hấm thoát cái Tết thứ hai trong tù lại sắp đến. Công tác phá rừng đã gần như hoàn tất. Cả một cánh rừng biến thành những thửa đất trống có cao độ không đều. Nhân số dồn cho việc thanh toán phần rừng cây còn lại đã giảm sút hẳn, thay vào đó, bộ chỉ huy trại dồn tối đa công tù vào việc san đất cho bằng để biến thành những thửa ruộng sau này. Những anh tù có bằng kỹ sư canh nông được trưng dụng trong công tác đạc điền và làm việc ngày đêm với những dụng cụ chuyên môn cũng đều tự chế.

Trên con lộ chính của trại An Dưỡng, cảnh kéo cây đã thưa thớt. Từ hướng trại 4, nơi Vĩnh và các bạn đang ở sau lần tổng biên chế tháng 11, đã có thể nhìn thấy phi trường Biên Hòa thật rõ rệt qua một giải đất trống mênh mông. Trên giải đất ấy, ngày nay tù đang phải ra công san đất theo sự hướng dẫn của toán đạc điền. Những thửa ruộng vuông vức liền nhau theo hình nấc thang đã nhen nhúm thành hình. Dù sao sự thành hình của nó cũng đã tốn khá nhiều xương máu của bọn tù cải tạo. Mấy tháng qua đã không biết có bao nhiêu vụ mìn nổ, rắn cắn, cây đè... làm thiệt mạng và gây què cụt cho nhiều người. Người đã chết dù sao cũng không còn gì để đau khổ. Nhưng người còn sống như thằng Long nhí thì khốn khổ quá chừng. Hai mươi hai tuổi đầu bỗng nhiên thành phế nhân. Cẳng chân đạp mìn của nó đã bị Cách mạng với phương tiện y khoa rùng rợn nơi đây, đã đem ra cưa tới ba lần. Lần đầu cắt khớp đầu gối, vết thương vẫn làm độc và ăn vào xương. Lần thứ nhì cưa thêm một đoạn xương đùi, vẫn làm độc thêm một đoạn tủy xương. Lần thứ ba cái đùi thằng Long chỉ còn một khúc ngắn mà vẫn ra nước vàng chưa biết rồi trong tương lai sẽ còn cưa tới đâu nữa!

Mỗi chiều lao động về thấy thằng Long ngồi lê trước thềm nhà, nhìn anh em đi lại với sự thèm khát, Vĩnh nhiều lần không dấu được nước mắt. Khốn khổ hơn cho nó là gia đình nó đã di tản hết hồi 30 tháng Tư. Lần thăm vừa rồi nó chỉ được một người cô vào thăm cho ít đồ ăn, tuyệt nhiên chẳng có thuốc men gì. Anh em có hũ Bi nào đều cho nó cả, nhưng với phương tiện y khoa của trại cải tạo, cưa chân bằng một cái cưa sắt, khử trùng bằng thuốc đỏ, chữa trị hoàn toàn bằng kiểu... chó liền da gà liền xương thì làm sao cho khỏi!

Và cả trại An Dưỡng hiện nay có bao nhiêu Long? Chẳng ai có thể biết hết được!

Người lành lặn thì trầm luân dưới sự đầy ải, người què cụt thì không thuốc men chữa trị; mỗi người đều có một cái khổ riêng, riêng Nguyễn Ngọc Trụ có lẽ sướng!

Trước Tết chừng một tháng, một buổi sáng toàn trại An Dưỡng được lệnh ngưng lao động. Ngưng lao động, thường ngày, vẫn là một niềm vui lớn của tù cải tạo. Thế nhưng sau khi đã biết lý do của việc được nghỉ lao động ngày hôm nay, chẳng còn ai thấy vui được nữa. Thay vào đó, một không khí chờ đợi ngột ngạt lan nhanh như một bóng chiều tà trong tâm hồn mọi người: Nghỉ lao động để tham dự phiên xử đại hình tên phản động Nguyễn Ngọc Trụ!

Phiên xử được tổ chức tại tòa nhà xây đồ sộ nằm trên ngọn đồi phía sau trại 1. Theo một số người cho biết, tòa nhà này xưa kia Mỹ dựng lên để dùng làm nơi mổ và ướp xác các lính Mỹ tử trận trước khi đem về nước. Dù tòa nhà to lớn nhưng cũng chỉ có thể chứa chừng một ngàn người, do đó, ban chỉ huy cả 4 trại lựa lọc một danh sách "đại diện" các nhà, các đội lên tòa nhà ấy để được chứng kiến phiên xử. Vĩnh là một trong những người có tên được lên tòa nhà ấy để có dịp nhìn tận mắt nền công lý của cái gọi là xã hội xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Mười giờ sáng thì tù cải tạo có tên đã tề tựa đông đủ trên tòa nhà với những đội hình ngay ngắn. Đứng dưới nhìn lên cái sân khấu còn để lại sau lần liên hoan ngày quốc khánh của nhà nước Cộng sản 2-9 vừa qua, người ta thấy trên ấy có kê sẵn một dãy bàn dài. Đàng sau dãy bàn có non chục cái ghế.

Ngồi trong một cái nhà xác ẩm mốc chờ giờ xử một người hùng và cũng là một người bạn, chẳng riêng Vĩnh mà tất cả mọi người đều có chung một cảm giác uất hờn tái tê. Những cơn gió gai gai lạnh của một sớm cuối năm, thổi từ những cánh đồng khoai mì bao la bát ngát chung quanh vào tòa nhà nằm trơ vơ trên đồi cao khiên ai cũng muốn bỏ đội hình để được ngồi sát vào nhau hơn...

Quãng mười giờ mười lăm, từ khung cửa cánh trái của tòa nhà xuất hiện những cái áo bộ đội màu xanh cứt ngựa. Tiếng hô nghiêm của tay cán bộ điều khiển hội trường chợt cất lên vang vọng khắp tòa nhà. Tất cả đều đứng thẳng để đón chào phái đoàn đao phủ thủ của tân chế độ.

Dẫn đầu phái đoàn là một thằng mang cấp bậc trung tá. Đi theo hắn lố nhố đôi ba thằng khác mang quân hàm cấp úy. Chúng được thằng cán bộ đại diện trại An Dưỡng ra tận cửa đón chào và rồi cùng nhau bò lên sân khấu. Sau khi phái đoàn đã ngồi vào những chiếc ghế trống đặt phía sau dãy bàn, tên cán bộ đại diện trại An Dưỡng tiến ra trước máy vi âm. Hắn nhìn xuống lũ tù, vỗ vài cái vào máy rồi cất cái giọng cũng đặc quánh nhựa thuốc lào, ra lệnh: Tất cả ngồi xuống!

Tù bên dưới ngồi xuống. Hắn tiếp. Nhân danh chính ủy trung đoàn, thay mặt toàn thể cán bộ và các chiến sĩ trại cải tạo An Dưỡng, chúng tôi nhiệt liệt chào mừng các đồng chí đại diện quân khu 7 đến trụ trì phiên xử đại hình hôm nay. Riêng đối với các cải tạo viên, ban chỉ huy trại nhắc lại mục đích và yêu cầu để quán triệt thêm nữa về phiên xử này.

Trước nhất, mục đích phiên xử hôm nay để nhắc nhở chung với các anh rằng xã hội ta là một xã hội đặt cơ sở trên tình và lý. Tình sẽ được trao cho những người có công, lý sẽ được đem ra hành xử với kẻ có tội. Công và tội phải được phân minh. Kết quả phiên xử tên phản động Nguyễn Ngọc Trụ hôm nay, sẽ một lần nữa nói lên tính ưu việt của Đảng ta, sự quan tâm và bảo vệ tốt về mặt an ninh cho tập thể của chính phủ ta, sự tích cực đóng góp vào việc bảo vệ công lý của quân đội nhân dân anh hùng ta. Nói tới đây, tên chính ủy nhìn xuống đám đông như để thăm dò phản ứng. Khi thấy đám đông không có một phản ứng nào, hắn tiếp. Vậy, yêu cầu trước mắt của Cách mạng là các anh được tham dự phiên xử phải tự phấn đấu thoát khỏi mọi tình cảm riêng tư, hãy đứng vào lập trường và quan điểm bảo vệ công lý của Đảng, của chính phủ, của nhân dân để đồng thanh dâng kiến nghị trừng trị kẻ phản động đúng mức với tội trạng của nó. Các anh phải tích cực phát huy đạo đức Cách mạng đã tiếp thu được trong quá trình học tập cải tạo về mặt đấu tranh sai trái, và phải tuyệt đối tin tưởng vào kết quả phiên xử của các đồng chí đại diện quân khu 7 là một chân lý.

Phi lộ xong những lời lẽ khai mạc cho phiên xử, tên cán bộ hướng về phía cửa chính của tòa nhà, nói lớn. Yêu cầu các đồng chí an ninh áp giải tên phản động Nguyễn Ngọc Trụ ra trước tòa án nhân dân.

Mọi người đều ngoái cổ lại phía cửa chính. Gầy như một que tăm, xanh như một tàu lá, Trụ được áp giải vào con đường chính giữa tòa nhà. Vĩnh nhìn Trụ. Anh không tránh khỏi ý nghĩ xã hội này đã can tội phung phí về tất cả mọi phương diện, phung phí sức người, phung phí sức của; và sự phung phí coi mòi tệ hại nhất sáng nay, là cái còng nặng nề và sợi thừng trên thân thể vốn không còn cất bước nổi của người bị cáo buộc.

Trụ được dẫn đến trước mặt các ông quan tòa của tân chế độ, những ông quan tòa đọc không thông, viết không thạo và chỉ biết xét xử theo bộ luật duy nhất của Cách mạng ấy là bộ luật rừng!

Tên chính ủy trung đoàn đã trao máy vi âm cho tên đại diện quân khu 7 mang quân hàm trung tá. Ông chánh án (?) bắt đầu làm việc. Hắn cũng gõ vào máy vài cái, rồi nói ngắn gọn.

- Yêu cầu đồng chí chấp pháp đọc tội trạng.

Bên cánh trái của dãy bàn đứng lên một tên mang quân hàm chuẩn úy. Máy vi âm được chuyển sang để trước mặt hắn. Hắn mở rộng một tờ giấy để sẵn trên mặt bàn, hắng giọng và cất tiếng đọc.

- Hôm nay, theo yêu cầu của Cách mạng, phiên xử đại hình tên phản động Nguyễn Ngọc Trụ được tổ chức tại trại cải huấn An Dưỡng nhằm hai mục đích. Thứ nhất, nói lên tính công bằng xã hội xã hội chủ nghĩa. Thứ hai, để chứng tỏ bạo lực Cách mạng luôn luôn đè bẹp mọi thế lực phản động, mà trong giai đoạn hiện tại, được âm mưu thực hiện bởi những tàn dư Mỹ ngụy còn ẩn náu trên toàn cõi miền Nam với ý đồ ngoan cố ngoan cường chống phá Cách mạng tới cùng.

Bên dưới lũ tù bắt đầu bàn tán nho nhỏ.

- Kiểu này chắc tử hình mất!

- Lạ nhỉ, tòa đại hình mà chỉ có thế này thôi à? Không có luật sự mà chỉ có chánh án và công tố. Liệu can phạm được tự biện hộ hay không?

- Tòa án nhân dân mà mày!

- Có thấy nhân dân đâu?

- Ô hay! Chứ ông chánh án, ông công tố không là nhân dân à?

Bên trên tên chấp pháp trong vai chưởng lý (?) bắt đầu đọc bản cáo trạng.

- Nguyễn Ngọc Trụ sinh năm 19... tại tỉnh... miền Bắc. Năm 1954 đã cùng gia đình bám gót bọn phản động di cư vào Nam chạy trốn nợ máu của nhân dân. Trụ đẻ trong một gia đình cực kỳ gian ác, cực kỳ phản động; đã có quá trình chống phá Cách mạng từ thủa Cách mạng còn non trẻ. Bố Nguyễn Ngọc Trụ là một tên tay sai của phát xít Nhật, tay sai của thực dân Pháp và tay sai của đế quốc Mỹ sau này. Với quá trình tội ác của hắn đối với nhân dân, hắn đã được đế quốc Mỹ gắn quân hàm trung tá và hiện đang được Đảng, Cách mạng và nhân dân cải tạo. Riêng cá nhân tên Nguyễn Ngọc Trụ, vì thừa hưởng những nọc độc giáo dục của giai cấp trưởng giả, với cấp bằng cao học chính trị được đế quốc Mỹ trao cho, đã chẳng những tích cực chống phá Cách mạng chống phá nhân dân mà còn tích cực góp phần huấn luyện nhiều thế hệ phản động khác trong công cuộc thực hiện tội ác này. Trong suốt thời gian phục vụ Mỹ ngụy, với quân hàm trung úy, Trụ đã tự tay đào tạo được hai thế hệ phản động gồm cả ngàn đệ tử ở trường võ bị Đà Lạt và trường chiến tranh chính trị của Mỹ ngụy. Sau ngày nhân dân ta toàn thắng chủ nghĩa thực dân mới của Mỹ, đánh bại hoàn toàn và triệt để đế quốc Mỹ cùng bọn ngụy quân ngụy quyền, Cách mạng thể hiện lòng khoan hồng nhân đạo đối với tất cả các thành phần từng phục vụ chế độ cũ bằng chính sách tập trung học tập cải tạo, tên Nguyễn Ngọc Trụ đã nhận lệnh của CIA, trà trộn vào hàng ngũ các cải tạo viên để tiếp tục công cuộc tuyên truyền phản động chống phá Cách mạng.

Trong đợt học tập chính trị cuối năm 1975, trước hàng ngàn cải tạo viên với đầy đủ cán bộ khung trại L4T1, tên Trụ đã lợi dụng phát biểu trong học tập, công khai phỉ báng chế độ, bôi nhọ những người làm Cách mạng, xúi giục các cải tạo viên khác chống đối chính sách cải tạo của Đảng, của chính phủ và nhân dân ta.

Nói tới đây, tên chấp pháp lục lạo một hai tờ giấy khác để sẵn trước mặt. Hắn nhìn chằm chằm vào một người ngồi bên cạnh như muốn hỏi một điều gì. Tuy nhiên, hồ như không ai để ý tới hắn. Hắn lại nhìn xuống mấy tờ giấy, tằng hắng rồi vội vã từ bỏ nhiệm vụ của một chưởng lý để đóng luôn vai trò công tố. Hắn nói.

- Căn cứ theo báo cáo của khung, L4T1 trại cải huấn Trảng Lớn, tên Trụ đã phát biểu như sau: Tôi không đến đây để học tập lối lý luận một chiều của các anh. Tôi có khả năng dạy các anh về bản chất thật của học thuyết Marx-Lenin... Các anh là những con lừa, người ta buộc trước miệng một bó cỏ và dù có chạy đuổi suốt đời cũng chẳng bao giờ ăn được bó cỏ đó.

Bên trên những bộ mặt xác ướp của bọn cán bộ Cộng sản vẫn lạnh tanh. Ngược lại, bên dưới lũ tù có nhiều tiếng xì xầm to nhỏ. Tên công tố vẫn tiếp tục. Theo bản báo cáo của khung L4T1, Nguyễn Ngọc Trụ đã vi phạm với tội danh tương tự trong nhiều lần khác giữa tập thể cải tạo. Bản chất ngoan cố ngoan cường không thể cải tạo được, tên Trụ đã tích cực đánh phá Cách mạng từ trong trại cải tạo đánh phá ra tới khung, nhằm hai ý đồ rõ rệt. Thứ nhất, tuyên truyền xúi giục tập thể cải tạo viên chống đối chính sách khoan hồng tập trung cải tạo của Đảng ta. Thứ hai, tìm mọi cách làm chao đảo lập trường của các chiến sỹ Cách mạng tuổi còn non trẻ.

Xét trên quá trình tội ác của gia đình và của cá nhân tên Nguyễn Ngọc Trụ đã phạm với Cách mạng, với nhà nước và nhân dân; xét trên quá trình ngoan cố không chịu học tập cải tạo của tên Nguyễn Ngọc Trụ; xét vì lợi ích của nhân dân, của xã hội xã hội chủ nghĩa và trước mắt của tập thể cải tạo viên. Căn cứ theo báo cáo và lời đề nghị đứng đắn của khung L4T1 trại Trảng Lớn. Chiếu pháp lệnh số... điều... khoản... của Chính phủ Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam, ban hành ngày... tháng... năm... tôi khẩn thiết mời đồng chí chánh án đại diện quân khu 7 và các đồng chí ủy viên nhân dân (?) nghị án và tuyên án tử hình tên Nguyễn Ngọc Trụ, để làm gương cho những kẻ ngoan cố không chịu học tập cải tạo!

Vĩnh và các bạn bên dưới nóng lòng chờ xem việc nghị án sẽ như thế nào. Việc có luật sư hay không, việc được quyền tự bào chữa của can phạm hầu như đều bị mọi người quên lãng và không còn đặt thành vấn đề.

Vĩnh nhìn Trụ đang đứng nơi khoảng trống giữa sân khấu và đám bạn bè ngồi bên dưới. Anh đứng còng lưng và rũ liệt như một người đã bị cắt đi mấy đốt xương sống. Bộ tréillis cũ rách thùng thình trên người anh làm Vĩnh có cảm giác bên trong bộ quần áo ấy không có một con người, mà chỉ có một cái giá áo gầy guộc đóng theo hình thập giá. Vì nhìn từ sau lưng, Vĩnh không thể nhận biết nét mặt của Trụ đã và đang có những thái độ nào. Anh chỉ biết Trụ đang yên lặng, sự yên lặng của một người đã biết quá rõ cái vô ích của một lời nói công chính trước những kẻ tham tàn sắt máu đang chỉ tính sát hại mình.

Bên trên sân khấu, thực tế không có việc nghị án. Sau lời yêu cầu của công tố viên, bọn cán bộ Cộng sản chỉ đưa mắt nhìn nhau rồi gật gù như hoàn toàn nhất trí về một giải pháp đã có sẵn từ trước.

Máy vi âm được đem đến để trước mặt tên trung tá đại diện BTL/QK7 ngồi ghế chánh án. Hắn sửa soạn bộ dạng tí chút rồi từ tốn mở ra trước mắt một tờ giấy đã để sẵn trên mặt bàn tự bao giờ. Tên chánh án ngó xuống mọi người rồi ngó Trụ. Hắn hỏi.

- Tội phạm Nguyễn Ngọc Trụ! Mày có nhận tội không?

Không một ai nghe thấy Trụ trả lời. Tên chánh án hình như cũng chẳng cần tội phạm trả lời. Hắn nâng tờ giấy lên gần mắt, đọc.

- Xét trên quá trình tội ác mà tên Nguyễn Ngọc Trụ đã phạm với Đảng với nhân dân; xét qua quá trình không chịu học tập cải tạo; xét những tác hại về tinh thần mà tên Nguyễn Ngọc Trụ đã đem đến cho tập thể cải tạo viên tại trại L4T1 Trảng Lớn vào cuối năm 1975; căn cứ theo bản báo cáo và lời đề nghị của khung L4T1; căn cứ bản báo cáo theo dõi mọi chuyển biến về mặt tư tưởng của tên Trụ của ban an ninh trại cải huấn An Dưỡng; căn cứ theo lời đề nghị của đồng chí chấp pháp đại diện quân khu 7. Tôi, trung tá Nguyễn Thành Tân, đại diện quân khu 7, nhân danh chính phủ Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam, nhân danh quân ủy trung ương, nhân danh BTL/QK7, nhất trí với lời đề nghị của đồng chí chấp pháp cũng như của các đồng chí ủy viên nhân dân trong phiên xử, tôi tuyên án tử hình tội phạm Nguyễn Ngọc Trụ... Bản án sẽ được thi hành ngay sau khi phiên xử chấm dứt.

Bản án vừa tuyên xong, mọi người đều thấy rõ Trụ bỗng đứng thẳng người lên. Rõ ràng anh đang cố lấy tàn lực đứng thẳng lưng lần cuối để nói một câu gì đó. Nhưng cố gắng của anh hoàn toàn tuyệt vọng. Hai thằng an ninh đứng hai bên đã nhào tới nhét giẻ vào mồm anh. Chúng còn cẩn thận buộc thêm một băng vải đen quanh miệng vòng ra sau gáy. Tử tội được lôi thẳng ra cánh cửa bên trái của tòa nhà. Đồng thời, từ tất cả các cửa dẫn vào tòa nhà đều xuất hiện những thằng vệ binh lăm lăm súng AK.47 trong tay.

Bọn xử án sau đó cũng lần lượt rời sân khấu. Tên cán bộ chính ủy trung đoàn trở lại vị trí trước máy vi âm. Mọi người ngồi dưới sửa soạn nghe bài học "rút ưu khuyết điểm". Nhưng ngược lại dự đoán của mọi người, hắn chỉ ra lệnh cho các đại diện nhà đội hướng dẫn mọi người thứ tự hàng hai rời tòa nhà...

Về tới trại anh em túa tới hỏi thăm những người được đi dự phiên xử. Khi được biết rằng tiếng súng hành quyết có thể sẽ nghe thấy trong một vài phút tới, hầu như cả trại đều rơi vào một sự yên lặng chờ đợi. Thế nhưng cho tới giờ cơm trưa vẫn không ai nghe thấy tiếng súng. Hay là nó đem bắn một chỗ quá xa? Câu tự hỏi của bọn tù không được trả lời. Suốt ngày hôm ấy cả trại như có đám ma. Vĩnh và các bạn tìm gặp nhau sau giờ lao động buổi chiều để bàn về cái chết của Trụ, một cái chết không ai biết được cụ thể ra sao.

Những ngày sau này, trên con đường từ trại 1 tiến ra khu canh tác nằm về hướng Bắc cách trại An Dưỡng chừng nửa cây số, trong cuộc thi công khai quang lên luống khoai mì, Vĩnh và các bạn tìm thấy bên trong những ụ đất (Có lẽ là ụ pháo binh trước kia) một cây cột còn dính những vết máu thâm đen. Dưới chân cột có một sợi thừng đã mục vì nắng mưa. Cách đó không xa quá 3 bước chân, một khoảng đất chữ nhật bị lún sâu hơn mặt đất non nửa gang tay và có mối đang xông. Vĩnh và các bạn cuốc đất nơi đó đều tin rằng đây là phần mộ của Nguyễn Ngọc Trụ...

Vì bọn quản giáo và bọn vệ binh bám sát khi lao động lên luống, do đó, đám tù cải tạo không thể công khai đắp mộ cho người bạn tù và cũng là một kẻ sỹ dám chết cho lời nói thật. Nhưng ngày này qua ngày khác, mỗi người một xẻng đất khi được lao động gần ụ pháo binh, phần mộ của Nguyễn Ngọc Trụ nhờ đó đã thành hình...

Trong thế giới lao tù của Cộng sản không ai biết rõ ngày tháng. Vĩnh chỉ có thể ghi nhớ rằng trước cái Tết thứ hai trong tù, trong lúc anh và các bạn đang phải làm trâu cày, trong lúc thằng Long không hiểu Cách mạng còn đem chân nó ra cưa thêm bao nhiêu lần nữa, trong lúc mọi người đều xanh xám vì đói... thì Nguyễn Ngọc Trụ vĩnh viễn ra đi. Trụ ra đi không được như Ngô Nghĩa ở Trảng Lớn, vì ít ra Nghĩa còn được nhiều ngàn tù bạn chứng kiến lúc anh bị xử bắn. Trụ ra đi cô đơn và chẳng ai được chứng kiến cái chết của anh đã diễn ra như thế nào! Anh đã bị tùng xẻo? Bị đâm nhầu vào lưng vào bụng? Hay anh bị trói vào cột, bị một bọn năm bảy thằng hình người dạ thú dùng những cái chày vồ phang thẳng cánh lên đầu anh cho đến khi đầu anh bẹp lại như một quả dưa rơi rụng?

Thốt nhiên Vĩnh nhớ lại câu nói của Đặng Xuân Bính trong lúc hắn xúc xẻng đất đắp lên phần mộ của Trụ: Người chết đã sạch nợ. Nhưng người còn sống mà không nhớ, không cách này cách khác thanh toán sòng phẳng món nợ này thì còn thua cả một con chó!