han Quỳnh Trâm dịch theo bản dịch tiếng Anh.

Hoàng Ngọc-Tuấn hiệu đính theo nguyên tác tiếng Tây-ban-nha.

Không được giải Nobel, không ăn khách và cũng không hề viết tiểu thuyết, nhưng Jorge Luis Borges vẫn được xem là một trong vài nhà văn lớn nhất và có ảnh hưởng sâu rộng nhất trên thế giới trong thế kỷ 20 vừa qua. Ông được khen ngợi là một cây bút không ngừng cách tân và không ngừng khai phá. Ngay từ lúc còn rất trẻ, ông đã tham gia vào nhóm Ultraismo, cộng tác với tờ báo Martín Fierro và đồng sáng lập viên của tạp chí Proa: Cả ba đều nổi tiếng với tinh thần tiền vệ (avant-garde). Ngoài ra, mỗi sáng tác của ông, từ thơ đến truyện ngắn đều là những thử nghiệm độc đáo làm xô lệch hẳn những quy ước quen thuộc gắn liền với từng thể loại. Borges cũng được khen ngợi là một cây bút thông thái hiếm có. Từ nhỏ, ông đã học được nhiều ngoại ngữ (sinh ra ở Buenos Aires, Argentina, nhưng ông lại học tiếng Anh trước khi học tiếng Tây-ban-nha!), và gần như cả đời làm việc trong thư viện (lúc đầu là nhân viên soạn thư mục, sau là giám đốc Thư viện Quốc gia), ông đọc và hiểu sâu sắc rất nhiều nền văn học và văn hoá khác nhau. Chính sự thông thái này là nền tảng vững chắc cho các nỗ lực cách tân không mệt mỏi của ông.

Truyện "Ngụ ngôn của Cervantes và cuốn Quixote" dưới đây được dịch theo bản dịch tiếng Anh “Parable of Cervantes and the Quixote” của James E. Irby in trong Jorge Luis Borges, Labyrinths (New York: New Directions, 2007), James E. Irby biên tập và William Gibson giới thiệu. Đây là một trong những truyện ngắn nổi tiếng của Borges liên quan đến cuốn Don Quixote của Miguel de Cervantes, một tác phẩm rất được Borges ngưỡng mộ. Truyện ngắn này nói về mối liên hệ giữa nhân vật và tác giả, qua đó, Borges nêu lên quan điểm chính của ông về văn chương. Câu cuối cùng của truyện từ lâu đã trở thành một danh ngôn, được rất nhiều người nhắc nhở mỗi khi bàn về văn học.

Phan Quỳnh Trâm

Mệt mỏi với xứ sở Tây-ban-nha của mình, một người lính ngự lâm già nua tìm sự giải khuây trong những địa giới mênh mông của Ariosto,[1] trong vùng thung lũng ấy của mặt trăng nơi người ta lấy lại được thời gian đã bị hoang phí vì những giấc mơ,[1] và trong pho tượng thần bằng vàng ròng của Mohammed[2] đã bị Montalbán[3] đánh cắp.

Với sự tự giễu nhẹ nhàng, ông hình dung ra một người đàn ông cả tin — một kẻ có tâm trí bị khuấy động vì đọc những tuyệt tác, quyết định theo đuổi những cuộc phiêu lưu và những điều kỳ thú ở những nơi chốn phàm trần được gọi là El Toboso[4] hay Montiel.[5]

Bị đánh gục bởi thực tại, bởi xứ sở Tây-ban-nha, Don Quixote đã chết vào năm 1614 tại làng quê của ông. Ông được sống thêm một thời gian ngắn nhờ Miguel de Cervantes.

Đối với cả hai, kẻ mơ mộng và kẻ được mơ mộng, tất cả tình tiết của câu chuyện đã diễn ra trong sự xung đột của hai thế giới: cái thế giới phi thực trong những truyện phiêu lưu hành hiệp và cái thế giới tầm thường hàng ngày của thế kỷ thứ mười bảy.

Họ đã không ngờ rằng cuối cùng thì năm tháng sẽ xoá đi sự bất hòa ấy. Họ cũng không ngờ rằng La Mancha[6] và Montiel và hình dáng lỏng khỏng của người hiệp sĩ, trong con mắt của hậu thế, không hề kém thơ mộng hơn những cuộc phiêu lưu của Sinbad[7] hay những địa giới mênh mông của Ariosto.

Bởi khởi thuỷ của văn chương là huyền thoại, và tận cùng của nó thì cũng vậy.

_________________________

Phụ chú của Hoàng Ngọc-Tuấn:

[1] Ariosto: tức là Ludovico Ariosto (1474-1533), nhà thơ người Ý, tác giả của cuốn sử thi lừng danh Orlando Furioso (“Hiệp sĩ Orlando điên loạn”). Trong tác phẩm này, Ariosto đã mô tả những địa giới và những sinh vật phi thực và thần kỳ, đặc biệt là cảnh hiệp sĩ Astolfo cưỡi con ngựa có cánh, du hành lên mặt trăng, nơi ông có thể tìm lại bất kỳ thứ gì đã bị đánh mất ở thế gian. Nhờ chuyến du hành đó, Astolfo tìm lại được trí nhớ và sự thông minh cho Orlando, kẻ đã trở nên điên loạn sau khi bị công chúa Angelina phụ bạc.

[2] Mohammed: tức là Mohammed ibn Teshufin, người đã chỉ huy đạo quân Hồi giáo tấn công đạo quân Thiên-chúa giáo của El Cid, theo như câu chuyện trong cuốn sử thi El Cid.

[3] Montalbán: tức là Rinaldo Montalbán, một nhân vật trong cuốn sử thi Tirante El Blanco (“Bạch y hiệp sĩ”) ở nước Ý thời Phục Hưng, được Cervantes thuật lại trong cuốn tiểu thuyết Don Quixote (cuốn sử thi này cũng chính là nguồn cảm hứng để Cervantes viết Don Quixote). Rinaldo Montalbán đã đánh cắp pho tượng bằng vàng của Mohammed ibn Teshufin trong cuộc chiến giữa đạo quân Hồi giáo của Mohammed và đạo quân Thiên-chúa giáo của El Cid. Trong cuốn sử thi El Cid, người chiến binh mang danh hiệu “El Cid” (tên thật là Rodrigo Diaz de Bivar) đã đánh bại quân đội của Mohammed vào thế kỷ thứ 11.

[4] El Toboso: một thị trấn thuộc tỉnh Toledo ở miền Castile-La Mancha, Tây-ban-nha. Đây là sinh quán của người đẹp Dulcinea del Toboso trong tiểu thuyết Don Quixote của Cervantes.

[5] Montiel: một quận thuộc tỉnh Ciudad Real ở miền Castile-La Mancha, Tây-ban-nha. Đây là nơi Don Quixote đã khởi sự cuộc phiêu lưu hành hiệp của ông.

[6] La Mancha: một miền cao nguyên rất rộng, bao gồm cả tỉnh Ciudad Real và một phần của các tỉnh Toledo, Albacete, và Cuenca. Phong cảnh hoang vu bát ngát với những cối xay gió lác đác đây đó của La Mancha là không gian của cuộc phiêu lưu hành hiệp của Don Quixote.

[7] Sinbad là một trong hai nhân vật cùng mang tên Sinbad (một người là phu khuân vác suốt đời nghèo khổ; một người là thuỷ thủ trở nên giàu sang sau khi trải qua bảy cuộc phiêu lưu kỳ thú). Câu chuyện về bảy cuộc phiêu lưu ấy được chính thuỷ thủ Sinbad kể lại cho người phu khuân vác nghe. Chuỗi truyện thần kỳ này xuất phát từ thời xa xưa ở Trung Đông, không rõ tác giả là ai.