nh bắt đầu bị trách là quá tản mát. Người ta cũng không hoàn toàn nhầm. Yersin là người khám phá trực khuẩn dịch hạch và người sáng chế vắcxin chống dịch hạch. Lẽ ra anh phải ở Paris hay Genève, đứng đầu một phòng thí nghiệm hoặc một bệnh viện, ở Viện Hàn lâm, một cây cao bóng cả, một chuyên gia hàng đầu. Người ta đồn anh rút về sống ở một làng chài ở chốn heo hút. Các nhà báo không được anh tiếp buộc phải bịa chuyện, tạo ra truyền thuyết đen. Người ta bảo đôi khi anh sống ẩn dật trong một cái chòi, bước trên bộ râu của mình. Họ miêu tả anh như một ông vua điên của một tộc người u mê, và tiến hành trên người họ những thí nghiệm tàn nhẫn và khó tưởng tượng nổi. Một kẻ huênh hoang lợi dụng khoa học và những trò xảo thuật trước các chiến binh ngây thơ, tự xưng mình là lãnh tụ thiên sứ. Một bạo chúa dùng phép thuật của ga và điện để biến vài bộ lạc khát máu thành nô lệ của mình, phải thờ cúng anh và dâng cho anh các trinh nữ. Một Kurtz hay một Mayrena, cô độc và lạc lối cả trong tinh thần lẫn trong vương quốc của mình. Đúng là tảng nước đá đầu tiên sản xuất ở Nha Trang có lẽ đã gây chấn động. Trước cái máy làm nước đá chạy ga hiệu Pictet, thảm trắng lấp lánh những mảnh đá xa lạ làm bông tay, trên đó lũ cá cứ thế tươi rói cho tới ngày hôm sau, chấn động cũng mạnh như khi chúng được nhân lên nhiều lần bên dòng sông Jourdain (Sông Jourdain, hay Jordan, ở Trung Cận Đông, là nơi diễn ra nhiều phép màu kể trong Kinh Thánh).

Yersin kết hợp những phép màu của thời hiện đại với sở thích cơ khí của anh, dầu nhớt và cờ lê cũng như ống tiêm và kính hiển vi, áo blu trắng và quần bảo hộ lao động xanh. Là người đầu tiên lái ôtô, đương nhiên anh phải mở xưởng sửa chữa đầu tiên. “Em vừa hoàn chỉnh thêm cho chiếc Serpollet 6 mã lực. Hôm qua em đã đi thử, chạy rất tốt. Hôm nay em đã bắt tay sửa cái xuồng, chắc sẽ mất chừng chục ngày, rồi sẽ còn phải lắp động cơ cố định để chạy một cái máy bơm ở phòng thí nghiệm, rồi sửa chiếc Serpollet 5 mã lực cũ, cuối cùng là sửa xe máy và cối xay bằng nước nữa, thế là bỗng dưng em thành kỹ sư.”

Trái ngược với câu chuyện ngụ ngôn về nhà bác học điên điên mất hút trong rừng thẳm, hoạt động của Yersin, trong những năm sau Thế chiến thứ nhất này, rất yên bình và có phần buồn tẻ trong mắt phàm nhân. Anh huy động tài quan sát, sự chính xác cùng cực, sở thích những con số, tính đúng giờ có phần thái quá của mình để xây dựng chặng đường sắt nối liền Nha Trang với Phan Rang. Những công trường kiểu này thường mang tiếng là lò sát sinh. Nó là ảnh hưởng của hình ảnh một tà vẹt đổi một mạng người.

Khi tới Congo, Conrad, lúc ấy sắp viết Một tiền đồn của sự tiến bộ rồi Tâm bóng tối, đã miêu tả nỗi kinh hoàng ở công trường đường sắt của người Bỉ, chạy từ Stanley Pool ra Đại Tây Dương. Trong cuốn tiểu thuyết cùa mình, Cây số 83, Daguerches đã miêu tả cảnh chết chóc trên công trường đường sắt của Pháp nối Xiêm với Campuchia. Yersin gặp viên bác sĩ phụ trách vấn đề vệ sinh, Noël Bernard, người sau này sẽ điều hành Viện Pasteur ở Sài Gòn, rồi sẽ là người đầu tiên viết tiểu sử anh cùng tiểu sử Calmette. Yersin biết cách hòa giải chứng sợ đám đông ở mình với tình huynh đệ. Với trợ lý đồng thời là học trò của mình, bác sĩ Vassal, người vừa tiêm vắcxin cho những người bị dịch hạch ở đảo Réunion, anh tiếp các bệnh nhân của công trường tại Nha Trang. Hai người ghi chép, nghiên cứu bệnh sốt phát ban và bệnh sốt rét. “Ở đây lại đang có dịch tả. Cậu thợ máy của em sắp chết vì cái bệnh khốn kiếp này, mà bọn em lại không có nhiều thiết bị vật chất.”

Và rồi mỗi năm một lần, trong khi mùa màng tiến triển, còn các nghiên cứu viên trẻ thuộc êkíp của anh tiếp tục các công trình của mình, về hóa học, động vật học, vi trùng học và nông học, Yersin lại lên chiếc tàu Paul-Lécat vốn là thành tựu mới nhất của Hãng Đường biển để đến với tiện nghi nơi khách sạn Lutetia. Anh về Paris một thời gian. Nhà bác học bí hiểm, nhà thám hiểm rút vào rừng rậm, đi dạo trên phố, chẳng bị ai nhận ra. Chỉ có các bạn thuộc nhóm Pasteur của anh biết, cùng ông bạn Serpollet. Người sửa chữa thiên tài, người sở hữu bằng lái xe đầu tiên của Pháp và có lẽ trên toàn thế giới, nhà sản xuất công nghiệp ôtô đầu tiên, dẫu cho những chiếc ôtô ấy chỉ được lắp ráp theo đơn đặt hàng, vừa cho ra lò chiếc Serpollet 11 mã lực, đó chính là đỉnh cao sự nghiệp của ông. Armand Peugeot mua động cơ Serpollet và bắt tay vào tự sản xuất, rồi đến Louis Renault trẻ tuổi, và nhãn hiệu Serpollet biến mất đi cùng Léon Serpollet. Một bức tượng kỳ lạ do Jean Boucher tạc được dựng ở quảng trường Saint-Ferdinand trong quận 17. Hai người đó, Yersin và Serpollet, làm thành một cặp để phi xe một trăm cây số một giờ trên đường tới Beauvais. Sau khi người bạn qua đời, Yersin mua một chiếc Clément-Bayard 15 mã lực, chuyển từ xe chạy hơi nước sang ôtô chạy xăng, rồi một chiếc Torpédo Zèbre, thế rồi một hôm thôi luôn, anh đã thử hết lượt, anh có một ý khác, mua một chiếc máy bay.

Mặc dù còn chưa biết rõ, người ta đã có thể đánh số các năm ấy theo số âm, bằng cách tính khoảng thời gian xích chúng lại gần thảm họa năm 14. Năm 10, hay năm -4, rốt cuộc khách sạn Lutetia đã dược khánh thành. Yersin chọn tầng sáu và căn phòng trong góc, cái nhìn rất thoáng tới tận tháp Eiffel ở chân trời. Mùa hè năm ấy, anh có hẹn ở phi trường Chartres để thử một chiếc máy bay, mặc quần áo phi công vào, đeo bao tay và cặp kính to. Ở lần thử đầu tiên, anh thấy chưa được an tâm cho lắm, bước ra, chân mềm nhũn, và viết cho Émilie: “Những thứ máy móc này vẫn còn là mấy món đồ chơi nguy hiểm.” Anh ngưỡng mộ lòng can đảm của Louis Blériot, năm ngoái đã một mình vượt biển Manche trên một chiếc diều kiểu như thế này. Anh mặc cả giá, rồi lùi dự án lại vì bên Đông Dương vẫn chưa có đường băng. Hẳn anh có thể xây đường băng cho mình ở Nha Trang, nhưng nếu chỉ có một đường băng, anh sẽ buộc phải bay lơ lửng, và như thế thì thật là chán.

Hai năm sau, tức là năm -2, bên Trung Quốc bệnh dịch hạch tái xuất hiện. Yersin sợ sẽ lại xảy ra vụ việc giống như hồi Bombay. “Ở đó đã có quá nhiều bác sĩ rồi. Tuy nhiên em vẫn viết thư cho ngài Roux, bảo là nếu ông ấy nghĩ việc em sang Mãn Châu có thể mang lại cho Viện Pasteur chút lợi ích nào đó, thì ông ấy chỉ việc đánh điện, em sẽ đi ngay.” Năm tiếp theo, năm -1, Albert Schweizer bỏ đi mở bệnh viện Phi châu của mình ở Lambaréné và điều đó khiến ông được giải Nobel. Ông tìm ra nguồn tiền cho công việc xây dựng từ các buổi biểu diễn đàn organ của mình, rồi sau này là thu âm các đĩa chơi nhạc Bach. Trong lúc ấy, với Yersin, nguồn tiền là cao su.

Anh biến mình thành chủ đồn điền. Nó bắt đầu mang lại không ít tiền. Đủ để nuôi sống Viện của anh. Rồi rất nhiều. Cả một món kếch sù. Anh đã biết dự đoán sự phát triển của ôtô và xe đạp. Anh gửi các khoản lãi vào két sắt ở ngân hàng Hồng Kông Thượng Hải (Hong Kong Shanghai Bank, nay được biết đến rộng rãi với tên viết tắt HSBC), mua các loại cổ phiếu. Rồi năm 14 đến. Gaston Calmette bị ám sát bằng súng trong phòng làm việc tại tờ Le Figaro. Jean Jaurès bị ám sát trong quán rượu quen. Đang là tháng Bảy, ở Sarajevo. Trong vòng bốn năm là cuộc nồi da nấu thịt và khí độc. Thỉnh thoảng Yersin chuyển cao su sang tận Clermont-Ferrand (Ý nói Yersin cung cấp cao su cho hãng lốp Michein nổi tiếng). Nhưng anh sẽ không rời thiên đường của mình nữa, mà mở rộng nó, tô điểm thêm cho nó.