũng chẳng biết tôi mời anh đến để làm gì nữa. Thế này nhé: sau khi ở Moskva về, Ivan Fedorovich đến nhà tôi chỉ có hai lần, lần đầu tiên đến thăm như một người quen, lần sau thì mới đây thôi Katia đang ngồi trong nhà tôi, anh ta vào và thấy Katia ở đây. Tất nhiên tôi không mong chờ anh ấy đến chơi luôn, vì tôi biết bây giờ anh ấy có bao nhiêu lo âu bận rộn, - vous comprenez, cette affaire ét la mort de votre papa(2), - nhưng bỗng nhiên tôi được biết rằng anh ấy lại đến, nhưng không gặp tôi, mà đến chỗ Liza, chuyện ấy đã sáu ngày trước, anh ấy đến ngồi năm phút rồi đi. Mãi ba ngày sau tôi mới được Glafira cho biết chuyện ấy, vì vậy tôi rất đỗi ngạc nhiên. Tôi lập tức gọi Liza, còn nó cứ cười: "Anh ấy tưởng mẹ ngủ, vì thế anh ấy tạt vào chỗ con hỏi thăm sức khỏe của mẹ". Cố nhiên là có như thế. Có điều Liza, Liza, trời ơi, nó làm tôi buồn phiền biết bao! Anh tưởng tượng xem, có một đêm, - đấy là bốn ngày trước, ngay sau khi anh đến rồi ra về, - ban đêm nó bỗng lên cơn, ngày thứ ba cũng thế, cả hôm qua nữa, hôm qua thế là bị kích động cực độ. Nó bỗng hét lên với tôi: "Con căm ghét Ivan Fedorovich, con buộc mẹ không được cho anh ta đến nhà nữa, mẹ phải cấm cửa anh ta!". Tôi sửng sốt quá vì bất ngờ và bác bẻ nó: vì lẽ gì tôi lại không tiếp một người trẻ tuổi có tư cách như thế, học thức như thế và bất hạnh như thế, bởi vì dù sao chuyện xảy ra là tai họa, chứ đâu phải hạnh phúc, phải không? Nghe lời tôi nói, nó bỗng cười phá lên, và anh biết không, lối cười làm tôi ê chề. Nhưng tôi vui sướng vì đã làm nó cười, cơn thần kinh bây giờ sẽ qua, nhất là chính tôi cũng muốn ngăn cấm những chuyến viểng thăm kỳ lạ không được tôi chấp thuận của Ivan Fedorovich và đòi hỏi phải giải thích. Có điều bỗng nhiên sáng nay thức dậy Liza cáu với Iulia và anh có tưởng tượng được không, nó tát vào mặt chị ta. Thật là quái đản, bao giờ tôi cũng gọi những người hầu gái của tôi là "chị". Thế mà một giờ sau nó lại ôm lấy Iulia và hôn chân chị ta. Nó cho người đến nói với tôi là từ nay nó không đến gặp tôi nữa, thế mà khi tôi vào phòng nó thì nó nhảy bổ đến hôn tôi và khóc, vừa hôn vừa đẩy tôi ra ngoài, không nói một lời nào, khiến tôi chẳng hiểu ra sao cả. Bây giờ, Alecxei Fedorovich thân mến ạ, tất cả là hy vọng ở anh, tất nhiên số phận cả cuộc đời tôi nằm trong tay anh. Tôi chỉ yêu cầu anh đến Liza, hỏi Liza cho biết mọi chuyện, chỉ có anh mới làm được điều đó, rồi đến kể cho tôi biết, tôi là người mẹ, bởi vì anh biết đấy, nếu mọi chuyện cứ như thế thì tôi chết mất thôi. Chết mất thôi, hay tôi sẽ phải bỏ nhà đi. Tôi không thể chịu đựng nổi nữa, tôi kiên nhẫn, nhưng tôi có thể mất kiên nhẫn và khi ấy… khi ấy thật là khủng khiếp. Trời ơi, Petr Ilych đến kia rồi! - Bà kêu lên, mặt mày hớn hở khi thấy Petr Ilych Perkhotin bước vào, - ông đến muộn thế, muộn thế. Ngồi xuống đây đi, nói đi, sao, luật sư nói thế nào?

- Anh đi đâu đấy, Alecxei Fedorovich?

- Đến gặp Liza.

- A phải! Anh đừng quên việc tôi nhờ anh nhé, đừng quên đấy! Đây là số phận, số phận!

- Tất nhiên tôi không quên, nếu như có thể được… nhưng tôi chậm giờ quá rồi. - Aliosa vừa lẩm bầm vừa rảo bước tháo lui.

- Không, chắc chắn là anh phải hỏi cho rõ, chứ không phải là "nếu có thể được", bằng không tôi chết mất! - Bà Khokhlakova gào với theo, nhưng Aliosa đã ra khỏi phòng.

Chú thích:

(1) Con người đầy quyến rũ ấy (tiếng Pháp)

(2) Anh hiểu đấy, vụ việc ấy và cái chết của ba anh (tiếng Pháp)