ác cuộc rửa mặt hàng ngày, hàng tuần, hàng tháng, các cuộc phê bình và tự phê bình trở nên xa xí phẩm, không cần thiết nữa cho các cơ quan ở bên trên. Trong khi ở bên dưới vẫn phải tiến hành theo quán tính, để còn bầu cá nhân tiên tiến và cá nhân ưu tú hàng năm và 6 tháng một. Điều này vẫn thành nếp, vì từ 1980 đã có quy định thưởng cá nhân tiên tiến là 10. 000 (năm 1990) và cá nhân ưu tú là 20. 000 đồng (1990), nghĩa là bằng 20, và 40 kg gạo cho cả năm hoặc nửa năm phấn đấu. Ai cũng cho việc bình bằu tiên tiến và ưu tú là hình thức đến mức nhảm nhí, nhưng nó vẫn tồn tại bền bỉ- Vì ở mọi nơi, trong thời đại mới này, đã có quy ước ngầm là làm cho xong chuyện, và thế là cả làng đều là tiên tiến hết, 100 phần 100 tiên tiến là chuyện bình thường!

Phê bình và tự phê bình còn lại chỉ là chuyện đối phó, hời hợt, chẳng còn chút thực tâm rèn luyện. Ông phê tôi mạnh, thì tôi phê lại ông mạnh- Ông thể tẫt cho tôi, tôi thể tất cho ông. Thành phe, thành phái- Vào hùa với nhau. Rồi gây dư luận, bới móc, tung tin, dựng đứng, xuyên tạc, vu khống đủ mọi chuyện, ở mọi nơi. Nhưng khi ngồi vào bàn thì nói dẻo kẹo: "Giúp đỡ nhau thân ái vì mục đích chung, xây dựng cho nhau để tiến bộ, có thương yêu, quý trọng nhau mới góp ý thẳng thắn cho nhau". Và đến khi gay gắt, không còn tình nghĩa gì nữa thì mới xoay ra gọi nhau bằng "đồng chí". Tôi nghiệm ra một điều: Khi sự lãnh đạo không còn được tín nhiệm, khi xã hội băng hoại trong sự sa sút về đạo đức của những người cầm quyền, thì tất cả những chuyện bày đặt ra theo "đạo lý" như trên chỉ còn là những trò đạo đức giả, xúc phạm nhân cách và lòng tư trọng của con người, khuyến khích những kẻ tham quyền cố vị, ham danh lợi cô lập và sát phạt những con người lương thiện, có công tâm và hiểu biết. Cái ác của con người đối với nhau để sát phạt nhau đang lan rộng.

Ai cũng kêu nền giáo dục xuống cấp quá thể nhưng anh làm gì để cứu vãn nó, thì chẳng có biện pháp nào đạt hiệu quả. Thầy giáo, cô giáo sống khốn đốn, lương giáo viên chỉ đủ sống trong một tuần. Trường học tiêu điều, học sinh chán học- Đức tính hiếu học truyền thống tiêu tan nhanh. Một nguyên nhân chính là những người cầm quyền không coi trọng trí thức

Những người tài giỏi không được quý trọng và sử dụng. Đã vậy những kẻ nắm quyền lại làm những chuyện tệ hại. Cơ quan tổ chức cán bộ đã cho bao nhiêu người "con ông cháu cha, còn gọi là các cậu 4c (con các cụ cả), đi học chui, không qua quy chế của bộ Giáo dục và đào tạo? Và số đó khi đi học thì làm gì? Đi buôn, đi ăn chơi, để rồi bỏ tiền ra thuê người thi hộ! Có bao nhiêu kẻ sang Liên xô học, làm luận án hẳn hoi về nước mà vẫn không nói sõi được tiếng Nga? Và rồi họ sẽ làm được gì khi nhận chức vụ và quyền hành? Tôi có một mong muốn theo lương tâm công dân: Quốc hội sẽ giao cho một ủy ban điều tra về việc đã tiến hành đào tạo nhân tài mờ ám và phi pháp ra sao trong vòng 15 năm qua. Có vô số trường hợp cơ quan tổ chức cán bộ thay thế kẻ này, đội danh người khác cho đi học nước ngoài, đi làm nghiên cứu sinh. Và bao nhiêu trường hợp học không ra học mà vẫn đỗ, có biết bao nhiêu "tiến sĩ giấy" như thế nghiễm nhiên tồn tại và lộng hành, trong khi không ít trí thức có trình độ, có công tâm, có lao động bền bỉ, có công trình nghiên cứu thật sự thì bị đặt ở ngoài lề xã hội, bị coi thường, bị định kiến và còn bị trù dập để vô hiệu hỏa, làm tổn thất ghê gớm cho toàn xã hội.

Và còn ai thật sự động lòng trước thảm cảnh vô vàn của xã hội: trẻ em bị còi xương vì thiếu ăn hàng loạt, càc bà mẹ mới sinh con mất sữa, hơn 1 triệu thương binh sống cơ cực, người về hưu leo lắt tồn tại, có chị em lao động và cả phụ nữ trí thức phải bán mình để sống tủi nhục qua ngày... Trí tuệ và tình thương đang kêu cứu!

Tôi đã đến trại anh chị em bộ đội cũ bị tâm thần nặng ở Nghệ An và Hà Nam Ninh, thăm những gia đình thương binh nặng ở Hải Hậu (Hà Nam Ninh), Nam Đàn (Nghệ An)... Rõ ràng đảng và chính quyền còn một món nợ rất lớn đối vối gần 1 triệu anh chị em đã đổ xương máu, hy sinh một phần cơ thể và cả cuộc đời thanh xuân của mình cho đất nước- Thật là phẫn uất khi thấy những kẻ cầm quyền lợi dụng chức vụ trong đảng và nhà nước để kiếm chác, phất lên, nhà cao, cửa rộng, con cái đề huề, sống quá ư là sung túc, còn say sưa phè phởn tối ngày để mặc cho anh chị em thương binh sống trong cảnh khốn cùng. Một sự vô ơn bạc nghĩa! Một tội ác lớn! Một món nợ xã hội không thể chối bỏ!

Riêng những anh em thương binh ở Cămpuchia về, tôi từng đi với một số anh em hầu hết là bị cụt chân vì mìn, Máy bay Liên xô mỗi tuần hai lần cho họ về Sài Gòn. Thật là thương tâm! Cứ mỗi ngày có từ 10 đến 30 trường hợp bị mìn như thế! Suốt gần 10 năm ròng! Mà có ai là con cán bộ, đảng viên như hồi trước đâu! Toàn là những con nông dân và thường dân ở thành thị, thấp cổ bé họng, bị bắt buộc đi theo luật nghĩa vụ quân sự, trong khi các con ông cháu cha thì lo kiếm chỗ đi học, đi xuất ngoại, chỗ làm việc dễ dàng và nhiều bổng lộc!... Đây là một món nợ xã hội nữa. Tôi rất nóng lòng mong Quốc hội có một phiên họp về cuộc chiến tranh ở Cămpuchia, công khai tổng kết về trách nhiệm cá nhân và tập thể về cuộc chiến tranh này. Vì sao kéo dài lê thê đến vậy mà nhân dân và quốc hội không hề được có ý kiến, gây những thế kẹt kéo dài về ngoại giao, làm mất biết bao bạn bè thế giới và nhất là gây ra những tổn thất vô kể về xương máu, ngân sách, tài nguyên, thời gian của xã hội. Hậu quả nghiêm trọng còn kéo dài đến nay và lâu dài sau này- Một món nợ phải thanh toán sòng phẳng.

Ba bài học sâu sắc nhất tôi rút ra được từ cuộc sống hơn 45 năm: hãy tỉnh táo để luôn là chính mình, hãy ngay thật và chớ lừa dối, đạo đức giả, hãy sống có trí tuệ và tình nghĩa.

Một chế độ xã hội không tôn trọng cá tính, quyền lợi chính đáng của cá nhân, coi thường nhân phẩm của con người, hạ thấp con người thành một số đông hèn mọn, làm con người mất tự tin, thì chế độ đó không thể mạnh, xã hội đó không thể phát triển bình thường. Cái gốc của nó là từ đó con người không có tự do, xã hội không có dân chủ. Nhân danh tập thể để phủ định cá nhân, không công nhận quyền lợi và những thuộc tính cá nhân khác thì chính cái tập thể ấy cũng ốm yếu đến kiệt quệ.

Điều thứ hai là một chế độ dựa trên sự dối, không ngay thật, trên nền tảng đạo đức giả, thì chế độ ấy không thể được nhân dân chấp nhận. Cứ nói bừa rằng: chế độ ta là dân chủ nhất, dân chủ gấp triệu lần các nước phương Tây, xã hội ta là ưu việt vô cùng, chủ nghiã xã hội là hơn hẳn một cách tuyệt đối, không thể bàn cãi so với chủ nghĩa tư bản, là coi thường quần chúng, coi khinh sự tự xét đoán công bằng của nhân dân.

Điều thứ ba là một chế độ coi thường chất xám, coi thường trí tuệ và những kinh nghiệm quý của thế giới, tự cho là hiểu hết, biết hết rồi, lại không có tình nghĩa, không có lòng yêu thương, thì chế độ ấy sẽ khô cứng dần, gây nên vô vàn bất công và đau khổ cho con người.

Ngày nay, đi từ Bắc vào Nam, từ đồng bằng lên miền núi, từ đơn vị bộ đội, an ninh, đến cơ sở kinh tế, người dân bàn tán, kêu ca, phê phán đủ mọi thứ đều có thể quy về ba bài học lớn trên đây.

Về cái tệ coi thường trí thức, các sĩ phu Bắc hà thời nay sáng tác ra những câu chuyện tiếu lâm sâu sắc, rất đáng để suy ngẫm- Họ truyền miệng về một cán bộ về hưu khổ đến cùng cực, chỉ muốn vào tù để được ăn cơm hẩm. Anh ta ra ngoài đường, trước đám đông chửi lớn: "Chế độ này là chế độ của những kẻ ngu và vô trách nhiệm!" Anh ta lấy làm lạ là vẫn không bị bắt giam. Có người bảo anh: "Chế độ này tuy hay nói đến tập thể, nhưng tập thể là không ai cả, chửi bới cá nhân mới ăn thua!" Anh ta liền ra đường và thét lớn: "Tổng bí thư X là thằng ngu!" Quả nhiên anh bị bắt, đưa ra toà xét xử- Toà tuyên án 6 năm tù: "Sáu tháng tù về tội làm mất trật tự công cộng, và năm năm rưỡi về tội... "tiết lộ bí mật quốc gia"!

Còn một câu chuyện nữa không phải là tiếu lâm. Một vị chánh án tòa án Hà Nội, không phải là đảng viên, nhưng có uy tín trong ngành tư pháp vì am hiểu luật và rất công tâm, nay đã gần 80 tuổi. Ông đậu cử nhân luật thời trước, và từng làm với cha tôi ở Huế. Ông bảo tôi: "Cụ nhà đã truyền lại cho tôi và một số anh em khác sự liêm khiết của người làm việc trong ngành luật". Ông tâm sự: "Tôi xét xử mà vấp phải không biết bao nhiêu thư tay của các cụ lớn- Toàn là thư ở góc trên có tiêu đề: Văn phòng anh Ba (ông Lê Duẩn), văn phòng anh Sáu Thọ (ông Lê Đức Thọ), văn phòng anh Tô (ông Phạm Văn Đồng), văn phòng anh Năm (ông Trường Chinh), văn phòng anh Mười Cúc (ông Nguyễn Văn Linh), văn phòng anh Sáu Dân (ông Võ Văn Kiệt)... Không có dấu triện, chỉ có chữ ký "thừa lệnh" của Chánh văn phòng hay thư ký của các cụ, nhưng bao giờ cũng được coi là có giá trị và hiệu quả hơn các công văn chính thức của nhà nước... "Các việc yêu cầu cấp nhà cửa, lên lương, lên chức, cho con cái đi học nước ngoài, giải quyết các kiện tụng đều phải chấp hành theo những tờ giấy kỳ quặc một thời như thế!...

Tôi kể thêm một chuyện tiếu lâm hiện đại của thủ đô Hà Nội.

Một khách du lịch đến Hà Nội thường thấy 3 người cảnh sát hay đi cùng nhau. Họ được người dân trên đường phố giải thích: Ông không biết à? Một người biết đọc, một người biết viết và người thứ ba không biết chữ nhưng là để kiểm soát hai người kia!"

" phía Nam, tôi cũng thu được một số chuyện tiếu lâm "cười ra nước mắt" nhiều người dân gọi chính phủ theo cách nói lái là "chú phỉnh", nghĩa là hay lừa dối nhân dân, nói một đàng làm một nẻo! Hồi sau 1975, người ta hỏi nhau: sao, dạo này làm gì? và thường được trả lời: dạo này chúng tôi chà đồ nhôm! nói lái lại là: chôm đồ nhà, nghĩa là lấy đồ nhà bán dần đi hết! Rất nhiều đồ dùng trong nhà của các gia đình "ngụy" bị đem ra vỉa hè để bán: tủ lạnh, quạt máy, máy thu thanh, truyền hình, cho đến bàn ghế, tủ, giường, có nhà túng bấn quá không còn gì nên bán cả đồ thờ bàn thờ để cho gia đình tạm sống!... Khá nhiều người mua là cán bộ miền Bắc vào Nam. Sự đổi chủ của biết bao của cải, nhà cửa, sau cái gọi là "giải phóng!". Đau đớn hơn là nhiều chị em vợ sĩ quan và viên chức bị đi "cải tạo" "chà hết đồ nhôm" rồi đành bán mình, và không ít khách làng chơi là cán bộ miền Bắc vào! Năm 1978, tôi gặp một anh bác sĩ quân Y vừa đi cải tạo 2 năm về, anh kể rằng đã ném vào mặt một anh cán bộ miền Bắc công tác ở ban tuyên huấn trung ương(!) đến xin chữa bệnh một lời dạy: "ông đi chơi gái bị nổ ống khói, ông giải phóng chúng tôi như vậy à! ông ôm vợ chúng tôi, vợ "ngụy" đó mà không biết xấu à, không biết nhục à!?" Chính anh và mấy anh luật sư ngày 30. 4. 1975 đã mang cờ đi đón "quân giải phóng" với tất cả lòng chân thành, để rồi ngay sau đó bị tống giam vì đã đi lính "ngụy", làm sĩ quan "ngụy", chỉ vì các bác sĩ và luật sư này đã bị động viên một thời gian ngắn!

Tôi xin kết thúc những câu chuyện trên đây bằng một kỷ niệm riêng. Hồi, chỉnh huấn cãi cách ruộng đất năm 1956 cho cán bộ trung cao cấp, tôi bị đưa ra tổ học tập để kiểm điểm. Những cán bộ "trung kiên" xuất thân từ bần nông, cố nông phê phán tôi: "Anh là một trường hợp tiêu biểu và điển hình- Anh học trường tây từ nhỏ, anh tiêm nhiễm văn hóa thực dân như thuốc độc từ khi vỡ lòng, anh lại sinh ra trong gia đình đại phong kiến. Thực dân và phong kiến là hai điều xấu xa nhất, đồi bại nhất trên đời này. Có thể nói "cha" anh là thực dân "mẹ" anh là phong kiến. Anh là đứa con hoang đồi bại nhất. Hiểu biết của anh không bằng cục phân như Mao chủ tịch đã nói, vì phân còn có ích để bón ruộng! Đảng đã cứu vớt anh để nên người hôm nay... "

Tôi chẳng mảy may căm ghét những cá nhân đã chửi bới tôi. Họ là những nạn nhân của những tín điều mù quáng kiểu tôn giáo mông muội. Có người về sau gặp xin lỗi tôi! Đó là vì ađua thời thượng, trong cao trào của cải cách ruộng đất, và về sau là giai đoạn sửa sai...

Khái quát ba bài học lớn nhất, bao trùm nhất, thấm thía nhất đối với tôi trong hơn 45 năm qua tôi vừa kể trên, có thể rút ra một nhận xét tổng quát nhất: Cái sai gốc của chế độ cộng sản mang danh chủ nghĩa xã hội ở Việt nam là đã thiết lập một chính đảng chính trị, một chế độ chính trị, một chế độ xã hội mang mầu sắc tôn giáo. Thà là một tôn giáo đích thực thì còn có ý nghĩa và tác dụng nhất định: làm chỗ dựa cho niềm tin, làm cơ sở cho việc làm điều thiện, tránh điều ác của những tín đồ ngoan đạo. Đằng này là một tổ chức chính trị lại mang mầu sắc tôn giáo, còn nặng nề hơn cả một tôn giáo, nó bắt buộc đảng viên phải tin ở những nguyên lý và những tín điều, không được phép hoài nghi. Đó là những bàn thờ với tranh ảnh, với hàng loạt khẩu hiệu, với các tập sách lý luận được đối xử như Kinh thánh, nghĩa là bất di, bất dịch, theo kiểu tụng niệm thuộc lòng, nó làm những đảng viên- tín đồ bé nhỏ lại, mất tự tin đi, vì mọi thứ đã có sẵn cả rồi, nói đến cả rồi, chỉ có việc đem ra mà thi hành thôi! Cả nước đã có chừng 12 đến 14 cái đầu xuất chúng, nghĩ thay cho chúng ta rồi! ởbộ Chính trị, người ta nghe Tổng bí thư trình bày xong rồi, có ai nói thêm gì chỉ là tán tụng và phụ họa thêm thắt chút ít. Ở hội nghị Trung Ương người ta lại trình bày chính kiến của bộ Chính trị và hơn 100 cái đầu lại chỉ làm cái việc thêm thắt, minh hoa, tán tụng và thông qua, ở đại hội đảng cũng lại thế! còn tệ hơn thế! Mọi việc đã được định- bàn bạc, lấy ý kiến chỉ là hình thức. Sự nghèo nàn của trí tuệ! Một chế độ nể nang, xoa dịu, sợ sệt, e dè thì làm sao có dân chủ được? cứ như Chúa đã phán, Trời đã định, ắt phải thế! Đã là con chiên thì phải ngoan đạo. Phải giữ một niềm tin tuyệt đối.

Nói là một đảng mang bản chất công nhân, nhưng trên thực tế nó nhuộm mầu sắc tôn giáo và mang rất đậm bản chất của nông dân thời cũ pha trộn với bản chất phong kiến: hay xét nét vặt vãnh, thù hiềm lâu, chia bè chia phái, về hùa với nhau, trả thù nhỏ nhen, bới lông tìm vết...

Tôi còn nhớ hồi đầu năm 1955 ở Quỳnh Lưu (Nghệ An), một cán bộ thành phần trung nông lớp trên bị quy sai là địa chủ, bị chụp mũ là chui vào đảng để chống phá cách mạng, bị đưa ra chất vấn trước cuộc họp của nông dân. Các ông bà "nông dân cốt cán" thi nhau hỏi tội:- "Này tên địa chủ Hải kia, sao mầy lại nhìn chăm chăm vào chúng tao, mầy không sợ khí thế của nông dân à? Cúi mặt xuống!- "Này, tên địa chủ Hải kia, sao mầy lại cúi đầu xuống lấm lét che dấu bộ mặt tội ác của mầy à? Ngẩng mặt lên!"- "Thưa bà con, tên địa chủ Hải này rất ngoan cố, nó dám ngẩng mặt lên khiêu khích bà con nông dân chúng ta... "Thật là khả ố.

Do một chế độ còn duy tâm hơn cả tín ngưỡng tôn giáo, nên chỉ có thể nhận những điều tốt về mình, còn bao nhiêu thất bại, đổ vỡ thì đổ tại điều kiện khách quan hết! Có chí sĩ Bắc Hà nào đó đã mỉa mai rằng:

Mất mùa là tại thiên tai,

Được mùa là tự thiên tài đảng ta...

Chính do mầu sắc tôn giáo kiểu duy tâm áp dụng vào chính trị mà các đảng viên dần dần mất hết tự tin và tư duy độc lập, luôn có mặc cảm tội lỗi, phải sám hối ăn năn qua những cuộc kiểm thảo, kiểm điểm, tu dưỡng, học tập, tự nhận xét, tự phê và phê bình... Yêu cầu sám hối ăn năn thú tội để cố tỏ ra là trung thành với đảng đã dẫn đến những bi, hài kịch: tự bịa ra tội lỗi của bản thân, tự bôi nhọ mình để được đảng tắm rửa, kỳ cọ, để được trở thành con cưng của đảng.

Bi kịch của các nước xã hội chủ nghĩa, của các đảng cộng sản ở đó trong thời gian gần đây là có thể giải thích được. Vì họ đã phạm sai lầm lớn quá, kéo dài quá. Họ không có nếp sinh hoạt dân chủ thật sự nên lao sâu mãi vào sai lầm và tội lỗi. Vì họ không chấp nhận đa nguyên, cổ súy sự thống nhất thành một kiểu gắn chặt nguyên khối nên chỉ đạt sự thống nhất giả tạo. Ai khinh thị con người, hạn chế quyền tự do của con người, lừa dối con người, không tôn trọng trí tuệ và không có tính thương con người thì ắt bị sự trừng phạt cay đắng nhất của quần chúng nhân dân.