rong thư viện hoàn toàn yên tĩnh, Đan và Đêrych lặng lẽ ngồi hút thuốc lá, hai người đang lắng sâu vào cảm giác đầy đủ thường xảy ra sau một bữa ăn tối ngon và một cuộc đi chơi ngoài đầm lầy.

Đáng tiếc là Jên không được nhìn thấy họ, Đan trong bộ ximôking rất hợp với dáng người cao thon của anh. Còn Đêrych diện bộ quần áo ban đêm không chê vào đâu được, vì anh biết cô bạn gái của anh rất để ý đến vấn đề đó, anh có ngờ đâu Jên không có mắt để mà nhìn anh.

Đan ngồi bên cạnh lò sưởi vì sức nóng của ngọn lửa rất dễ chịu trong đêm xuân lạnh lẽo này. Đêrych đột nhiên hỏi:

- Lúc nãy anh định nói gì với tôi về chị Rôza?

- Vâng, nhưng trước hết tôi muốn hỏi anh đấy có phải là nguyên tắc của bệnh viện hay ở viện y học gì đó, tức là nơi chị ấy làm việc, những người y tá không được đưa tay ra cho bệnh nhân?

- Tôi đâu có biết!

- Vậy đó là điều chị Rôza muốn thực hiện như tôi đã yêu cầu. Chị ấy không bao giờ bắt tay tôi, cũng như bằng bất cứ giá nào, chị ấy không mó vào người tôi. Ngay cả những lúc đưa cho tôi bức thư hay đồ vật khác. Hàng chục lần trong ngày, những ngón tay của chị ấy không bao giờ lướt qua tay tôi.

- Như thế anh bằng lòng chứ? - Bác sĩ hỏi và thở ra những vòng tròn khói và quan sát kỹ nét mặt của người bạn mù.

- Tôi còn rất biết ơn nữa! - Đan sốt sắng nói. - Anh có biết không, lúc anh đề nghị cử cho tôi một nữ thư ký, tôi cảm thấy tôi không thể tha thứ cho bất cứ người phụ nữ nào sờ vào người tôi.

- Anh quả nói có thế...

- Sao! Đúng thế à? Lúc đó chắc trông tôi như con gấu ấy có phải không?

- Không đâu, nhưng như một bệnh nhân khác thường. Nói chung thì những người đàn ông...

- A! Tôi ngờ đâu, - Đan sốt ruột ngắt lời. - Đã có một thời kì tôi cũng thích sờ vào một bàn tay dịu dàng của người phụ nữ và nhiều khi đã nắm lấy lúc đi ngang qua, có thể còn hôn nữa. Trước kia làm việc đó thật là sơ sài. Nhưng Đêrych ạ, một khi người đàn ông cảm thấy được nắm chặt bàn tay duy nhất đối với hắn ta là "vợ", sự tiếp xúc đó đôi với hắn chỉ còn là một kỉ niệm khi hắn bị chìm vào trong đêm tối, và kỷ niệm đó là một trong những vật duy nhất còn lại và an ủi. Anh còn có thể ngạc nhiên khi thấy bất cứ một bàn tay phụ nữ nào khác đều làm hắn sợ hãi không?

- Tôi hiểu, - bác sĩ chậm rãi nói. - Tôi chưa trải qua kinh nghiệm ấy, nhưng tôi hiểu. Tôi chỉ có thể nói với anh: nếu người "phụ nữ duy nhất" đó có thực đối với anh, chắc chắn chỗ của người đó phải là ở đây với anh, và sự tiếp xúc với bàn tay ấy là một trong những niềm an ủi của anh...

- Tất nhiên! - Đan nói và châm một điếu thuốc lá nữa. - Anh có thể nói như thế được. Nhưng cũng rất thực tế và rất đúng nếu cho rằng từ sân này ta có một phong cảnh tuyệt diệu, tôi phải nhìn nó... Phong cảnh mà bệnh tật của tôi ngăn cản không cho tôi nhìn thấy.

- Nói một cách khác, - Đêrych nói tiếp. - Mặc dù nàng đối với anh là "người phụ nữ duy nhất", anh đối với nàng có phải là "người đàn ông độc nhất" không?

- Không, - Đan đáp với vẻ cay đắng như trong một tiếng thở dài. - Tôi đối với nàng chỉ là đứa trẻ con.

- Chúng ta cứ cho là anh chưa có thể nhận thức được vai trò của anh đối với nàng và chưa làm nàng hiểu được! - Bác sĩ nói tiếp và làm ra vẻ như không nghe thấy những câu sau cùng. - Cần phải có thời gian và lòng kiên trì mới làm cho người phụ nữ hiểu được về vấn đề nào đó.

Đan ngẩng đầu lên với vẻ ngạc nhiên, anh hỏi:

- Anh có thực suy nghĩ về những câu anh nói không đấy?

- Hoàn toàn có! - Bác sĩ đáp một cách chắc chắn. - Ở người đàn ông việc phát hiện ra "người phụ nữ duy nhất" là tức khắc. Ở nàng thì trái lại, lòng tin lẫn nhau chỉ từng nấc một như mặt trời mọc.

- Ôi, lạy Chúa! - Đan thì thầm, - đối với chúng ta thì đúng như vậy. Trước mắt tôi Nàng là "vợ tôi" và tôi đã tặng Nàng danh từ đó không hề lưỡng lự. Và ngày hôm sau Nàng đã coi tôi như một "đứa trẻ con", một đứa trẻ con mà Nàng không thể kết hôn được... Nguyên lý của anh sẽ trở nên thế nào, anh Đêrych?

- Đừng nên nói đến nguyên lý, anh bạn ạ! Nhưng tôi xin nói để anh biết: Adam đã rất sai lầm khi không theo đuổi Eva.

Đan nghiêng người về phía trước nắm chặt lấy tay ghế. Giọng nói bình tĩnh và bảo đảm ấy gợi lên trong anh những nghi ngờ về cách thức anh đã quan niệm. Đầu tiên anh nhớ lại cách đây ba năm, từ khi anh bước chân ra khỏi Nhà Thờ Shenstone. Bác sĩ trông thấy anh tái mét như một xác chết, những giọt mồ hôi lóng lánh trên trán anh, anh rên rỉ:

- Ôi, Đêrych! Tôi mù. Hãy khoan dung độ lượng. Tất cả đều có ý nghĩa biết bao đối với tôi trong cảnh tối tăm này!

Bác sĩ suy nghĩ. Nếu những y tá và học trò của anh trông thấy nét mặt anh lúc này, họ sẽ cho là anh đang thực hiện một ca mổ tế nhị và nguy hiểm, chỉ trệch dao mổ một chút là gây tử vong cho bệnh nhân. Họ nghĩ đúng vì tương lai của hai người đang run rẩy trên cán cân, phụ thuộc vào bàn tay khéo léo và cả quyết của bác sĩ ngoại khoa. Bộ mặt hốt hoảng kia với những giọt mồ hôi ấy, tiếng kêu thảm thiết ấy: "tôi mù" không được bác sĩ dự kiến trước. Đó là cảnh ngộ của bạn anh, anh không thể không xúc động. Nhưng nghĩ đến người bạn gái trên kia với cặp mắt bịt chặt, giơ hai bàn tay van nài ra với anh, anh cảm thấy gân cốt cứng cáp hẳn lên. Anh từ tốn nói:

- Anh có thể mù quáng, nhưng theo tôi, anh không thể là một thằng ngốc!

- Anh bảo sao?... phải chăng... tôi đã là một thằng ngốc?

- Làm sao mà tôi có thể xét đoán được? Anh hãy kể thật rõ cho tôi nghe sự việc theo quan điểm của anh? Anh hãy kể thật rõ cho tôi nghe sự việc theo quan điểm của anh, tôi sẽ cho anh biết ý kiến của tôi.

Giọng nói của Đêrych bình tĩnh, giản dị, có tác dụng làm yên lòng Đan, đồng thời cho anh một cảm giác an tâm. Đan nằm ngửa ra trên ghế, luồn tay vào túi áo trong của anh và mân mê một bức thư trong đó. Anh có dám không? Anh có nên nói hết nỗi thống khổ của anh cho một người bạn mà anh có thể tin được, để anh có được một nguồn an ủi, đồng thời tránh được nguy cơ để lộ tung tích Jên với một người rất quen biết chị hay không?

Bác sĩ im lặng chờ đợi. Thế rồi một lúc sau Đan nói:

- Anh Đêrych, anh đã có lòng tốt gợi ý cho tôi. Được tâm sự với anh tôi thấy nhẹ cả người. Anh có đồng ý hứa với tôi là sẽ không tìm cách đoán biết tung tích người phụ nữ mà tôi sắp nói ra đây với anh không?

- Bạn thân mến! - Bác sĩ nói với một giọng làm Đan an tâm thêm. - Tôi không bao giờ đoán biết bí mật của ai cả. Nếu tôi đã biết trước bí mật đó rồi thì tôi chả cần phải đoán làm gì. Nếu tôi chưa biết mà chủ nhân của chúng muốn giấu tôi, tôi nghĩ rằng ăn cắp một túi tiền và đoán biết bí mật của người khác cũng giống nhau.

- Cảm ơn anh! Cá nhân tôi, tôi không muốn giấu anh điều gì, nhưng tôi có nhiệm vụ không được để lộ tên Nàng.

- Tất nhiên là như thế! Anh cứ nói đi, tôi không ngắt quãng đâu.

- Tôi sẽ cố gắng nói ngắn và gọn. Tôi biết Nàng đã từ nhiều năm. Tôi gặp Nàng bất cứ ở đâu người ta có thể gặp nhau. Tôi lúc nào cũng có cảm tình với Nàng. Nàng là một người bạn, bạn chân chính của tôi và của nhiều người khác, nhưng không bao giờ người ta nghĩ đến việc phối hợp ý nghĩa về tình yêu với Nàng mà không thể nói được vì sao. Thật khó mà tả được... Nàng là... là...

Bác sĩ trông thấy câu "Jên" run rẩy trên môi Đan, và không muốn để cạn mất nguồn tâm sự, anh nói:

- Vâng, tôi hiểu anh muốn nói gì... Sao nữa?

- Tôi có những ham muốn nông nổi nhất thời, và có nhiều nữa. Tôi chỉ nhìn ở người phụ nữ sắc đẹp của họ, cái đẹp làm tôi mê mẩn. Tôi chưa bao giờ nghĩ đến hôn nhân, chỉ thích vẽ chân dung những người phụ nữ mà tôi mê. Mẹ họ, những bà cô bà bác của họ tưởng tôi muốn kết hôn với người mẫu của tôi. Nhưng những cô thiếu nữ ấy, bản thân họ hiểu được là ngược lại. Tôi chiêm ngưỡng sắc đẹp của họ và họ nhận thức đước ý nghĩa của sự chiêm ngưỡng ấy. Tôi chỉ yêu cầu ở người phụ nữ, nếu người ấy đẹp là làm ơn làm mẫu cho tôi vẽ. Tôi không thể cắt nghĩa điều đó cho những người chồng, mẹ, vú nuôi của họ. Nhưng những người đẹp ấy hiểu được tôi hoàn toàn, và bây giờ, trong đêm tối của tôi, không một người nào nổi lên trách móc tôi.

- Người ta quên anh rồi! - Bác sĩ vừa cười vừa nói. - Nhưng tôi tin anh.

- Anh biết không, chỉ có hai người phụ nữ độc nhất có ảnh hưởng đến tôi, là mẹ tôi đã chết từ hồi tôi mười chín tuổi và bà già Mac mà mỗi khi tôi đi hoặc tôi về rồi ôm hôn thắm thiết. Những sợi dây thời thơ ấu đó là thiêng liêng nhất trong đời. Mọi sự việc cứ tồn tại như thế cho đến một buổi chiều tháng Sáu cách đây mấy năm. Nàng và tôi cùng ở trong một lâu đài. Một buổi trưa chúng tôi đã nói chuyện với nhau thân mật hơn thường lệ, tôi chỉ còn chờ ý kiến của bà Mac là sẽ cầu hôn với Nàng. Thế là có vấn đề xảy ra, tôi không thể cho anh biết như thế nào vì anh có thể nhận ra Nàng ngay, nhưng trong một lúc kỳ diệu, người phụ nữ người vợ, người mẹ trong Nàng trỗi dậy trong thâm tâm tôi với tất cả dịu dàng và hoàn hảo của một tâm hồn trong sáng. Trong lúc đó nẩy sinh một sự ham muốn Nàng mà không gì có thể làm thỏa mãn, mà sẽ chỉ được toại nguyện ngày mà Nàng và tôi cùng có mặt trong ánh sáng của thành phố.Vâng, ở đấy sẽ không còn có nước mắt, khổ đau và bóng tối...

Khuôn mặt không còn thị giác sáng lên, được ánh lửa của lò sưởi rọi chiếu. Ký ức của quá khứ đem lại cho Đan hình ảnh của tương lai. Bác sĩ giữ im lặng chờ cho cảm xúc giảm bớt. Tiếng nói trẻ trung trong bóng tối lại tiếp tục:

- Thế là tôi hiểu ngay tôi yêu nàng, tôi khát vọng nàng. Tôi cảm thấy sự có mặt của Nàng rọi sáng bước đường tôi đi, sự vắng mặt đồng nghĩa với giá lạnh và đêm tối, và ngày ngày trở nên rực sáng vì có mặt nàng ở đó.

Đan ngừng lại một lát. Giọng nói sâu sắc của bác sĩ cất lên:

- Nàng chắc là phải đẹp, xinh, kiều diễm lắm phải không?

- Một phụ nữ xinh đẹp? Nàng? A Chúa ôi! Không... Đẹp! Tôi không biết nữa...

- Nhưng chắc là anh muốn vẽ chân dung nàng lắm phải không?

- Tôi đã vẽ rồi, Đan nói rất khe khẽ và dịu dàng. Và cả hai bức chân dung tôi đã vẽ về Nàng, mặc dù chỉ vẽ bằng ký ức và trong âu sầu, là hai trong những tác phẩm đẹp nhất của tôi. Chưa có con mắt nào, trừ của tôi, được trông thấy. Cũng sẽ không ai được xem, trừ cặp mắt của người mà tôi sẽ bắt buộc phải nhớ đến để mang lại đây cho tôi phá hủy đi.

- Và người đó sẽ là...? - Đêrych hỏi.

- Rôza! - Đan trả lởi.

Bác sĩ dùng đầu ngón chân vun đống củi đang vui vẻ cháy trong lò và nói tiếp:

- Anh chọn đúng lắm (và Đêrych phải cố gắng lắm mới nên được niềm vui đang lan sang giọng nói của anh). Rôza sẽ giữ kín. Nhưng nói tóm lại chúng ta được phép tin rằng chị ấy là một phụ nữ đẹp.

- Tôi làm sao biết được! - Đan nói có vẻ phân vân. - Tôi không thể nhìn chị ấy như cặp mắt của những người khác nhìn. Hình ảnh về chị ấy ở tôi, trong lúc tất cả đều được rọi sáng, bao gồm cả tinh thần, tâm hồn và thể xác. Tâm hồn chị ấy rất đẹp, rất thanh tao, rất phụ nữ cho nên cái thể xác bao bọc chúng cũng được san sẻ vẻ hoàn hảo và trở nên muôn phần thắm thiết đối với tôi.

- Tôi hiểu. Phải! Bạn thân mến, tôi hiểu.

Bác sĩ ngoài miệng nói như thế, nhưng trong thâm tâm lại nói: "Ôi, Jên, Jên! Trong lúc này chị chẳng cần bịt mắt mới là mù!"

Đan nói tiếp:

- Vậy là chúng tôi có những ngày tuyệt diệu. Tất cả đối với tôi đều rất đơn giản, rất sáng lạn đến nỗi tôi cũng không nghĩ là ở Nàng nghĩ khác. Chúng tôi cùng chơi nhạc, nói với nhau tất cả mọi chuyện trên đời, nhưng không hề nói về chúng tôi, bởi vì chúng tôi biết rằng... ít ra cũng là tôi, và trước Chúa, tôi đã tin rằng Nàng cũng thế. Mỗi lần tôi trông thấy Nàng, tôi lại thấy Nàng hoàn hảo hơn, phụ nữ hơn. Ít lâu sau chúng tôi phải xa nhau trong một thời gian ngắn, ba ngày, rồi cuối tuần chúng tôi lại cùng nhau xum họp. Vì người ta gán tên tôi vào tên một thiếu nữ Mỹ, và sau một nhận xét giữa tôi và Nàng về vấn đề đó, tôi quyết định nói với Nàng tôi đề nghị với nàng ra ngoài sân. Trời sáng trăng tuyệt diệu, tôi chưa từng thấy... - Im lặng một lúc lâu, rồi Đan ấp úng rất khẽ. - Tôi nói với Nàng... Tôi thấy nàng hiểu tôi, tôi đã tưởng Nàng chấp thuận và yêu tôi như tôi yêu Nàng. Nhưng trong khi tôi tưởng Nàng hiểu tôi và trả lời tôi... Nàng đã không hiểu mà chỉ cố gắng tỏ lòng tốt và độ lượng...

- Anh có chắc là như thế không? - Bác sĩ hỏi giọng âm thầm.

- Hoàn toàn chắc. Anh cứ nghe đã. Lúc tôi tặng Nàng danh hiệu mà tôi hy vọng Nàng sẽ mang mãi mãi trong tương lai, tôi gọi nàng là "vợ tôi", tôi còn nhớ, Nàng đứng lên và đẩy tôi ra nhưng không giận. Nàng bảo tôi cần phải có một đêm để Nàng suy nghĩ và hôm sau sẽ đến tìm tôi tại một Nhà Thờ nhỏ trong làng để trả lời. Có lẽ anh cho tôi là một kẻ hợm hĩnh ngốc nghếch, nhưng anh không thể tưởng tượng tôi đã ngu đần như thế nào: tôi đã hoàn toàn tin tưởng vào Nàng. Nàng đến. Tôi hỏi câu trả lời của Nàng và trong thâm tâm cho là để lấy lệ. Nàng liền bảo tôi một cách nghiêm chỉnh và vững chắc: "Tôi không thể kết hôn với một em nhỏ".

Giọng của Đan nghẹn ngào. Đầu anh cúi xuống. Đối với anh tất cả như ngừng lại, cuộc sống vẫn còn đang diễn ra ở cảnh trước đây.

Bác sĩ rùng mình. Anh biết là sự việc còn đau đớn hơn Đan kể. Anh trông thấy người yêu Jên đã bị mù và sống lại vĩnh viễn cảnh ấy mà không gì có thể xóa nhòa được. Anh cúi xuống, dịu dàng để tay lên vai Đan và nói:

- Tội nghiệp anh bạn! Tội nghiệp!

Và hai người im lặng rất lâu.