[51] Phú Lương: tức sông Hồng.

[52] Lâm An tức Hàng Châu, thuộc tỉnh Triết Giang thủ đô của nhà nam Tống.

[53] Thuần Hựu (1251 - 1258) niên hiệu thứ ba của Tống Lý tông.

[54] Hợp Châu tức Thành Đô thuộc tỉnh Tứ Xuyên, kinh đô nước Thục thời Tam quốc.

[55] Ngạc Châu tức Vũ Hán, thủ phủ tỉnh Hồ Bắc ngày nay.

[56] Hai thành này đều thuộc Quảng Tây. Ung Châu tức Nam Ninh và Quế Châu tức Quế Lâm ngày nay.

[57] Độ điệp: Là một thứ giấy chứng nhận của chính quyền cấp cho người có đủ tư cách xuất gia (đi tu).

[58] Tận dân vi binh: mỗi người dân là một người lính.

[59] Quý Châu nay vẫn là Quý Châu, thủ phủ là Quý Dương. Quý Châu giáp Tứ Xuyên, Vân Nam (Đại Lý), Quảng Tây và Hồ Nam.

[60] Tựa như ngày nay cho nhập quốc tịch của nước bảo hộ. Tên này còn có nghĩa là đại vương.

[61] A Mân tức Khai Viễn thuộc Vân Nam.

[62] Cơ quan trông coi việc thờ tự cúng tế tổ tiên nhà vua.

[63] Tức là đất Thái Bình nơi phát tích của nhà Trần.

[64] Con sông mà Ngột-lương-hợp-thai nói đây là sông Hồng bắt nguồn từ Vân Nam Trung Quốc.

[65] Ngã ba đây có nghĩa là sông Thao, sông Đà và sông Phú Lương gặp nhau, đó là ngã ba Bạch Hạc, Việt Trì ngày nay.

[66] Vua tôi nhà Nguyên gọi vua Đại Việt là Trần Nhật Cảnh.

[67] Nghĩa là bến đò ở phía đông kinh thành. Theo xác định khoảng đầu dốc Hàng Than Hà Nội ngày nay.

[68] Ý nói: nên chạy sang nhờ nhà Tống.

[69] Quân của phủ binh thái úy.

[70] Từ năm Canh Dần (1230) nhà Trần đã chia hai bên tả hữu của kinh thành Thăng Long làm sáu mươi mốt phường.

[71] Ty Thái chúc là cơ quan chuyên lo về lễ nghi, tế cáo và tiệc yến của triều đình.

[72] Thiên tử nghĩa nam nghĩa là con nuôi của vua.

[73] Thời Chiến quốc ở Trung Hoa, nước Trịnh đem quân đánh nước Tống. Khi sắp đánh nhau, Hoa Nguyên nước Tống làm thịt dê cho binh sĩ ăn, người đánh xe là Dương Châm không được ăn. Đến khi đánh nhau Dương Châm nói: “Con dê hôm trước quyền ở anh, việc đánh xe ngày nay quyền ở ta”. Bèn đánh xe chạy về phía quân Trịnh khiến quân Tống thua to.

[74] Công án của nhà thiền nhằm giúp người ta phá chấp, tức là phá bỏ nhận thức mang tính định kiến. Ví dụ có đệ tử hỏi thầy: Phật tính là gì? Thầy đáp: Là cục cứt chó khô. Ý nói Phật tính không phải là cái tính của một con người mà nó mang tính phổ quát như là một quy luật của tự nhiên.

[75] Huệ Quang thiền sư là pháp danh Lý Huệ tôn đặt cho mình khi xuất gia.

[76] Tang thất phụ là những người đàn bà có tội phải đày đi làm ở các trại dâu tằm của nhà nước.

[77] Phường Thụy Chương xưa kéo từ đầu đường Thụy Khuê đến Bưởi.

[78] Tô Lịch xưa là đường giao thông thủy chủ yếu trong nội đô rồi ra sông Hồng.

[79] Trích Sài nghĩa là hái củi, tức là nơi cửa rừng. Thôn Trích Sài hiện nay nằm trên bờ Hồ Tây.

[80] Dụ Tượng là con đường dụ voi. Xưa Lý Thái tôn đã từng săn voi bên hồ Dâm Đàm.

[81] Đoạn văn trên có nghĩa là: “Núi cùng biển tận, hơi độc xông lên làm cho diều quạ đang bay bị rơi xuống, khí ẩm thấp theo gió tràn lan làm cho người sinh bệnh, cơ hồ không phải một cảnh giới có người…”.

[82] Tựa như đội quân phản ứng nhanh ngày nay.

[83] Anh em nhà Quốc Tuấn đều lấy tên hiệu có chữ đầu là “Hưng”, như Trần Quốc Trung có hiệu là Hưng Ninh vương, Trần Quốc Tuấn có hiệu là Hưng Đạo vương.

[84] Nu-rút Đin người Tàu dịch là Nột-lạt Đinh.

[85] Đa-ru-ga-tri (Đạt-lỗ-hoa-xích) chức tương đương như một viên toàn quyền.

[86] Hồi Hột là người Tân Cương theo Hồi giáo.

[87] Theo Du già luận chú rằng: Không lợi mình, lợi người là Hạ sĩ. Có lợi mình mà không lợi người là Trung sĩ. Được cả hai thứ là Thượng sĩ.

[88] Khóa hư lục là tác phẩm của vua Trần Thái tôn. Khóa hư lục có nghĩa là nghi thức sám hối của sáu khóa lễ trong một ngày.

[89] Tước của Trần Quốc Trung là Hưng Ninh vương.

[90] Hưng Ninh vương Trần Quốc Trung với vua Trần Thánh tông là anh em con chú con bác ruột. Vợ Trần Thánh tông là em gái Quốc Trung, con Hoài vương Liễu, tên là Trần Thị Thiều tức Thiên Cảm hoàng hậu.

[91] Nguyên bản chữ Hán, thiền sư Thích Thanh Từ dịch.

[92] Quy Sơn (Trung Quốc) có hai vị thiền sư nổi tiếng là Quy Sơn Linh Hựu và Đại An. Chăn trâu nước là trỏ một công án thiền.

[93] Tạ Tam tức Tạ Tam Lang pháp danh Sư Bị, quê huyện Mân thuộc Phúc Châu, Trung Quốc.

[94] Lư Thị tức Lư Hành giả, chính là Lục tổ Huệ Năng.

[95] Thạch Đầu là tên một ngọn núi, cư sĩ Bàng Long Uẩn tới Thạch Đầu hỏi đạo được Hy Thiên Thạch Đầu khai ngộ.

[96] Sau khi nhà Tấn bị diệt vong năm 420 là đến thời Ngũ quý. Ngũ quý tức năm đời cuối gồm 197 năm. Đó là nhà Tống (420-479), nhà Tề (479-505), nhà Lương (505-570), nhà Trần (570-603), nhà Tùy (603-617).

[97] Đại Huệ (1089-1163) tức phái thiền Đại Huệ tông cảo thuộc trường phái Lâm Tế của Trung Hoa. Trường phái này chủ trương khai phóng về mặt trí tuệ, nhẹ về thiền định, đòi hỏi người tu thiền phải suy niệm các công án để đi đến giác ngộ. Đại Huệ chủ trương phổ thuyết (tức giảng rộng) đến mọi tầng lớp cư sĩ.

[98] “Đập ngói dùi rùa” là những công án nổi tiếng trong thiền giới thời trung đại.

[99] Thiền sư Lê Mạnh Thát dịch.

[100] Tướng quốc hàm ngang với tể tướng. Thái úy tương đương với bộ trưởng Bộ quốc phòng ngày nay. Quang Khải giữ chức Tướng quốc thái úy là người đứng đầu hai ban văn võ, quyền thế chỉ sau vua.

[101] Phiêu kỵ, chức này chỉ trao cho các hoàng tử. Quốc Khang tuy là con cả của Thái tông, nhưng khi bà Thuận Thiên đã có mang với Trần Liễu ba tháng mới bị Trần Thủ Độ, Trần Thị Dung ép nhà vua phải cưới lấy để có người nối dõi. Quốc Khang không được lập còn vì nhẽ ông không có thực tài.

[102] Nguyên - Mông: Mông Cổ xâm lược Trung Hoa, lập nên nhà Nguyên nên còn gọi là Nguyên - Mông.

[103] Chiếu dụ của nhà Nguyên: “… Hiển dụ cho quan liêu sĩ thứ nước ngươi được biết: Phàm các việc như áo mũ, lễ nhạc, điển lệ phong tục cứ theo như chế độ cũ của nước ngươi, không cần phải thay đổi… Ngoài ra ta cũng răn cấm các biên tướng ở Vân Nam không được tự tiện đem binh lấn cướp nơi cương giới, quấy nhiễu biên dân… Các quan liêu sĩ thứ nước ngươi đều nên yên trị như cũ…”. Đây là chiếu thư của nhà Nguyên ban khi nước họ còn chưa ổn về nội bộ và cũng chưa bình xong nước Tống. Nhà Trần lợi dụng vào văn bản này để khước từ các đòi hỏi khác của người Nguyên, kể cả khi Hốt-tất-liệt xưng đế lập nước Đại Nguyên và bình xong nước Tống.

[104] Người Mông Cổ gọi những đội quân bắt người Trung Hoa ở phía nam làm lính là quân tân phụ.

[105] Phiên Ngung nay là thành phố Quảng Châu thuộc tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc.

[106] Thiện Xiển tức Côn Minh (Trung Quốc).

[107] Nguyên văn chữ Hán phiên theo âm Hán-Việt, bản dịch Ngô Tất Tố. Trần Thái tông trong Khóa hư lục có kệ bốn núi. Bài này là núi thứ tư (Sinh-già-bệnh-chết).

Bãi đãng cuồng phong quát địa sinh,

Ngư ông túy lúy điếu chu hoành.

Tứ thùy vân hợp âm mài sắc,

Nhất phái ba thiên cổ động thanh.

Vũ cước trận thôi phiêu lịch lịch,

Lôi xa luân chuyển nộ oanh oanh.

Tam thời, trần liễn thiên biến lĩnh,

Nguyệt lạc trường giang dạ kỷ canh.

[108] Đại Đô là Yên Kinh tức Bắc Kinh ngày nay.

[109] Trong tác phẩm nhầm là Tống Độ tông. Ở đoạn trước Tống Độ tông đã qua đời. Tống Cung đế Triệu Hiển là con của Tống Độ tông. Vì vậy ở đoạn sau đều sửa lại là Tống Cung đế (Caruri).

[110] Phúc Châu là thủ phủ của tỉnh Phúc Kiến nằm kế với tỉnh Triết Giang với Lâm An (Hàng Châu) là kinh đô của nhà nam Tống ở về phía đông nam của nước Trung Hoa.

[111] Từ xưa có ai sinh ra mà chẳng chết,

Duy có tấm lòng son mới làm rạng rỡ sử xanh.