a chục người đàn ông và mười đàn bà nằm dài trên mặt đất. Một số người bị thương nặng đã chết từ chiều; một số khác còn có thể sống thêm nhiều ngày; nhiều người có khả năng chữa khỏi.

Những Người-không-vai băng bó các chiến thương. Họ làm công việc ấy thật tỉ mỉ và chắc chắn hơn người Oulhamr. Naoh có cảm giác họ hiểu biết nhiều điều hơn những người cùng bầy anh, nhưng cuộc sống của họ thì non yểu. Cử chỉ của họ mềm mại và lừ đừ; họ phải xúm nhau hai, có khi ba người để đỡ một chiến thương dậy; đôi lúc, như chìm vào một sự uể oải kì lạ, họ ngồi lặng, mắt nhìn đăm đắm, tay buông thõng như những cành khô.

Có lẽ những người đàn bà ít có vẻ trì trệ hơn. Dường như họ cũng khéo léo hơn và sử dụng được nhiều điều hiểu biết. Hơn nữa, sau một thời gian Naoh nhận ra là một trong những người đàn bà ấy đang chỉ huy bầy người. Tuy nhiên, họ vẫn mang đôi mắt âm u như thế, vẻ mặt buồn buồn như thế chẳng khác những người đàn ông, và tóc họ lại thưa, mọc thành đám nhỏ, lộ ra những mảng da cứng như vảy. Con trai Báo đốm mơ màng đến món tóc rậm của những người đàn bà thuộc giống mình, đến làn cỏ tráng lệ trên đầu Gammla... Có mấy người tiến lại cùng hai người đàn ông, xem xét những vết thương của ba người Oulhamr; động tác của họ êm ái một cách bình thản. Họ lấy lá thơm chùi vết máu, đắp lên vết thương nắm cỏ giã nát, bên ngoài quấn chặt bằng những sợi cói.

Việc băng bó vết thương ấy là dấu hiệu quyết định của tình liên kết.

Naoh nghĩ rằng những Người-không-vai không đến nỗi quá cục cằn như những người cùng bầy với anh, như quân Ăn thịt người và bọn Lùn đỏ. Và bản năng đã không đánh lừa anh cũng như đã không làm cho anh nhận xét nhầm về sự yếu đuối của họ.

Tổ tiên họ đẽo đá và gỗ trước những người khác. Đã bao ngàn năm, giống người Wah chiếm lĩnh nhiều những đồng bằng và những dải rừng. Họ mạnh hơn hết. Khí giới của họ gây những vết thương sâu, họ đã nắm được những bí mật của Lửa; và trong những cuộc đụng độ với những bầy người lang thang yếu hèn hoặc những gia đình đơn độc, họ chiếm phần thắng dễ dàng. Hồi đó, thân hình họ cường tráng, cơ bắp họ cứng rắn và không hề biết mệt; họ dùng một thứ ngôn ngữ ít thô thiển hơn ngôn ngữ của đồng loại. Và những thế hệ nối tiếp nhau sinh sôi nảy nở nhanh không gì sánh được trên mặt đất. Thế rồi, sự phát triển của họ ngừng lại cũng chẳng phải vì họ đã gặp những tai ương gì khác với những giống người khác. Họ đã không nhận ra được điều đó cũng như đáng ra họ phải nhận thấy sự suy thoái của mình.

Những môi trường hoàn cảnh đã thuận lợi cho sự phát triển của họ thì quay trở lại thành bất lợi cho họ. Thân hình họ dần dần thon nhỏ lại và chậm chạp hơn; ngôn ngữ không mở rộng nữa rồi trở nên nghèo nàn; những mưu mẹo của họ ngày càng thô thiển và cũng càng hiếm đi; họ không còn sử dụng được cho mạnh và thành thạo như trước, những vũ khí của họ đã kém phần tinh xảo. Nhưng cái dấu hiệu suy vong rõ ràng và chắc chắn nhất, đó là trạng thái trì trệ thường xuyên trong tư duy và ở hành động. Chóng mệt mỏi, họ ăn ít mà ngủ nhiều: về mùa đông, có thời gian họ cũng ngủ liên miên như loài gấu.

Thế hệ này qua thế hệ khác, khả năng sinh sảnh của họ sút kém. Người đàn bà chỉ đậu thai hết sức vất vả được một hoặc hai đứa con và chúng lớn rất chậm. Nhiều người trở thành vô sinh. Tuy thế, họ vẫn tỏ ra có sức sống mãnh liệt hơn ở những người đàn ông và cũng deo dai hơn, cơ bắp họ ít bị suy yếu hơn. Dần dần, hoạt động của họ giống hẳn như các chiến binh; họ cũng đi săn, đánh cá, đẽo gọt khí giới và công cụ, chiến đấu cho gia đình và cho bầy. Nói tóm lại, sự phân biệt giới tính hầu như bị xóa bỏ.

Và toàn thể giống người đó bị những kẻ cạnh tranh rắn rỏi hơn, linh hoạt hơn và đông đúc hơn dồn về phía tây nam.

Giống Lùn đỏ đã tiêu diệt nhiều bầy đông đảo người Wah; quân Ăn thịt người cũng đã đánh giết họ không mỏi tay. Họ lẩn lút như trong một cơn mê hoảng, với những di vật của một thủ công nghiệp tinh tế hơn của những kẻ thù địch, với dư âm của một trí lực ít thô thiển hơn. Họ đã hết sức thích nghi vào những miền đất ngập nước sông băng bờ, đầy rẫy những bãi lầy và đầm nước nông; giữa những vùng lắm hồ lớn và cũng cả ở một số vùng hang động ngầm. Trong những động đá rộng do dòng nước xói nên, thông nhau bằng những con đường ngầm ngoằn ngoèo, họ tìm ra lối đi rất tài tình và lại biết cách mở lối bên ngoài.

Mặc dầu không có lấy một ý thức chính xác nào về sự suy lụn của mình, họ cũng tự biết là mình trì trệ, yếu hèn, chóng lả vì mệt mỏi, và họ thường dùng mẹo để tránh đụng độ. Họ lủi trong bùn đất khéo đến mức ngay cả chó hoặc sói cũng không sao bắt được hơi nói chi cái khả năng đánh hơi thô thiển của con người. Không một con vật nào xóa bỏ dấu vết giỏi bằng họ.

Những con người trầm lặng ấy chỉ bộc lộ sự khờ dại và sự liều lĩnh ở có một điểm: họ bỏ qua tất cả để giải thoát một người của họ bị bắt, bị bao vây hoặc sa bẫy. Tình gắn bó ấy, tương tự sự gắn bó của loài lợn hoang xưa kia đã hết mức nâng cao sự hùng mạnh của họ lên, thì giờ đây đôi lúc lại dấn họ vào những kết thúc bi thảm. Chính cái tình gắn bó ấy đã kéo họ ra đi cứu con người đã được Naoh giúp đỡ đưa về. Do bọn Lùn đỏ luôn luôn chú ý, do phải di chuyển trên đất khô cằn, những người Wah đã bị phát hiện và tấn công bất ngờ. Không được sự can thiệp kịp thời và có hiệu quả của Naoh, họ có thể ngã gục trong cuộc giao tranh; ngược lại sự xuất hiện của họ lại đã giải thoát cho ba chiến sĩ Oulhamr.

Sau khi được băng bó, con trai Báo đốm quay trở lại vách đá để lấy mấy cái chuồng, vẫn còn nguyên vẹn; dúm lửa nhỏ nhoi vẫn đó. Lại trông thấy chúng, chiến thắng đối với anh thêm toàn vẹn và càng êm dịu. Không phải anh sợ thiếu Lửa: nhất định những Người-không-vai sẽ cho anh. Nhưng một niềm tin mê muội và sâu tối lại hướng sự suy nghĩ của anh: anh quan tâm đến những ngọn Lửa nhỏ đã đoạt được ấy; tương lai có thể khốn đốn nếu cả ba ngọn Lửa ấy đều chết. Anh mang chúng lại gần những người Wah với khí thế chiến thắng.

Họ ngắm nghía anh có vẻ tò mò và một người đàn bà, cầm đầu bầy, gật gật đầu. Người lữ hành cao lớn dùng điệu bộ giảng giải cho họ biết rằng bầy của anh đã bị chết mất Lửa và anh đã tìm cách kiếm lại được Lửa. Chẳng một ai tỏ ra hiểu điều anh nói; Naoh tự hỏi liệu họ có là một trong những giống người khốn khổ chưa hề biết sưởi ấm trong những ngày giá rét, xua đuổi bóng đêm tối tăm, nướng chín thức ăn? Ông già Goum bảo rằng cũng còn có những bầy người như thế, còn thua kém cả loài chó sói vốn dĩ đã hơn con người ở thính giác tinh tế hơn và khứu giác hoàn thiện hơn. Naoh động lòng thương hại, đã định biểu diễn cho họ biết người ta làm cho Lửa bùng lên như thế nào thì vừa lúc đó anh nhìn thấy, trong rặng liễu, một người đàn bà đương đập hai hòn đá vào nhau: Những tia lửa bật ra hầu như liên tiếp, rồi một đốm đỏ nhỏ nhảy nhót trên một nhánh cỏ rất mảnh và rất khô; nhiều nhánh cỏ khác cũng cháy bùng lên, Lửa bắt đầu ngốn lá cây và những cành lá.

Con trai Báo đốm đứng đờ ra. Và anh nghĩ ngợi băn khoăn vô cùng: “Những Người-không-vai giấu Lửa trong những hòn đá”!

Bước lại gần người đàn bà, anh lay hoay để quan sát. Người kia đột nhiên làm một cử chỉ đề phòng theo bản năng. Rồi nhớ lại con người này đã giải nguy cho họ, chị ta đưa cho anh hai hòn đá. Anh hăm hở xem xét rất kĩ và không thể nào tìm ra một vết rạn, anh lại càng kinh ngạc. Và thế là anh sờ sờ nắn nắn hai hòn đá đều lạnh ngắt. Anh lo lắng tự hỏi:

“Làm thế nào Lửa có thể lọt vào trong mấy hòn đá này?... Và vì sao nó không đốt nóng chúng lên?

Anh trả lại mấy hòn đá, lòng mang nặng nỗi hãi hùng và sự nghi hoặc mà những sự vật bí hiểm khêu gợi lên ở con người.