ừ xa xưa mấy mẫu hoang phế cửa ga đã mang danh là công viên thị xã mặc dù cho đến trước nhiệm kỳ của ông Thân đất đó vẫn trụi thùi lụi, chẳng cây, chẳng cỏ. Thuở ấy, ngồi tàu bay dòm xuống, du khách ắt phải thấy dáng hình thủ phủ quê tôi giống y cái sọ hói.

Nhờ ơn mưa móc của ông Thân đầu tỉnh yêu văn hóa mà cái sọ vốn khô khốc thế một ngày nọ đã mọc tóc xanh. Ông cho lệnh trồng cây, trồng hoa, ông cho tạo thảm cỏ, cho xây đài phun, cho kê ghế đá, cho vạch lối đi rải sỏi và ông cho đặt tượng. Rồi ông sai ứng công quỹ sắm chim, sắm thú về nhốt trong các chuồng song sắt.

Được chừng dăm năm, khi nhiều cây cao đã tỏa bóng cả, công viên vừa đủ độ râm cho bà con tỉnh nhà dạo mát thì ông Thân bị phốt phải xuống. Không còn ông, cỏ cây buồn thảm héo tàn. Bách thảo chẳng đến nỗi trọc lốc trở lại nhưng xơ xác và ô uế. Bách thú thì rỗng dần, các chuống trống trơn, cảnh tượng y hệt một trại giam sau ngày đại xá. Chỉ còn sót lại mỗi một anh khỉ làm trò độc diễn ở cái chuồng gần cổng chính công viên.

Cạn kẻ cạnh tranh khỉ ta độc quyền hấp dẫn nhân dân. Nhân dân thường xuyên vòng trong vòng ngòai bâu quanh chuồng của nó. Trong cuộc đời tù đày của thằng cha đít đỏ này, những ngày ấy hẳn phải được coi là thời vang bóng. Thiên hạ vui thích ném quà cho nó, khoái chí xem nó phô diễn những trò con khỉ của nó. Khỉ ta dẫu dư thừa thức ăn, trở nên trơn lông đỏ da hơn bao giờ hết, nhưng không vì thế mà chây ì, vẫn nhiệt tâm phục vụ, vẫn tận tâm múa may nhảy nhót. Nó là một con khỉ có mẽ. Mặt nó rộng và ngắn, mũi hếch, cánh mũi giành ra, môi khó nhận thấy, đôi mắt rất gần nhau, hết sức linh hoạt. Và đặc điểm nổi nhất của nó là vành lông trắng chạy từ tai này sang tai kia như râu quai nón của một tay hải tặc.

Nhưng hạnh phúc ngắn ngủi, ngày vui chóng tàn, thiên hạ dần dần chán ngấy con khỉ. Loài khỉ có bao nhiêu trò nhố nhăng thì nó đã diễn cho người ta xem tất cả rồi. Bây giờ đến lượt con người dở trò với nó. Thoạt đầu chỉ là do hờ hững mà người ta quên cho nó ăn, nhưng về sau thì là một sự bỏ đói cố tình để hành hạ và để chơi khăm nó.

Bây giờ chỉ có vỏ chuối, lõi ngô với những giấy kẹo, lá bánh, những lời chửi rủa và nước bọt xả vào qua song sắt. Không ai thực sự là người chủ xướng trò đểu cáng mới mẻ này, bởi vì đây chính cống là một cuộc hành lạc tập thể. Mọi người đều cực kỳ háo hức chờ xem con vật bị bạc đãi một cách bất ngờ như vậy sẽ rũ xuống ra sao. Song khỉ thay, khỉ ta không xìu đi như bà con mong mà vẫn hăng hái nhảy nhót làm trò. Thì ra là những thứ ta quẳng vào cho nó là những thứ mà với con người không còn gì để có thể mút mát, song với con khỉ thì vẫn là đồ ăn được. Hiểu ra điều ấy, dân tình lập tức mạnh tay hơn với khỉ.

Từ rày con khỉ mới thực sự là đói. Nó chỉ nhận được những món quà phi hữu cơ, tuyệt đối không tài nào xực nổi: mẩu xà phòng, cục nhựa đường, đầu mẩu thuốc lá… Cố nhiên, khỉ rũ rượi ra ngay, trở nên xấu xí, trở nên chậm chạp lờ đờ, kiệt quệ. Nhưng, mẹ kiếp, nó vẫn sống, vẫn chưa hoàn toàn quị liệt và có vẻ như vẫn muốn giữ phẩm giá. Nó gắng gượng bày trò, gắng gượng khua tay huơ chân, nhăn mặt nhe răng để chứng tỏ cốt cách còn vững chắc. Chẳng lẽ con quái này là khỉ thành tinh?

Bọn nhãi ranh bắn súng cao su, thổi xì đồng, và chĩa “bòi” tia vào chuồng. Theo gương bọn trẻ, bọn người lớn biến chuồng khỉ thành toa lét công cộng. Chẳng ai có ác ý, người ta chỉ giải trí, chỉ tò mò xem xét, đánh giá sức chịu đựng của một giống động vật bà con gần với giống người.

Mùi xú uế nồng nặc, không thể xáp gần chuồng khỉ như trước, người ta đứng xa xa liệng những vỏ bia, những cục gạch vào tặng nó. Tai ác hơn, tôi thấy một chị mang chuối ra dứ, từ từ bóc vỏ, từ từ nhá, cho con vật đang đói liệt chết thèm. Nó không còn kêu choe chóe mà hừ hừ rên xiết khi người ta tung những khúc sắn luộc tới kề cửa chuồng nhưng ở ngoài tầm với của nó.

- Người khác loài vật ở chỗ đó, người mà lâm cảnh ngộ như thế này ắt phải tự vẫn chết rồi.

Một ông thi sĩ ở Hội nhà văn đã cho tôi một nhận định khúc chiết có tính phân loại khoa học như vậy. Quả thực thế, người cao hơn vạn vật chính ở chỗ chỉ con người mới biết tự kết liễu cuộc đời khi cảm thấy đời quá chừng chó má. Khỉ ta thì không, vẫn lay lắt sống trong sự khủng bố của dạ dày, trong không khí hôi thối kinh tởm. Lở loét, trụi lông, nó nằm bẹp trên nền chuồng nhớp nhúa, chẳng còn đủ sức né tránh những hòn gạch, chẳng còn giật mình nổi khi người ta liệng pháo đùng vào chuồng, nhưng vẫn gắng gượng sống, phập phồng hơi thở tàn héo. Tuy nhiên, có là hầu vương cũng không thể thắng nổi con người. Nhất định nó sẽ chết, ai cũng biết vậy và lại đâm ra chán ngán. Chuồng khỉ lại vãn dần khách viếng thăm.

Bẵng đi một tuần không để mắt tới, người ta kinh hãi nhìn thấy con khỉ mà ai cũng tưởng là đã chết thối trong chuồng lại đã loay hoay đứng dậy, đi đi lại lại, trèo lên trèo xuống. Rác rưởi quanh chuồng và cả trong chuồng nữa, được dọn hết. Tất nhiên là người ta mau chóng tìm ra thủ phạm đã gây ra sự phi lý này. Ấy là con bé ăn mày ở cửa ga.

Con bé theo tàu ra tỉnh từ chớm kỳ giáp hạt. Rách rưới, âm thầm, nó ngồi câm dưới cột đồng hồ, cái nón mê trước mặt. Xấu xí và dơ dáy, lại nửa ngây độn, nó chẳng phải hạng để thiên hạ rủ lòng thương. Song dù sao thì lúc này lúc khác của bố thí vẫn thỉnh thoảng rơi vào nón của nó, giúp nó sống qua từng ngày. Dạo trước, nó có chỗ ngủ trên ghế băng phòng đợi của nhà ga, nhưng từ khi có lệnh thu phí nơi nằm nó phải dạt vào công viên dãi sương trên ghế đá.

Chính nó đã phá đám việc của mọi người. Nó quét dọn khoảnh đất quanh chuồng. Nó kiếm cây gậy dài buộc chổi tre để quét cả bên trong chuồng. Nó chia cho con khỉ một nửa những thứ nó xin được. Thì ra con nhãi này không chỉ là ngây độn mà là một con điên thực thụ, người ta bảo nhau thế…

Hôm ấy, mùa hè, chủ nhật, buổi sáng, bao nhiêu là người dày xéo công viên.

Tôi nhận thấy một vẻ náo nức đồng loạt trên các bộ mặt. Mẹ kiếp, gì vậy? - Người ta hỏi nhau. Dĩ nhiên vẫn chuyện cái chuồng khỉ, song còn cái trò quái gì ở đấy nữa để mà bu lại?

Người đến sau lách vào kiễng chân nhỏng cổ dòm qua vai kẻ đến trước. Ai cũng bật cười. Nhiều tay hô hố cười phá lên.

Trong chuồng khỉ, ngoài khỉ còn có thêm con bé ăn mày nọ. Nó bị lột truồng, ngồi thu lu, hai đầu gối nhọn hoắt che ngực. Người ta huýt sáo. Lại đá, lại gạch phang vào để thúc nó đứng dậy. Song nó cứ ngồi ỳ. Anh bạn khỉ quay cuồng lay cửa chuồng nhưng làm sao mà lay nổi. Cửa chuồng mọi ngày chỉ buộc bằng dây giờ là một cái khóa đồng Tiệp Khắc chắc như cùm.

- Đồ khỉ, đứng dậy vươn vai đi em! - Một ông vui tính gào. Bà con cười như nã sung. Đối tượng vẫn một mực thu mình. Con bé này bảo thủ thật, tôi nghĩ. Đàn bà ở truồng thì có sao, ngày nào ta chả thấy họ phô phang trên màn ảnh, trên bìa tạp chí, trong hiệu tắm hơi, trên bìa lịch treo phòng khách mà còn phải hãi.

Cuối cùng ý chí tập thể đã thắng sự xấu hổ ngu dốt. Mấy gã trai dùng cây gậy dài có đầu nhọn chọc trúng lưng con bé khiến nó nhảy dựng. Hình như cũng có người muốn can ngăn, song thời nay người với người chớ dại sinh sự với nhau. Việc ai nấy làm nếu muốn yên thân.

Khi cảnh sát phá được khóa, cô gái đẩy cửa bước ra, trần truồng đi thẳng tới đám đông. Mọi người kinh tởm rẽ ra. Con khỉ toan chạy theo cô nhưng bị đá lộn vào trong. Người ta khóa kỹ cánh cửa.

Với mọi người thế là hết chuyện. Nhưng với con khỉ và cô gái tấn bi kịch còn nốt một đoạn nữa.

Đêm ấy, cô gái treo cổ tự tử dưới cái dóng ngang của cột đồng hồ trước ga. Sáng ra, con khỉ lặp lại trò chết treo ấy. Chẳng biết kẻ nào đã quẳng cho nó sợi dây thừng. Những người chứng kiến bảo rằng con khỉ cũng trợn mắt, cũng đưa hai chi trên chụp lấy vòng thòng lọng đang thít cổ, cũng giãy đùng đùng y hệt những tội nhân bị xử giảo.

Có thể cho rằng chẳng qua đấy là trò bắt chước cuối cùng của con khỉ. Chỉ một điều khó hiểu là từ chuồng của nó không thể nào trông thấy cột đồng hồ nơi cô gái tự thắt cổ. Có lẽ đây là một hiện tượng bí ẩn của sinh học, một thứ đại loại như chuyện thần giao cách cảm.