ác chiếc phi cơ bay trở lại vào lúc 3 giờ chiều. Tuyết đã biến mất hẳn từ trưa và những tảng đá giờ đây nóng lên dưới ánh nắng mặt trời. Bầu trời không một gợn mây. Robert Jordan ngồi trong những tảng núi đá, mình trần vừa đưa lưng ra để sưởi nắng vừa đọc những lá thư tìm thấy trên xác của tên kỵ binh. Thỉnh thoảng chàng bỏ dở lá thư, nhìn xuyên qua thung lũng, hướng về phía rừng thông chạy dài tới cao nguyên, đoạn trở về với những mặt chữ. Bọn kỵ binh không thấy trở lại. Thỉnh thoảng người ta nghe tiếng súng nổ lẻ tẻ từ trại của El Sordo. Nhưng cuộc chạm trán đã kết thúc.

Giấy tờ quân đội của người thanh niên cho biết hắn quê quán ở Tafalla, tỉnh Navarre, hắn mới lên 21 tuổi, chưa có vợ, cha làm thợ rèn. Hắn thuộc trung đoàn kỵ binh thứ N, điều làm cho Robert Jordan ngạc nhiên không ít vì chàng vẫn tưởng trung đoàn này thuộc miền Bắc. Hắn theo phe bảo hoàng và đã từng bị thương tại trận Irun xảy ra từ đầu cuộc chiến.

Có thể tôi đã từng trông thấy hắn chạy trước những con bò mộng trong kỳ hội chợ ở Pampelune, Robert Jordan nghĩ.

Trong chiến tranh người ta không hề giết những kẻ mình muốn giết. Gần như là không bao giờ, chàng sửa lại, và tiếp tục đọc những bức thư.

Những bức thư đầu có tính cách thăm hỏi thông thường, viết rất cẩn thận và chỉ nói về những diễn biến tại địa phương. Đó là những bức thư của em gái hắn. Robert Jordan biết được rằng mọi việc đều tốt đẹp ở Tafalla, người cha vẫn mạnh khỏe, người mẹ vẫn đau lưng như lúc nào, bà mong hắn được bình yên, đừng gặp quá nhiều nguy hiểm và bà rất sung sướng được biết hắn đang chống Hồng quân để giải phóng Tây Ban Nha ra khởi sự đô hộ của bọn Mác-xít. Nhưng từ lá thư sau cùng của hắn, có danh sách những thanh niên gốc Tafalla bị giết hay bị thương nặng. Robert Jordan nghĩ, bao nhiêu đó quá nặng cho một thành phố có tầm quan trọng như Tafalla.

Những bức thư nói nhiều về vấn đề tôn giáo, nàng cầu nguyện thánh Antoine, Nữ Thánh Đồng Trinh ở Pilar và những Nữ Thánh Đồng Trinh khác phù hộ cho hắn; nàng bảo hắn đừng bao giờ quên là hắn cũng được sự che chở của Thánh Tâm Chúa Jésus mà hắn luôn mang trong người, nàng tin tưởng chắc chắn ở lòng mình vì vô số trường hợp xảy ra đã chứng tỏ (điều này được gạch ở dưới) rằng nó có thể làm cho đạn ngừng lại. Lúc nào nàng cũng vẫn là Concha, cô em gái thân yêu trìu mến của hắn.

Lá thư đó bị lấm lem ở mấy cạnh bìa; Robert Jordan cẩn thận xếp nó vào những giấy tờ quân đội, và chàng mở ra một lá thư khác có tuồng chữ ít gò gẫm hơn. Đó là thư do novia của chàng thanh niên, vị hôn thê của hắn, và cô gái này thì tỏ ra, dưới những công thức ước định, điên cuồng vì lo âu trước cuộc đời đầy nguy hiểm của hắn. Robert Jordan đọc thư và sau đó xếp lại tất cả giấy tờ cho vào túi quần. Chàng không muốn đọc những lá thư khác.

Tôi nghĩ hôm nay mình làm được một việc tốt, chàng tự nhủ. Tôi nghĩ rằng đúng, chàng thầm lặp lại một lần nữa.

- Đồng chí đọc gì đó? - Primitivo hỏi.

- Tài liệu thư từ của tên requeté bị bắn hạ sáng nay. Muốn xem không?

- Tôi không biết đọc - Primitivo nói - Có gì hay không?

- Không. Thư riêng ấy mà.

- Tình hình ra làm sao, hắn ở đâu tới đó? Đồng chí có biết được gì khi đọc thơ hắn không?

- Có vẻ tốt lắm. Thành phố hắn bị tổn thất nhiều.

Chàng ngắm nghía công việc ngụy trang đã được sủa đổi, cải thiện khi tuyết đã tan đi, bây giờ trông có vẻ thật tự nhiên. Chàng nhìn ra xa.

- Hắn ở thành phố nào đó? - Primitivo hỏi.

- Tafalla - Robert Jordan đáp. À đúng rồi, chàng nhủ thầm, tiếc thật, không biết điều đó có giúp ích gì được không.

Không, chàng nghĩ thầm. Vậy thì hãy bỏ rơi cho rồi. Đồng ý bỏ rơi cho rồi.

Nhưng mà không dễ dàng gì đâu. Mày đã giết bao nhiêu người chàng tự hỏi. Không biết. Mày thấy rằng mày có quyền giết người à? Không. Thế mà phải giết. Mày đã giết bao nhiêu người đích thật là phát xít? Ít lắm. Nhưng tất cả đều là kẻ thù, thuộc thế lực đối nghịch. Mầy thích dân Navarra hơn tất cả những người Tây Ban Nha khác. Đúng vậy và mày lại giết họ. Đúng vậy. Nếu mày không tin thì hãy vào trại mà xem. Mày không biết giết người là xấu à? Biết chớ. Vậy mà vẫn giết à? Đúng vậy. Và mày tiếp tục tin ở chính nghĩa của mày một cách tuyệt đối à? Đúng vậy.

Chính nghĩa đó đúng, chàng tự nhủ, không phải để trấn an chính mình, mà với lòng tự phụ. Tôi tin ở quần chúng, và tôi tin họ có quyền tự cai trị theo ý muốn. Nhưng không nên tin rằng người ta có quyền giết người. Phải giết người vì cần phải giết, nhưng không nên tin rằng đó là một cái quyền. Nếu người ta tin vào điều đó thì tất cả đều hỏng bét.

Nhưng mày đã giết hết bao nhiêu người rồi? Tôi không nhớ. Nhưng mày biết điều đó chớ? Biết. Bao nhiêu. Không thể biết rõ con số được. Làm nổ tung chiếc xe lửa là đã giết hại nhiều người. Quả thật là nhiều. Nhưng không thể chắc chắn là bao nhiêu. Nhưng những người mà mày biết được? Hơn hai mươi người. Và trong số đó có bao nhiêu tên Phát xít chính hiệu? Tôi biết rõ là hai tên. Bởi vì tôi đã buộc lòng phải hạ chúng khi chúng tôi bắt chúng làm tù binh tại Usera. Và lương tâm mày không hề hấn gì trước chuyện đó sao? Không. Mày cũng không thích thú nữa à? Tôi đã quyết là không đời nào tái diễn một lần nữa. Tôi đã né tránh. Tôi đã tránh không hạ những kẻ bị tước đoạt khí giới.

Này, chàng tự nhủ, tốt hơn mày đừng bận tâm với tất cả những chuyện đó. Điều đó rất thất lợi cho mày và cho công việc của mày. Và chàng tự trả lời: hãy rán nghe cho kỹ, mày đang thi hành một công tác thật quan trọng và tao muốn chắc chắn được là mày hiểu rõ vấn đề. Mày phải hiểu điều đó thật rõ ràng. Bởi vì nếu đầu óc mày không sáng suốt thì mày không được làm những điều mày đang làm, bởi tất cả đều có tính cách sát nhân và không một ai có quyền tước đoạt sự sống của kẻ khác trừ phi để ngăn cản một điều gì tệ hại xảy ra cho mọi người. Vậy thì rán mà hiểu lấy và đừng dối lòng mày nữa.

Nhưng không phải là tôi sắp sửa giữ bản tổng kết về những người tôi đã giết như người sưu tập những chiến tích hoặc những cái khóa tầm thường trong một khẩu súng, chàng nghĩ thầm. Tôi có quyền không giữ bản tổng kết đó và tôi có quyền quên lãng họ.

Không, chàng thầm đáp lại. Mày không được quyền quên bất cứ cái gì. Mày không được quyền nhắm mắt bịt tai trước mọi sự hoặc lãng quên, giảm thiểu hay biến đổi bất luận điều gì.

Mày im đi. Mày trở nên long trọng thái quá.

Mày cũng đừng lừa phỉnh chính mày.

Đồng ý, chàng tự nhủ. Cám ơn những lời khuyên tốt.

Thế còn yêu Maria thì được chớ?

Được, con người khác trong chàng lên tiếng.

Ngay khi người ta không còn chỗ cho tình yêu trong một quan niệm thuần túy duy vật của xã hội.

Từ bao giờ mày có quan niệm đó vậy? Mày không hề có quan niệm đó. Và mày không thể có được. Mày không là một người Mác-xít đích thật, mày biết rõ điều đó mà. Mày tin ở Tự Do, Bình Đẳng, Bác Ái. Đừng tự mày nhồi sọ mày với quá nhiều biện chứng pháp. Điều đó tốt cho kẻ khác, không tốt cho mày. Mày cần phải biết những chuyện đó để khỏi ra vẻ một thằng đần độn. Cần phải chấp nhận nhiều thứ để thắng một trận giặc. Nếu ta thua trận này tức là ta mất hết.

Nhưng sau đó mày có thể ném bỏ những điều mày không tin. Có nhiều điều mày không tin và cũng có nhiều điều mày tin.

Còn chuyện kia nữa. Mày đừng bao giờ làm quẩn trí mày với tình yêu dành cho kẻ khác. Chỉ vì hầu hết mọi người đều không may mắn có được nó. Mày chưa hề biết đến nó trước đây, và bây giờ mày biết. Chuyện gì xảy ra liên quan tới mày và Maria, dù nó chỉ kéo dài hết ngày hôm nay và một phần ngày mai, hoặc trọn một đời, đó là chuyện hệ trọng nhất có thể xảy đến cho một con người. Luôn luôn có nhiều người bảo chuyện đó không có thật, bởi họ không thể nào biết tới chuyện đó. Còn tao, tao cho rằng nó có thật, và mày là kẻ may mắn, dù cho mày có chết vào ngày mai này.

Thôi, đừng nói chuyện chết chóc nữa, chàng nhủ thầm. Đó không là một cách nói. Đó là ngôn ngữ của những người bạn theo thuyết vô chính phủ của ta. Mỗi khi có chuyện gì không xong, họ muốn đốt tiêu một cái gì và sau đó chịu chết. Đầu óc họ quả buồn cười. Quả thật lạ lùng. Sau cùng, ngày hôm nay còn không mấy chốc rồi cũng trôi qua, ông bạn ạ, chàng tự nhủ. Gần ba giờ rồi, ta sắp sửa ăn. Chúng vẫn còn nã súng vào nhóm Sordo, điều này chứng tỏ rằng chúng đã bao vây bọn họ và có thể đang đợi tiếp viện. Nhưng chúng cần được tiếp viện trước khi đêm xuống.

Không hiểu sự việc xảy ra thế nào ở trên kia, tại vùng của Sordo. Sớm muộn gì đó cũng là điều đang đợi tất cả bọn ta. Chắc là việc xảy ra trên đó không vui gì cho lắm. Có thể nói rằng chúng ta đã đặt Sordo vào trong một tình thế khó khăn với câu chuyện mấy con ngựa. Tiếng Tây Ban Nha gọi sao đây kìa? Un callejon sin salida [1]. Một con đường không có lối thoát. Tôi nghĩ rằng trong trường hợp đó tôi có thể xoay trở được. Chỉ có một lần thôi, thế là xong việc. Nhưng mà tham dự vào một trận giặc mà người ta có thể đầu hàng khi bị bao vây đó không phải là điều xa xỉ hay sao? Estamos copados [2]. Chúng ta bị bao vây. Đó chính là tiếng kêu thét hãi hùng của cuộc chiến này. Sau đó người ta bị bắn hạ, nếu không có gì tệ hại hơn trước đó thì người ta vẫn còn may mắn. Sordo hẳn không có sự may mắn đó. Bọn chúng cũng vậy khi cơ hội xảy đến.

Ba giờ rồi. Nghe có tiếng rống xa xa, chàng ngước mắt nhìn lên và trông thấy những chiếc phi cơ.

------------------------------------------

[1] Một ngõ cụt.

[2] Chúng ta bị bao vây.