ằng Cosimo là kẻ điên khùng, ở BóngRâm thiên hạ luôn kháo nhau như thế, kể từ độ ở tuổi mười hai anh leo lên cây và từ chối không xuống nữa. Song sau đó, như thường xảy ra, sự điên khùng của anh được mọi người chấp nhận, tôi không chỉ nói về nỗi ám ảnh sống ở trên cao, mà còn về nhiều sự dị thường trong tính cách của anh, và không ai phủ nhận được anh là một nhân vật độc đáo. Thế rồi, giữa mùa tình yêu với Viola, anh đã biểu lộ qua một thứ ngôn ngữ bí hiểm, nhất là những lần trong khoảng thời gian Lễ hội vị thánh Bảo hộ xứ BóngRâm, bị một số người phê là báng bổ thánh thần, diễn giải sự biểu lộ của anh là một tiếng thét tà giáo, có thể bằng tiếng Bắc Phi cổ, ngôn ngữ của những kẻ không chịu tội Tổ tông; hoặc sự rao giảng học thuyết của Socini65, bằng tiếng Ba Lan. Từ đó, bắt đầu loan truyền tiếng đồn: “Ngài Nam tước đã phát điên rồi!”, rồi những kẻ mô phạm thì bồi thêm: “Sao một người lại có thể phát điên khi hắn đã điên?”.

Giữa những lời phán xét tương phản như thế, Cosimo thực sự phát điên. Nếu trước đó, anh ăn mặc lông lá từ đầu xuống chân, thì bây giờ anh bắt đầu tô điểm thêm những cọng lông cánh trên đầu, giống thổ dân châu Mỹ, lông chim đầu rìu hoặc chim sẻ lục, sặc sỡ sắc màu, không chỉ trên đầu, mà còn cài rải rác trên quần áo. Cuối cùng, anh kết ra những chiếc áo choàng toàn thể phủ lông cánh; anh bắt chước tập quán của các loài chim như chim gõ kiến, móc sâu bọ trên thân cây, hãnh diện xem chúng là của cải quý báu.

Trước dân chúng tụ tập dưới gốc cây để nghe và chọc ghẹo anh, anh còn tuyên bố những lời biện hộ và ca ngợi chim chóc. Trong tư cách kẻ đi săn, anh tình nguyện làm luật sư cho loài lông cánh; anh tự tuyên xưng mình: lúc là chim sẻ ngô, khi là chim lợn, hồi là chim cổ đỏ, mỗi lần mặc một kiểu hóa trang thích hợp; anh đọc lên các diễn từ cáo buộc những kẻ không biết nhìn nhận chim chóc là những người bạn thực sự của họ, các diễn từ mà sau đó, dưới hình thái ngụ ngôn, là những lời khởi tố gửi đến toàn thể xã hội loài người. Các con chim cũng nhận ra sự chuyển biến tư tưởng này trong anh, chúng nhảy nhót tới gần anh, ngay cả khi bên dưới đang có đông đảo khán thính giả. Thế là anh có thể minh họa diễn từ của mình với những ví dụ sống động bằng cách chỉ trỏ cành lá xung quanh.

Vì phẩm hạnh này của anh, những tay thợ săn ở BóngRâm thường kháo nhau để lợi dụng như người gọi mồi, song không bao giờ có kẻ nào dám bắn những con chim đang đậu gần anh. Nam tước, ngay cả giờ đây khi đang bị mất trí khôn như thế, tiếp tục tạo ra một sự nể sợ nhất định. Người ta ca ngợi anh, đúng vậy, bên dưới các gốc cây của anh lúc nào cũng có cả một đạo quân những chú nhóc tì và những kẻ rảnh rỗi; người ta đùa bỡn anh, song cũng tôn trọng anh, và anh luôn được chú ý lắng nghe.

Các ngọn cây của anh bây giờ được trang trí bằng những trang giấy, và cả những tấm bảng với những câu châm ngôn của Seneca66; và Shaftesbury67; bằng những hiện vật: chùm lông cánh, nến nhà thờ, lưỡi liềm, miện hoa lá, nịt ngực phụ nữ, súng, bàn cân, vật này ràng vào vật kia theo một trật tự nhất định. Dân chúng BóngRâm bỏ hàng giờ tìm cách đoán ra các hình đố ấy muốn nói gì: nhà quý tộc, vị Giáo hoàng, phẩm hạnh, chiến tranh. Tôi tin rằng có những khi chúng chẳng mang nghĩa gì cả, mà chỉ dùng để dùi mài trí lực, và để mọi người hiểu rằng, ngay cả các ý tưởng dị thường nhất cũng có thể là các ý tưởng chính đáng.

Cosimo còn bắt tay vào việc thảo ra một số tác phẩm, chẳng hạn Vần thơ con Sáo, Tiếng gõ cửa của chú chim Gõ kiến, Những cuộc đối thoại của chim Cú, và phổ biến cho mọi người. Mặt khác, chính trong cái khoảng thời gian cuồng trí này, anh đã học được nghệ thuật in ấn; anh bắt đầu in ra những tập sách nho nhỏ hoặc những tờ báo (trong đó có Bản tin chim ác là, sau đó được tập hợp dưới cái tên: Người Cố vấn của Động vật Hai chân. Anh cẩu lên cây hồ đào một tấm ván, một khung cửi, một máy ép, một hộp sắp chữ in, một hũ mực, và trải qua ngày này sang ngày kia sắp trang và in ra nhiều bản. Đôi khi có một con nhện, một cánh bướm lọt vào giữa khung cửi và tờ giấy, thế là dấu ấn của chúng cũng được in trên trang sách. Có lúc, một con chuột sóc phóng lên trang giấy còn ướt mực, và cú quẹt đuôi làm lem luốc hết cả; có khi, một con sóc tha về hang một mẫu tự vì tưởng là thức ăn, như xảy ra với chữ Q, cái hình thể tròn trịa và có cuống của nó bị nhầm là một quả trái cây, thế là Cosimo đành phải viết một số cụm từ như Cuê hương và Cuang cảnh.

Tất cả những điều ấy đều đẹp đẽ, song tôi có cảm tưởng là vào thời gian đó anh tôi đã không chỉ phát điên không thôi mà còn có phần trở nên ngớ ngẩn nữa, điều trầm trọng hơn và làm đau lòng, bởi cuồng điên là một năng lực của thể tính, hay hay dở, trong lúc ngớ ngẩn là một sự yếu kém của thể tính, không thể bù trừ.

Đông đến, thật vậy, anh dường như rúc vào một kiểu ngủ lịm. Anh lọt thỏm trong cái túi ngủ cột trên thân cây, chỉ có mái đầu ló ra, như một con chim non, và hãn hữu lắm, ở những thời khắc ấm nhất trong ngày, anh mới thực hiện dăm ba cú phóng để chuyền tới cái cây tổng quán sủi ngả cành trên ghềnh VũĐiệuLoàiPhân để giải quyết nhu cầu vệ sinh. Anh nằm yên trong túi lơ mơ đọc sách (đốt một ngọn đèn dầu nhỏ vào buổi tối), lẩm bẩm, hoặc lầm rầm hát. Tuy nhiên, phần lớn thời gian anh nằm ngủ.

Về việc ăn uống, anh có những nguồn cung cấp bí mật, song khi có ai đó tốt bụng leo thang mang lên cho anh một đĩa xúp rau hoặc một đĩa nui nhồi nhân, thì anh sẵn lòng nhận. Và đúng là giữa những người dân thấp cổ bé họng có nảy sinh một sự mê tín dị đoan, theo đó, nếu ai bố thí cho ngài Nam tước, thì sẽ gặp may mắn; nghĩa là: hoặc anh gợi ra sự nể sợ, hoặc anh gợi ra sự tốt lành, tôi thì tôi tin vào điều sau. Sự thể Nam tước kế vị xứ Rondo chịu sống nhờ sự bố thí của công chúng, tôi thấy, không được thích hợp; nhất là khi nghĩ đến chuyện nếu hương hồn của bố chúng tôi mà biết. Phần tôi, cho tới lúc này, tôi không có gì phải tự trách mình, bởi anh tôi luôn coi nhẹ sự tiện nghi gia đình; anh đã ký với tôi một bản cam kết bảo rằng – sau khi tôi đã giao cho anh một khoản tiền nhỏ (số tiền mà anh đã tiêu hầu hết vào sách vở) – tôi không có bổn phận gì khác với anh. Song giờ đây, thấy anh không có khả năng tự kiếm thức ăn, tôi thử cho một người hầu, ăn mặc chế phục, đầu đội tóc trắng, leo thang mang lên cho anh một phần tư con gà tây, môt ly rượu Bourgogne đặt trên một cái khay. Tôi tưởng anh sẽ từ chối vì một trong những lý lẽ bí ẩn nào đó mang tính nguyên tắc của anh, thế mà anh lại vui lòng nhận ngay tức thì, và từ lúc đó, mỗi khi nhớ đến anh, chúng tôi cho mang lên một phần của những món ăn của chúng tôi cho anh trên cây.

Tóm lại, quả là một sự suy hóa buồn bã. Kịp thời thay, có một cuộc xâm lấn của bầy sói, và Cosimo lại chứng tỏ những phẩm hạnh tốt đẹp nhất của mình. Đó là một mùa đông giá lạnh, tuyết cũng rơi trong các khu rừng ở vùng chúng tôi. Những bầy sói, bị đói khát, bỏ rặng núi Alpes, kéo xuống các bờ vịnh ở vùng chúng tôi. Vài bác tiều phu đụng đầu chúng, thất kinh đem tin về. Dân chúng BóngRâm – từ thời ngăn chặn các vụ cháy rừng, đã học được tình đoàn kết trong những lúc lâm nguy – thay phiên nhau canh gác tại các ngõ vào ở vòng đai thị trấn, không cho các lũ sói đói khát tới gần. Song không ai dám rời khỏi khu vực dân cư, nhất là vào ban đêm.

– Rất tiếc là ngài Nam tước không còn như xưa!

Ở BóngRâm thiên hạ râm ran.

Mùa đông khắc nghiệt năm đó không thể không để lại hậu quả trên sức khỏe Cosimo. Anh nằm rúc người trong cái túi da đong đưa, như một con nhộng trong tổ kén, nước mắt nước mũi sụt sịt, vẻ đờ đẫn và mơ màng. Có cuộc báo động sói đang kéo đến; thiên hạ đi ngang dưới cây nói với anh:

– À này, ngài Nam tước, trước kia, ông là người canh chừng giùm chúng tôi từ trên cây, còn bây giờ, thì chúng tôi canh chừng hộ ông.

Mắt anh vẫn lim dim, như thể anh không hiểu và không còn thiết tha với chuyện gì. Thế mà, bất chợt anh ngóc đầu dậy, hỉ mũi, khò khè nói:

– Những con cừu. Để đuổi bầy sói, phải mang cừu lên cây. Cột lại.

Dân chúng kéo đến tụ tập đông đảo bên dưới để xem anh sẽ nói lên những lời điên khùng gì, và để chế giễu anh. Thế mà, vừa khụt khịt vừa húng hắng thông đờm, anh trỗi dậy khỏi cái túi, bảo rằng:

– Tôi sẽ chỉ cho quý vị những chỗ tốt.

Và anh chuyền đi.

Trên một số cây hồ đào và một số cây sồi, mọc giữa khu rừng và khu đất trồng trọt, ở những vị trí được lựa chọn kỹ lưỡng, Cosmo muốn dân chúng đưa lên trên đó những con cừu đực hoặc những con cừu cái. Chính tay anh cột chúng vào cành, còn sống, kêu be be, theo cách để chúng không bị rơi xuống. Trên mỗi ngọn cây này, anh giấu một khẩu súng đã lên đạn sẵn. Phần anh, cũng ăn mặc như cừu: mũ nắp, áo khoác, quần ống túm, toàn bộ quăn tít lông cừu. Anh trơ trọi nằm đợi đêm tới trên các ngọn cây. Ai cũng nghĩ đây hẳn là điều điên khùng lớn nhất trong những điều điên khùng của anh.

Song đêm hôm đó lũ sói kéo xuống. Ngửi ra mùi cừu, nghe tiếng be be, và trông thấy cừu bên trên, cả lũ sói dừng lại dưới các gốc cây, tru tréo, chĩa những chiếc mõm đói khát há hốc lên không trung, chồm chân lên các thân cây. Đúng lúc đó, phong phóc giữa cành lá, Cosimo ào đến, lũ sói, trông thấy cái hình thể nửa cừu nửa người nhảy nhót như chim trên kia, trơ người, trố mắt, há mõm. Thế rồi: “Đoàng! Đoàng!” hai viên đạn bay tọt vào hai cổ họng hai con sói. Đúng hai viên: bởi vì, một cây súng thì Cosimo mang theo người (mỗi lần đều đã lên đạn sẵn), còn cây kia, đạn cũng đã lên nòng, nằm chờ ở mỗi ngọn cây. Cho nên, mỗi lần thì có hai con sói nằm thẳng cẳng trên mặt đất giá lạnh. Cứ như thế, anh hạ thủ một số lượng lớn sói, và ở mỗi lần bắn, thì bầy sói xoay ngoặt đầu tứ tán. Còn những người thợ săn thì ào đến nơi thét lên tiếng la, hạ nốt những con còn lại.

Về cuộc săn đuổi chó sói này, sau đó, Cosimo kể lại theo nhiều cách, tôi không biết cách nào là cách chính xác. Chẳng hạn:

– Chiến trận diễn biến tốt đẹp cho tới lúc, đang chuyền tới ngọn cây nơi có con cừu cuối cùng, thì anh gặp ba con sói, chúng đã bám được lên trên cây và đang sắp xơi hết con cừu. Mắt nhắm mắt mở, lại bị chóng mặt vì cơn cảm lạnh, anh sắp đụng mõm chúng mà không biết. Ba con sói, nhìn thấy một con cừu khác bước trên cành, quay đầu lại sấn tới, nhe ra các hàm răng vẫn dính máu đỏ tươi. Cây súng của anh chưa nhồi, vì sau nhiều lần nhả đạn, túi thuốc súng của anh đã cạn; còn khẩu súng để sẵn trên cây, vì những con sói, anh không thể chuyền lên lấy. Anh đang ở trên một cành nhỏ và hơi yếu, song bên trên, trong tầm tay, có một cành chắc hơn. Anh bắt đầu bước lùi trên cành của mình, từ từ, rời xa thân cây. Một con sói, từ từ, bước theo anh. Phần anh, tay thì bám vào cành phía trên, chân thì làm bộ di chuyển trên cành yếu của mình; trên thực tế anh đã đeo vào cành phía trên. Con sói, bị lừa, tin tưởng bước tới, cái cành gập xuống, trong lúc anh phóc lên cành phía trên. Con sói rơi xuống, chỉ kịp sủa lên một tiếng yếu ớt, gãy xương sống chết tươi trên mặt đất.

– Thế còn hai con kia?

– … Hai con kia thì đứng yên, dò xét anh. Khi đó, thình lình, anh cởi chiếc áo khoác da cừu ra, ném vào chúng. Một trong hai con, nhìn thấy cái bóng trắng một con cừu bay lên người mình, tìm cách đưa hàm răng ra ngoạm, song trong lúc nó thì đã sửa soạn giữ thế cho một sức nặng rất lớn mà bộ áo lại rỗng, thế là bị lỡ thế, mất thăng bằng, và cũng chịu số phận gãy chân gãy cổ như con kia trên mặt đất.

– Còn một con nữa…

– … Còn một con nữa, tuy nhiên, do bị phong phanh bất ngờ vì áo khoác bị quẳng đi, anh bị một cơn hắt xì thất điên bát đảo. Con sói, trước cuộc bùng phát đột nhiên và mới lạ như thế, bị một cú sốc, rớt xuống khỏi ngọn cây và gãy cổ như hai con kia.

Anh tôi kể lại đêm chiến đấu của mình như thế. Điều chắc chắn xảy ra là cái lạnh, mà một người đã bị bệnh như anh nhiễm thêm, khiến anh suýt bị thiệt mạng. Anh nằm lịm vài ngày giữa sự sống và cái chết, và được tòa thị chính BóngRâm trả chi phí chữa chạy, để tỏ lòng biết ơn. Nằm trên một chiếc võng, anh được bao quanh bởi các vị thầy thuốc, lên lên xuống xuống từ những chiếc thang. Những thầy thuốc giỏi nhất trong các vùng lân cận được gọi đến hội ý, người thì rửa ruột cho anh, người thì cho đìa hút máu, người thì cho uống cao cải cay, người thì chườm nước nóng. Không ai còn nói ngài Nam tước xứ Rondo là điên khùng nữa, và mọi người bảo anh là một trong những đầu óc và hiện tượng lớn nhất của thế kỷ.

Điều này diễn ra cho tới lúc anh còn bệnh. Khi đã lành, thiên hạ lại xì xào về anh, kẻ thì cho rằng anh vẫn khôn ngoan như trước, người thì cho rằng anh vẫn điên khùng như mọi khi. Song có một thực tế, anh không thực hiện những điều kỳ dị nữa. Anh bắt đầu in một tuần báo, không còn mang cái tít là Người Cố vấn cho Động vật Hai chân nữa mà là Loài động vật có Xương sống biết nghĩ.