hương trên đã trinh bày về diễn trình hiện chứng thường thấy của cách mạng. Vấn đề còn lại là xét xem qua những biến cố nói trên, cũng như qua trăm ngàn biến cố khác đã xảy ra trong lịch sử các dân tộc. Những phần tử tham dự vụ chính biến đã hành động ra sao? Những phương châm hành động của họ như thế nào?... Trong các cuộc cách mạng kể trên, chúng ta đã cố gắng nhận định về các nhân vật quan hệ. Có những phần tử thực là thuần tuý lý tưởng, như những trang thanh niên trong phong trào khủng bố "Đi vào dân chúng" (Kaliayev, Jeliabov, v.v...) Đỏ là nnhững người thành khẩn hết mực, đã đem xương máu của chính mình san bằng những bất công xã hội để cứu chuộc cho cả một dân tộc lầm than! Trong sự hành động, họ không có máy may toan tính cho riêng mình. Họ mong gây lại công lý bằng bạo lực, nhưng đồng thời lại muốn giữ vẹn cả lòng từ bi bác ái. Họ được mệnh danh là những Đấng cứu thế bạo tàn. Cũng có những con người khác như Trotsky chỉ muốn nghĩ tới công lý. Phải nhận rằng Trotsky là một người thành khẩn, có lý tưởng, nhưng tâm trạng của ông chưa phức tạp và cao cả như Kaliavev. Ông hành động để thực hiện hiện công lý, nhưng không quan tâm gì đến chuyện từ hi bác ái. Ông là một chiến sĩ cách mạng thẳng thắn, tranh đấu cho cách mạng, và tuân theo những luật lệ của cuộc đấu tranh đó. Nếu những người như Trotsky còn lãnh đạo phong trào cách mạng lại Nga sô, có lẽ vận mệnh nhân loại đã nhảy sang một nẻo khác, và chắc rằng cách mạng Nga sô cũng có phần tương xứng với những hy vọng mà nó đã gây nên trong buổi ban đầu. Lại cũng có những người khác như Staline, hoàn toàn thuật sĩ, bất chấp luân lý, nhân đạo, bất chấp cả lý tưởng, muốn khai thác cả cao trào lẫn thoái trào cách mạng, cũng như lợi dụng tất cả những khía cạnh hèn kém của nhân tính, đề thực hiện suý đồ thống trị của riêng mình! Không việc ác nào làm cho Staline run tay, và không lời dối trá nào khiến ông ngọng lưỡi. Cũng có những con người chia sẻ hơn, tỷ dụ như Mirabeau, Danton. Những con người thuần tuý người, nghĩa là có ít nhiều nhược điểm do sự ham sống và năng khiêu thẩm mỹ, nhưng pha trộn với một tình yêu lý tưởng khá rộng lớn cao cả. Cũng có những con người thật sắt đá hành động nhẫn tâm và không thương sót, như Robespierre, Saint-Just. Nhưng mặc dầu những hành động nhẫn tâm của họ, mặc dầu vì họ mà đầu rơi máu chảy, ta thành thực vẫn không dám trách móc họ, vì chính họ là những người hết mực thành khẩn, lúc nào cũng sẵn sàng trả giá, và đã trả giá cho những hành động bạo tàn của mình. Cùng còn những con người khác, ngây thơ nhưng lý tưởng, lạc lõng vào giữa cơn giông tố cách mạng, như La Fayette. Vì lầm tưởng rằng cách mạng chỉ là một cuộc tranh đấu thẳng thắn và minh bạch, hoặc tưởng rằng cách mạng chỉ là chân lý mà không có ảo vọng, chỉ có thể làm lợi cho nhân quần xã hội chứ không thể làm hại, nên ông đã dấn thân vào. Dấn thân một cách hăng hái tin tưởng, để rồi trở thành do dự chua cay, đến nỗi phải trốn ra ngoại quốc và chống lại cách mạng! Còn có những con người khác như phái Girondins, hoặc phái Mensevich: họ cũng lầm tưởng rằng cách mạng chỉ là một chuyện lý tưởng cần đến tài hùng biện hơn là công phu tổ chức, và nghĩ rằng những kẻ mệnh danh là đồng chí không thể quay đầu lại cắn xé chính mình!... Những nhân vật điển hình trên đây, ta cũng có thể tìm thấy đầy rẫy những mẫu mực ấy trong các cuộc biến cố khác từ đồng sang tây. Vì có lẽ nhân tính đâu đâu cũng là một, và con người cũng chỉ có bấy nhiêu mẫu mực. Qua những sách như Đông Chu liệt quốc, Tam quốc chí, Hán-Sở tranh hùng, qua những trang sử về sau của Đông phương, cũng như những trang sử thời trung cổ của Tây phương, ta vẫn có thể tìm thấy những con người tương tự như trên. Những con người thật lý tưởng và cao cả, những con người nửa ngây thơ nửa lý tưởng, những con người có một phần xấu xa và một phần lý tưởng, những con người thông minh nhưng ít quả cảm và chỉ thích nói, những con người sắt đá nhưng thẳng thắn, và những con người thật sắt đá và hoàn toàn thuật sĩ... Có điều chua cay là trong nhiều trào lưu chính biến, những kẻ lý tưởng và nhiệt tâm lại thường bị bọn thuật sĩ lường gạt và lợi dụng để mưu đồ sự thống trị của riêng mình.

Đó là những bóng dáng nhân vật điển hình được nêu lên để soi đường cùng tìm hiểu về phương châm hành động. Vấn đề thực là cấp thiết, nhất là đối với thời hiện đại. Khi nhận định về thời kỳ hiện đại, Trotsky từng thốt lên câu: "Không có một thời kỳ lịch sử nào lại tàn ác, khốc liệt, và trắng trợn như thời hiện đại!". Rồi ông đem so sánh thời nay với thời Phục hưng ngày trước, tức là một thời vua chúa tranh hùng tương tự như trong Xuân-Thu chiến quốc, và nhắc tới những phương châm về "Thuật làm chúa" của Machiavel. Khi nhận định về thời hiện đại. Camus cũng kêu lên: "Chúng ta sống giữa thời đại của những vụ sát nhân tuyệt hảo". Tuyệt hảo ở chỗ kẻ sát nhân không hề ăn năn hối lỗi, vẫn trang nghiêm trịnh trọng, mang mề đay cùng áo đại trào, và có lẽ vẫn tự cho mình là những đấng cứu thế! Khách quan mà nói, trong nửa thế kỷ gần đây, thuật hành động của những tay lãnh đạo đã đạt tới một mực độ quái đản chưa từng thấy trong lịch sử. Cuộc cách mạng Quốc xã, nhất là hai cuộc cách mạng vô sản tại Nga sô và Trung Quốc đều chứng minh tính cách quái đản ấy. Quái đản do sự sử dụng triệt để bạo lực và dối trá. Quái đản hơn nữa là trong thuật dối trá, họ đã khéo trộn lẫn phải trái, trộn lẫn chân lý và sai lầm, thiện và ác, để trình bầy dưới mắt đám quần chúng ngơ ngác và khiếp đảm, những luận điệu tắt léo, khiến cho rất khó phân biệt...

Lẽ dĩ nhiên là những ai đã suy ngẫm ít nhiều về lịch sử nhân loại, hết thầy đều nhận thấy rằng, ở bất cứ thời nào, thuật hành động của những con người làm lịch sử ít khi có thể ly khai với đạo đức và dối trá...Có lẽ chỉ trừ trường hợp của những bậc sáng lập tôn giáo Thích Ca hoặc Chúa Ki-Tô là ta không nhìn thấy trong hành động những vết tích của bạo lực và dối trá. Tuy nhiên, trên lịch trình khai triển, Phật giảo cũng như Cơ đốc giáo, một khi đã có giáo hội, vẫn gây nên những đụng độ quyền lực hoặc chia rẽ giáo điều đôi khi phải giải quyết bằng chiến tranh tôn giáo. Ày là không kê những hành động bạo tàn hơn nữa như việc thiết lập Tôn giáo Pháp đình bởi Giáo hội La Mã. Bước ra ngoài lãnh vực tôn giáo, bạo lực và dối trá đều được bộc lộ một cách thường xuyên và phổ biến. Bất cứ một biến chuyển lịch sử nào, đều thai nghén ít nhất là một phần trong bạo lực và dối trá. Hình như nhân loại, tự một thời nào, đã ký mật ước với ác quỉ, và sự sống của con người khó thể gột bỏ được hết bạo lực và dối trá!!

Mỉa mai hơn nữa là trong lịch sử, những kẻ chủ trương bạo lực và dối trá thường được lọt tai và thành công hơn những người chủ trương thành khẩn và nhân nghĩa. Giữa một thời Xuân-Thu, mặc dầu đã mòn chân mỏi gối chu du liệt quốc, Đức Khổng tử vẫn không được vua chúa dùng tới, chỉ được dùng một lần ở nước Lỗ trong một thời gian ngắn ngủi... Khi vào yết kiến vua Tần để trình bầy đạo hoặc thuật hành động của mình, Vệ Ưởng đã giảng giải lúc đầu về đế đạo. Nghe được ba câu, vua Tần đã ngày khò. Mấy ngày hôm sau, Vệ Ưởng lại trình bầy tới vương đạo. Nói được một lúc, vua Tần cũng ngủ thiu. Mấy ngày sau nữa, khi họ Vệ trình bầy đến bá đạo, vua Tần hết sức khoái trí, thao thao bàn luận suốt mấy ngày đêm không nghỉ. Nếu nhìn sang cõi Tây phương, trong suốt thời thượng và trung cổ, có lẽ cũng chỉ có một cuốn sách được lưu truyền là cuốn "Thuật làm chúa".

Tuy nhiên, ở Âu cũng như ở Á, thuật hành động căn cứ trên bạo lực và dối trá của cổ nhân khó có thể đem so sánh với những chính sách hiện đại. Ở những thời trước, một vị vua chúa bạo tàn, tuy sử dụng bạo lực và dối trá, vẫn còn thâm cảm ít nhiều lẽ phải trái, và có lẽ đôi khi còn thầm nhận rằng công việc mình làm là tàn bạo quá đáng. Các vua chúa thời Đông Chu liệt quốc, mặc dầu đa số vẫn noi theo bá đạo, nhưng trong thâm tâm vẫn còn chút e dè kiêng nể những người chủ trương chính đạo, tỷ dụ như Đức Khổng tử... Ngay cho đến những chế độ độc tài phát xít của Hitler, Mussolini, thực ra những hành động khủng bố bạo tàn của họ cũng chưa được đặt lên cương vị một chính sách vĩnh cửu có tính cách khoa học. Trong nhưng con người như Hiller, Mussolini, Goering, nếu đem phần tách kỹ càng, ta sẽ thấy nhiều phong độ hơi tương tự như chúa Néron của thời cổ La Mã. Hành động bạo tàn của họ đói khi còn nhuốm ít nhiều tính cách du hí, hoặc căn cứ trên một ý thức thẩm mỹ thực hiện vẻ đẹp hùng tráng của nòi Aryen thuần chủng)... Trái lại, chế độ độc tài lâu tiến nhất ngày nay, tức là chế độ Sô viết tại Nga và Trung Hoa, đã đặt bạo lực và dối trá thành một chính sách thường xuyên và cố định. Chính sách đó không những nhằm mục tiêu trừng trị, mà còn nhằm mục tiêu phòng ngừa... Lấy tổng số nạn nhân của chế độ Sô viết mà xét, đã rõ rệt rằng những lãnh tụ khát máu nhất của thời cách mạng Pháp 1793, hoặc những vị vua chúa độc tài nhất ngày trước, cũng chỉ là những đứa trẻ thơ so với Staline hoặc Mao Trạch Đông!...

Tóm lại, với sự thành hình của chế độ Sô viết, nhân loại đã chứng kiến một sự kiện chưa từng thấy trong lịch sử: sự kiện một chính sách thường trực khủng bố. Ớ đây, sự sử dụng bạo lực và khủng bố không còn là sự tự vệ chính đáng trong thời cách mạng khởi nghĩa. Cũng không phải là sự sử dụng bạo lực thông thường giữa lúc chiến trận, như trong thời kỳ nội chiến của Nga sô, dễ tiêu diệt những đạo quân phản động. Đây chỉ là sự xử dụng bạo lực thuần tuý để thoả man những tham vọng tuyệt đối của một số lãnh tụ... Marx, hay cả đến Lénine, cùng những truyền thống giải phóng của xã hội chủ nghĩa đã bị chôn vùi từ lâu! Riêng chỉ còn lại ý chí thống trị của một người, hay một số người, phục vụ bởi hàng chục vạn hoặc trăm vạn những kẻ thừa hành bị lôi cuốn và nghiền nát trong guồng máy tổ chức. Cớ thể nói là Staline và Mao đã phát minh một sự kiện mới lạ: sự kiện một tổ chức guồng máy để phục vụ một chính sách triệt để bạo tàn... Tuy nhiên, càng khủng bố bao nhiêu, các lãnh tụ Sô viết càng lưu tâm tới chiêu bài bấy nhiêu! Họ tự biện minh bằng nhiều cách, họ cầu cứu tới biện chứng lịch sử, tới khoa học lịch sử, tới nhu cầu kỹ nghệ hoá... Họ tự nhận là những bộ óc thuần tuý khoa học, những con người phi luân lý, như giòng tiến của lịch sử vậy! Cho nên, họ là những con người trang nghiêm, không đùa cợt. Và vì tự biện minh bằng khoa học lịch sử, nên trong thâm tâm họ, không có một mảy may kẽ hở nào làm lọt những thắc mắc ân hận!... Nên Camus đã nhận xét đúng đắn khi cho rằng thời đại ngày nay là thời đại của những vụ sát nhân tuyệt hảo. Và đọc những trang sử Sô viết gần đây dễ khiến chúng ta nhắc tới câu nói trong kinh Phúc Âm: "Đấng Thiêng liêng nhận thấy rằng trên mặt trái đất, loài người đã trở nên quá tàn ác, và mọi ý nghĩ của con người, từng giây từng phút, cũng chỉ hướng về sự ác mà thôi. Đấng Thiêng Liêng thấy hối hận đã tạo ra người trên mặt trái đất, và thấy xót xa trong lòng!"

Tính chất phức tạp và nhiều vẻ của những nhân vật cách mạng trên đây, cùng sự thiên trọng của chế độ Sô viết về phía bạo lực và dối trá khiến con người ngày nay cần phải tìm hiểu và đặt lại vấn đề hành động. Trước kia, ngay ở Tây phương, các vì vua chúa đâu có phải lúc nào cũng ngả theo những phương trau dồi bá đạo như các lãnh tụ Sô viết ngày nay! Ngoài những vua chúa noi theo Machiavel, cũng còn những vị vua chúa khác biết thương dân và giữ tín nghĩa như vua Saint Louis. Ngay đến Giảo hội cơ đốc, dưới thời trung cổ, vẫn thường hoằng dương lòng bác ái của Chúa Ki- tô để ngăn bớt những tập quán bạo tàn của những ông chúa chỉ thích có chiến tranh và chém giết. Sau khi cách mạng Pháp thành công, các xã hội Âu châu, trong suốt thế kỷ XIX, cũng thường tuân theo tinh thần bình đẳng, tự do để tổ chức xã hội, và chỉ thường chấp nhận những hình thức đấu tranh hợp pháp, và hợp tình nhân loại. Trong suốt mấy thế kỷ đó, những phương châm của Machiavel đâu có được nghiên cứu và xiển dương! Ở Đông phương cũng vậy, những truyền thống luân lý để xử thế thường khác hẳn với những phương châm bá đạo, và những phương châm này, dù có giúp kẻ nào thành công đi nữa, vẫn bị miệng thế mỉa mai. Trong lịch sử và văn chương cổ, nhiều người viết sách thường luôn nhắc nhở tới một thời hoàng kim Nghiêu-Thuấn, để ca ngợi chính sách đế đạo lấy đức cảm hoá nhân dân. Gấn hơn nữa, tới những thời Đông Chu, Hán- Sở, Tam quốc, và ngay tới những triều đại về sau, mặc dầu bá đạo nhiều phen hoành hành, các bậc thế sự vẫn lớn tiếng hoằng dương vương đạo, khiến nhiều vị vua chúa phải nghiêng mình kính nể hoặc tuân theo. Cho nên, muốn am hiểu đạo hay thuật hành động, thiết tưởng cần khơi dào lại những truyền thống xa xưa tại Đông phương và Tây phương.