ó thể thấy rõ quả cầu mặt trời đang chìm xuống sau đường chân trời nơi tận cùng con đường chúng tôi đang đi. Một lát nữa, khi nó ngừng làm chói mắt ta rồi biến mất, đêm sẽ ập xuống ngay, chỉ còn lại mình ta với bóng tối. Tôi liếc mắt thấy Sebuya, người lái chiếc xe Toyota, bắt đầu lo lắng. Ở châu Phi, các tài xế tránh đi ban đêm - bóng tối làm họ bất an. Họ sợ nó đến mức thường từ chối đi sau khi mặt trời lặn. Tôi quan sát họ khi họ vẫn phải đi đêm, bất chấp tất cả. Thay vì nhìn phía trước, họ bắt đầu bồn chồn ngó nghiêng hai bên. Các đường nét trên mặt họ căng thẳng và sắt lại. Những giọt mồ hôi xuất hiện trên trán. Mặc dù đường gập ghềnh, đầy hố, ổ gà và những chỗ xói lở, thay vì đi chậm lại, họ tăng tốc, liều mình như chẳng có, cốt sao đến được nơi có người, có ánh đèn và nghe được tiếng nói. Đi ban đêm, họ rơi vào trạng thái hoảng loạn vô cớ, họ ngọ nguậy, gập người trên vô lăng, như thể có người bắn vào xe.

- Kuna nini? - tôi hỏi (tiếng Swahili: có chuyện gì không lành phải không?). Họ không bao giờ trả lời, chỉ tiếp tục lao nhanh trong những đám bụi và tiếng kim loại xủng xoẻng.

- Hatari? - một lúc sau tôi lại hỏi (có nguy hiểm gì không?). Họ tiếp tục im lặng, không để ý.

Họ sợ một cái gì đó, họ vật lộn với một con ác quỷ mà tôi không nhìn thấy và không biết. Đối với tôi, màn đêm này có những đặc tính rõ ràng và đơn giản: nó tối, gần như đen kịt, nóng nực, ngột ngạt và vô cùng yên tĩnh, nếu chúng tôi dừng lại và Sebuya tắt máy. Nhưng theo Sebuya thì tôi chẳng biết tí gì về đêm tối. Cụ thể là tôi không biết rằng ngày và đêm là hai thực tại, hai thế giới khác nhau. Ban ngày, con người có thể xoay xở cách nào đó với môi trường xung quanh, có thể tồn tại và sống sót, thậm chí có thể sống một cách yên bình, ngược lại, đêm khiến cho anh ta không còn khả năng tự vệ, trở thành con mồi của kẻ thù, đêm giấu trong bóng tối những thế lực hung ác ám hại cuộc đời anh ta. Bởi vậy, ban ngày nỗi sợ ngủ yên trong tim, thầm kín và kìm nén, ban đêm nó biến thành sự kinh hãi khủng khiếp, thành cơn ác mộng đeo đuổi và hành hạ anh ta. Khi ấy, việc được quây quần trong một tập thể mới quan trọng làm sao! Sự có mặt của những người khác làm ta nhẹ lòng, xoa dịu thần kinh, giảm bớt căng thẳng.

- Hapa? (ở đây à?) - Sebuya hỏi khi chúng tôi nhìn thấy bên đường những ngôi nhà vách đất của một làng nhỏ. Chúng tôi đang ở miền Tây Uganda, không xa sông Nile và đang đi về hướng Congo. Trời đang tối và Sebuya đã rất bồn chồn. Tôi thấy mình sẽ không thể thuyết phục được anh đi tiếp nên đồng ý nghỉ đêm ở đây.

Dân làng đón tiếp chúng tôi không nhiệt tình, thậm chí miễn cưỡng, điều đáng ngạc nhiên và rất lạ ở vùng này. Nhưng Sebuya lôi ra một xập si-linh và hình ảnh tiền bạc, mà đối với họ thật hấp dẫn và đặc biệt, đã quyết định việc họ chuẩn bị cho chúng tôi một túp lều đất quét tước sạch sẽ có trải nệm cỏ. Sebuya thiếp ngủ rất nhanh, nhưng tôi thì bị đám bọ lăng xăng hung dữ đánh thức ngay. Nhện, gián, bọ xít, kiến, rất nhiều sinh vật nhỏ, không lời và bận rộn mà thường người ta không nhìn thấy, song có thể cảm thấy được, đang bò, bám, làm nhột nhạt và đốt. Không tài nào ngủ được. Tôi trằn trọc rất lâu, cuối cùng mệt mỏi và thua cuộc, tôi bước ra trước lều và ngồi xuống, tựa vào tường. Trăng sáng và đêm bàng bạc, tỏ tường. Bốn bề yên lặng, bởi vùng này hiếm khi có ô tô, còn mọi loài thú thì đều đã bị giết và ăn thịt từ lâu.

Đột nhiên tôi nghe thấy tiếng sột soạt, tiếng bước chân, sau đó là tiếng chân đất chạy thình thịch. Rồi im lặng. Tôi nhìn quanh, nhưng thoạt tiên không thấy gì hết. Một lúc sau, tiếng sột soạt và bước chân lại lặp lại. Rồi lại im lặng. Tôi bắt đầu nhìn kỹ các lùm cây bụi lưa thưa, những cây keo tán như chiếc ô đứng xa xa, những mỏm đá cô độc nhô lên khỏi nền rừng. Cuối cùng, tôi nhìn thấy nhóm tám người đàn ông đang khiêng một người đắp tấm vải trên chiếc cáng làm bằng cành cây sơ sài. Cách di chuyển của họ khiến người ta chú ý. Họ không đi thẳng, mà len lén tiến lên, ngụy trang, luồn bên này bên kia. Họ núp sau bụi cây, nhìn quanh rồi chạy tiếp đến chỗ núp mới. Họ chạy vòng quanh, chuệch choạc, dừng lại, rồi tiếp tục, như đang chơi trò đánh trận giả. Tôi nhìn những tấm thân trần lom khom của họ, những cử chỉ bồn chồn và toàn bộ hành xử kỳ dị, bí ẩn của họ. Cuối cùng, họ biến mất hẳn ở đâu đó sau mỏm đồi, và quanh tôi lại là màn đêm yên tĩnh, sáng tỏ, vẹn nguyên.

Chúng tôi đi tiếp vào lúc bình minh. Tôi hỏi Sebuya có biết những người sống ở làng chúng tôi vừa trú đêm là ai không. “Họ là người Amba” - anh đáp. Lát sau anh tiếp: “Kabila mbaya” (có thể tạm hiểu là: những người xấu). Anh không muốn nói gì thêm với tôi. Ở đây, người ta bỏ qua cái xấu ngay cả trong câu chuyện, họ không muốn bước chân vào lãnh địa này, không muốn gọi con sói ra khỏi rừng. Trên đường đi, tôi nghĩ về sự kiện hồi đêm mà mình là nhân chứng vô tình. Đường chạy dích dắc quanh co khó hiểu của những người khiêng cáng, sự bất an và vội vã của họ, tất cả cảnh tượng bí ẩn ban đêm ấy giấu trong mình một bí mật mà tôi không biết, ở đây nhất định phải có chuyện gì đó. Nhưng là chuyện gì?

Những người như người Amba và bà con của họ tin tưởng sâu sắc rằng thế giới do các lực lượng siêu nhiên điều khiển. Đó là các thế lực cụ thể, các linh hồn có tên gọi, các phép thuật được xác định. Là chúng truyền ra ý nghĩa và tiến trình các sự kiện, quyết định số phận chúng ta, ấn định tất cả. Bởi thế trong mọi chuyện xảy ra, không có gì là vô tình, sự ngẫu nhiên đơn giản là không tồn tại. Hãy lấy một ví dụ. Sebuya lái xe, bị tai nạn và chết. Vì sao chính là Sebuya bị tai nạn? Ngày hôm đó có hàng triệu chiếc xe đi trên khắp thế giới và đến đích an toàn, mà Sebuya lại bị tai nạn và chết. Người da trắng sẽ tìm các nguyên nhân khác nhau. Ví dụ, vì phanh hỏng. Nhưng cách nghĩ này không đi đến đâu cả, không giải thích được chuyện gì hết. Bởi tại sao chính là Sebuya lại bị hỏng phanh? Ngày hôm đó có hàng triệu chiếc xe đi trên khắp thế giới và phanh tốt, mà phanh xe Sebuya lại hỏng. Tại sao? Người da trắng, những người có tư duy vô cùng ngây thơ, sẽ nói rằng phanh xe Sebuya hỏng vì anh không nghĩ đến chuyện kiểm tra và sửa chữa nó kịp thời. Nhưng tại sao chính Sebuya phải nghĩ đến điều ấy? Ngày hôm đó có hàng triệu… vân vân và vân vân.

Ta thấy rằng phương pháp tư duy của người da trắng chẳng đưa đến đâu. Còn tệ hơn thế! Người da trắng, sau khi xác định nguyên nhân tai nạn và cái chết của Sebuya là phanh hỏng, sẽ lập biên bản và kết thúc sự việc. Kết thúc! Trong khi nó phải bắt đầu đúng vào thời điểm ấy! Bởi Sebuya chết vì ai đó đã yểm tà anh ta. Đó là điều rõ ràng và đơn giản. Nhưng chúng ta không biết ai là thủ phạm và chính bây giờ ta phải xác định điều này.

Thông thường nhất thì thầy phù thủy làm việc đó. Phù thủy là người xấu, luôn luôn hành động với mục đích xấu. Có hai loại phù thủy (nhưng tiếng Ba Lan không phân biệt chúng). Loại thứ nhất nguy hiểm hơn, bởi đó là con quỷ đội lốt người. Người Anh gọi hắn là witch. Witch là một nhân vật đáng sợ. Cả hình thức lẫn hành xử đều không tiết lộ hắn có bản chất của quỷ sa tăng. Hắn không mặc trang phục đặc biệt, cũng không có các dụng cụ ma thuật. Hắn không chưng cất các loại thuốc nước, không pha chế thuốc độc, không lên đồng, không niệm chú. Loại phù thủy này hành động bằng sức mạnh tâm lý bẩm sinh sẵn có. Đó là cá tính của hắn. Việc hắn làm điều xấu và đem lại bất hạnh không xuất phát từ ý muốn của hắn. Hắn chẳng vui thú gì về điều này. Chỉ đơn giản hắn là như vậy.

Nếu ta ở gần, chỉ cần hắn nhìn ta là đủ. Thỉnh thoảng có ai đó nhìn ta chăm chú, soi mói hồi lâu. Có thể đó là một phù thủy đang yểm tà chúng ta. Nhưng việc ta ở xa cũng không gây trở ngại cho hắn. Hắn có thể yểm tà từ khoảng cách rất lớn, ví như từ tận cuối châu Phi, thậm chí xa hơn.

Loại phù thủy thứ hai thì nhẹ nhàng, yếu và ít ác độc hơn. Nếu như witch sinh ra đã là nhân vật xấu, là hóa thân của quỷ sứ, thì sorcerer (tiếng Anh gọi loại yếu hơn này như vậy) là người hành nghề phù thủy, yểm tà là công việc anh ta học được, là ngón nghề và cần câu cơm.

Để ta bị bệnh, gặp chuvện rủi ro hay giết ta, witch không cần phương tiện nào trợ giúp. Chỉ cần hắn hướng ý muốn hãm hại đầy ma quỷ và hủy diệt của hắn vào ta là đủ. Sorcerer không tự có trong mình sức mạnh tàn phá ấy. Để hủy hoại ta, hắn phải nhờ đến các thủ tục ma thuật, các nghi thức huyền bí, các hành động theo lễ nghi. Ví dụ, nếu ta đi trong rừng rậm ban đêm và mất một con mắt, thì đó không phải do ngẫu nhiên ta đâm vào cái cành cây chìa ra mà ta không nhìn thấy. Không có gì là ngẫu nhiên! Đơn giản là có kẻ thù nào đó của ta muốn báo thù và đã đến gặp phù thủy. Phù thủy nặn một cái tượng bằng đất sét - hình nhân của ta - rồi móc mắt nó bằng gai ngâm trong máu gà mái. Bằng cách ấy, hắn ra bản án cho con mắt của ta: hắn yểm tà lên nó. Chỉ cần có lúc ta đi qua rừng rậm ban đêm rồi bị cành đâm vào mắt, đó sẽ là chứng cớ cho việc có kẻ muốn báo thù ta và đến gặp phù thủy v.v… Nhưng bây giờ chúng ta phải xác định ai là kẻ thù này, phải đến gặp phù thủy để thuê hắn trả thù lại.

Nếu Sebuya chết vì tai nạn, thì điều quan trọng nhất đối với gia đình anh không phải là xác định xem phanh còn tốt hay không, bởi điều đó chẳng nghĩa lý gì, mà là xem các phép thuật đã gây ra cái chết này do phù-thủy-quỷ-sứ (witch) hay phù-thủy-hành-nghề thông thường (sorcerer) yểm. Đây là câu hỏi quyết định, định hướng cho toàn bộ cuộc điều tra lâu dài và rắc rối mà trong đó sẽ có các thầy bói, các bậc trưởng lão, các thầy mo v.v… tham gia. Kết quả cuộc điều tra này có ý nghĩa vô cùng quan trọng! Nếu Sebuya chết bởi tà phép của phù-thủy-quỷ-sứ, điều đó sẽ trở thành thảm kịch cho gia đình và thị tộc, vì hậu quả của nó ập xuống cả cộng đồng, cái chết của Sebuya chỉ mới là điềm báo, là phần nổi của tảng băng: chỉ còn nước đợi các căn bệnh và những cái chết tiếp theo trong gia đình. Nhưng nếu Sebuya chết vì một phù-thủv-hành-nghề thì không tệ lắm, bởi kẻ hành nghề chỉ có thể làm hại và hủy diệt các cá nhân, từng mục tiêu một, do đó gia đình và thị tộc có thể ngủ ngon.

Cái xấu là tai ương của thế giới và vì thế, tôi phải tránh xa và giữ cho thị tộc của tôi tránh xa các phù thủy, các tác nhân, những kẻ mang đến và lan truyền cái xấu. Sự có mặt của họ đầu độc bầu không khí, gieo rắc dịch bệnh và khiến cho cuộc sống trở thành bất khả, khiến nó trở thành thứ đối nghịch với mình - cái chết. Nếu có người thân nào qua đời, nhà cháy, con bò lăn ra chết, tôi quặn mình vì đau đớn hay bị cơn sốt rét quật xuống bất lực, thì tôi biết chuyện gì đang xảy ra: có người đã yểm tà tôi. Bởi vậy, nếu khỏe thì tôi sẽ tự mình tìm kẻ phù thủy-tội đồ, còn như tôi yếu quá thì gia đình, thị tộc tôi sẽ làm điều đó. Tên phù thủy này, theo định nghĩa, phải sống và hoạt động giữa những người khác, ở làng khác, trong bộ lạc hay thị tộc khác. Sự hoài nghi thời hiện đại của chúng ta và ác cảm với Người Khác, với Người Lạ, đã bắt nguồn từ nỗi sợ hãi ấy của tổ tiên bộ lạc ta, những người nhìn thấy trong Người Kia, Người Bộ Lạc Lạ hình ảnh kẻ mang đến cái xấu, nguồn gốc của bất hạnh. Bởi vì cơn đau, hỏa hoạn, dịch bệnh, hạn hán hay nạn đói không tự nó mà ra. Phải có ai đó mang nó đến, gây ra nó, gieo rắc nó. Nhưng là ai? Không phải những người của tôi, không phải người thân, không phải người của chúng ta - vì họ tốt. Bởi chỉ có thể sống giữa những người tốt, mà tôi thì đang sống. Vậy kẻ có lỗi là Người Khác, Người Lạ. Vì thế, khi tìm cách trả thù cho các tổn thương, thất bại của mình, chúng ta bất hòa với họ, tranh chấp và gây chiến tranh với họ. Tóm lại, nếu ta gặp bất hạnh, nguồn gốc của nó không ở trong ta mà ở đâu đó khác, bên ngoài, ngoài tôi và cộng đồng tôi, rất xa, nơi những Người Khác.

Tôi đã quên Sebuya từ lâu, quên chuyến đi của chúng tôi đến Congo và cái đêm trong làng Amba, khi nhiều năm sau, ở Maputo, một quyển sách về thế giới phép thuật ở Đông Phi rơi vào tay tôi, trong đó có bài viết của nhà nhân học E.H. Winter trình bày các nghiên cứu của ông về người Amba.

Người Amba, Winter khẳng định, là một cộng đồng rất cá biệt. Cũng như nhiều sắc dân khác của châu lục này, họ coi cái xấu và sự nguy hiểm của phép thuật là chuyện nghiêm chỉnh, do đó họ sợ và căm thù các phù thủy. Tuy vậy, ngược với quan niệm chung rằng phù thủy sống giữa những người khác, rằng chúng hành động hướng ngoại, từ xa, người Amba tin phù thủy sống giữa chính họ, trong gia đình, làng xóm họ, chúng tạo thành một bộ phận không tách rời cộng đồng họ. Niềm tin này khiến xã hội Amba tan rã, bởi lòng hận thù làm mục ruỗng nó, sự nghi ngờ lẫn nhau tàn phá nó, nỗi sợ hãi chung hủy diệt nó: em sợ anh, con sợ bố, người mẹ sợ chính các con mình, ai cũng có thể là phù thủy. Người Amba vứt bỏ cái quan niệm thật dễ chịu và thoải mái - rằng kẻ thù là người lạ, người ngoài, người có tín ngưỡng hoặc màu da khác. Không! Người Amba khổ sở với suy nghĩ thân làm tội đời ấy, sống trong dằn vặt và đau đớn, tin rằng kẻ thù ở ngay giữa họ, rằng có thể ngay lúc ấy, hắn đang ở dưới cùng một mái nhà, cùng ngủ, cùng ăn. Hơn nữa, điều khó khăn nhất là không thể xác định được rõ ràng phù thủy đầu cua tai nheo ra sao. Đã có ai trông thấy hắn đâu. Ta biết đến sự tồn tại của các phù thủy vì nhìn thấy hậu quả hành động của chúng: chúng gây ra hạn hán nên không có gì để ăn, luôn luôn có hỏa hoạn, nhiều người ốm đau, thường xuyên có người chết. Rõ ràng là các phù thủy chẳng nghỉ ngơi dù chỉ trong chốc lát, chúng đổ bất hạnh, thất bại và các thảm kịch lên đầu chúng ta.

Người Amba không có chữ viết và khó có khả năng họ từng đọc cuốn sách trong đó tác giả cho rằng theo thời gian, cuộc chiến sẽ trở nên khốc liệt hơn, sẽ có ngày càng nhiều kẻ thù xuất hiện. Nhưng tự họ, bằng kinh nghiệm của chính mình, cũng đi đến kết luận tương tự. Họ cũng không thể đọc được rằng từ một nơi khác trên thế giới, những kẻ thù địch sẽ tìm cách cử tay sai đến và làm mục ruỗng một cộng đồng lành mạnh từ bên trong. Nhưng đó chính là điều đã xảy ra với họ.

Người Amba tạo nên một xã hội thuần nhất, gắn bó, họ sống trong các làng nhỏ rải rác trong những khu rừng thưa. Mặc dù cho rằng các phù thủy là một phần không tách rời của cộng đồng mình, họ thường buộc tội những người bà con làng bên về việc chứa chấp tên phù thủy đem đến bất hạnh cho họ. Khi đó, họ tuyên chiến với làng bị nghi ngờ là xấu. Làng bị tấn công kháng cự, đôi khi gây chiến để trả thù, và cứ như thế. Kết quả là người Amba liên tục đánh lẫn nhau, các cuộc chiến làm họ hoàn toàn suy yếu và bất lực trước những kẻ thù hung dữ của các bộ lạc lạ bên ngoài. Tuy nhiên, họ bận tâm với chuyện cốt nhục tương tàn đến mức không nhận ra được hiểm họa này. Tê liệt vì bóng ma nội thù, họ lao xuống vực thẳm không cách gì dừng lại được.

Mặc dù bị chia rẽ bởi sự nghi kỵ và thù nghịch, số phận oan nghiệt mà họ phải gánh chịu ít nhất cũng gắn bó họ trong một cộng đồng, khiến họ có thể đoàn kết với nhau. Ví dụ, nếu tin rằng có tên phù thủy ẩn náu trong làng không để cho tôi sống yên, khi đó tôi sẽ chuyển sang làng khác và mặc dù làng tôi với làng ấy đang có chiến tranh, tôi vẫn được đón nhận ân cần. Bởi vì người Amba biết rõ phù thủy có thể hành hạ con người đến mức nào. Chẳng hạn hắn đặt đá, lá, lông chim, que, ruồi chết, lông khỉ hay vỏ xoài trên các con đường anh đi. Chỉ cần giẫm lên một trong các thứ đó, anh sẽ đổ bệnh và chết ngay. Mà trên con đường nào cũng có những thứ linh tinh tương tự như thế. Vậy là trên thực tế, anh không được di chuyển? Đúng thế. Người ta thậm chí sợ bước ra khỏi lều, vì ngay ở ngưỡng cửa đã có thể có mảnh vỏ cây bao báp hay cái gai keo tẩm độc.

Phù thủy muốn hành hạ ta tới chết - đó là mục tiêu của hắn. Thêm nữa, không có thuốc để chữa, không biết phải làm sao để tự vệ. Cách giải thoát duy nhất là chạy trốn. Đó chính là lý do tại sao những người cáng bệnh nhân mà tôi nhìn thấy đêm hôm đó lại lom khom lén lút: họ đang chạy trốn. Phù thủy yểm tà lên người bệnh, căn bệnh là tín hiệu báo rằng hắn đang chuẩn bị cái chết cho anh ta. Vì thế những người thân, trong màn đêm, có mang nạn nhân giấu đi đâu đó khuất mắt phù thủy, để bằng cách ấy cứu sống anh ta.

Mặc dù không ai biết phù thủy đầu cua tai nheo ra sao, song ta lại biết rất nhiều về hắn. Hắn chỉ di chuyển vào ban đêm. Hắn tham gia các buổi tụ họp của phù thủy, nơi các phán quyết về chúng ta được đưa ra. Ta thì đang ngủ, còn ở đó, chúng quyết định về nỗi bất hạnh mà thậm chí ta không ngờ tới. Phù thủy có thể đi rất nhanh đến bất kỳ nơi nào, nhanh hơn cả tia chớp. Hắn thích ăn thịt người, uống máu người. Hắn không nói nên ta không biết giọng hắn. Ta không biết nét mặt và hình thù cái đầu của hắn.

Nhưng có thể ngày nào đó sẽ có một người ra đời, với ánh mắt và ý chí thật mạnh, nhìn xuyên được bóng tối trong đêm, người ấy sẽ thấy màn đêm dần đặc lại, cô vào, kết tinh thành những viên pha lê đen tạo nên gương mặt lặng câm tăm tối của người phù thủy, mỗi lúc một rõ nét hơn.