ân chủ là quyền lực thuộc về nhân dân. Nhân dân có thể thực thi quyền lực này trực tiếp hoặc thông qua những người đại diện. Trong trường hợp thứ nhất, chúng ta có trong trường hợp thứ hai, chúng ta có dân chủ đại diện.

Về mặt lý thuyết, dân chủ trực tiếp là hình thức tổ chức quyền lực dân chủ nhất. Tuy nhiên, dân chủ đại diện lại là hình thức có tính khả thi cao hơn và thiết thực hơn.

Dân chủ trực tiếp rất dễ làm say lòng người. Nó thật giản dị và thơ mộng. Thế nhưng, đưa dân chủ trực tiếp vào cuộc sống lại là một thứ “văn xuôi” tỉ mẩn, một công việc hết sức khó khăn. Xin lấy cuộc họp tổ dân phố bàn về việc cải tạo đường ống cấp nước, một trong những hình thức dân chủ trực tiếp rất phổ biến, làm ví dụ. Trước hết, bạn sẽ thấy mời được tất cả những người hàng xóm đáng kính của mình tới dự họp là một “sứ mệnh không thể”. Các cuộc họp như vậy bao giờ cũng vắng từ 25% đến gần một nửa số cư dân đáng ra phải có mặt. Tuy nhiên, đây chỉ là chuyện “có cô thì chợ thêm đông, cô đi lấy chồng thì…” họp vẫn xong. Việc cải tạo đường ống dẫn nước, có thể, vẫn được cuộc họp tổ dân phố quyết định. Chỉ có điều cái dân chủ trực tiếp mà chúng ta mong đợi đã gián tiếp mất gần một nửa. Chưa hết, đến khi bắt đầu thảo luận về việc thiết kế đường ống, việc đóng góp tài chính và bồi dưỡng cho các anh ở công ty cung cấp nước sạch vì đã “nhiệt tình giúp đỡ”, bạn sẽ thấy câu thơ: “Láng giềng là láng giềng ơi - Láng giềng lạnh ít sao tôi lạnh nhiều” không chỉ đúng cho chuyện yêu đương, mà còn cả cho những chuyện ít dính dáng đến điều đó nhất. Nghĩa là, chúng ta rất khó thống nhất ý kiến được với nhau. Cho dù đó mới chỉ là những vấn đề dân sinh nho nhỏ, chứ chưa dính dáng gì đến chuyện hòa bình thế giới cả.

Thế thì, bạn cứ thử tượng tượng xem việc thực hiện dân chủ trực tiếp ở phạm vi một phường, một huyện, một thành phố hoặc một nước thì sẽ ra sao? Chỉ riêng cái chuyện tập hợp tất cả dân cư ở một địa điểm để “nói cho nhau nghe” thôi đã là điều không tưởng. Bạn vẫn có thể thực hiện dân chủ trực tiếp trong phạm vi cả nước bằng hình thức trưng cầu dân ý: Toàn dân sẽ bỏ phiếu để thông qua các quyết định quan trọng của đất nước. Về mặt lý thuyết, đây là cách làm hết sức dân chủ. Tuy nhiên, cái khoảng cách từ lý thuyết đến thực tế cuộc sống là hết sức mênh mông theo mọi chiều của không gian và thời gian. Và trong cái sự mênh mông đó, chân lý, như cá lặn mất tăm dưới biển, luôn tuột khỏi tầm tay của chúng ta. Trước hết, nhận xét dân chủ thì tốn kém không biết do ai đưa ra, nhưng chắc chắn là để chỉ các cuộc trưng cầu dân ý như thế này. Ngoài ra, trưng cầu dân ý thường ít có ý nghĩa, khi các cuộc tranh luận sâu rộng trong toàn xã hội không thật sự diễn ra. Không tin bạn cứ thử trưng cầu dân ý về việc có nên bỏ viện phí hay học phí không mà xem. Bạn sẽ có ngay câu trả lời “nên bỏ”, thậm chí trước khi cuộc bỏ phiếu thật sự diễn ra. Và những người dân đã hành động đúng. Nếu việc bỏ viện phí, học phí không kéo theo những hậu quả nào đó, thì nên bỏ chúng đi. Tuy nhiên, vấn đề không đơn giản như vậy. Việc làm này chắc chắn sẽ dẫn tới những hậu quả to lớn cho cả xã hội; những cái được và cái mất của nó có thể lớn đến mức khó có thể tính hết ngay được. Đó là chưa nói tới tình trạng sẽ có những người được nhiều hơn và những người mất nhiều hơn trong một quyết định như vậy. Đây là một trong những trường hợp mà dân chủ trực tiếp sẽ không dẫn chúng ta đi được đâu xa.

Có thể, trong tương lai, gắn với nền dân chủ điện tử, dân chủ trực tiếp sẽ trở nên dễ dàng hơn. Điều này chỉ xảy ra khi chúng ta có được các công dân điện tử và các công dân này có đầy đủ tư chất của các chính khách thật sự. Và trước khi điều đó xảy ra, dân chủ đại diện vẫn là cách thức tổ chức quyền lực quan trọng và hữu ích hơn. Vậy thì, chúng ta nên tập trung mọi cố gắng của mình để củng cố nền dân chủ đại diện mà chúng ta đang có. Và quan trọng nhất là bầu được những người tài giỏi và xứng đáng vào các cơ quan dân cử và làm cho các cơ quan này trở nên có thực quyền. Cho dù điều này có thể giống với việc rời bỏ cái cao xa của “hạc trên trời”, để trở về với cái thiết thực của “chim sẻ” dưới đất. Nhưng thứ “chim sẻ” này chưa chắc đã nằm trong tay của chúng ta.