hi tôi tỉnh dậy, trời đã tối. Tôi thấy mình nằm trên một cái giường tồi tàn. Nhờ có chiếc đèn đung đưa trên trần, tôi nhìn thấy những chiếc giường khác xếp thành hàng hai bên giường của tôi. Tôi hiểu là tôi đã được người ta đưa đến trạm xá trại giam. Tôi đã tỉnh được một lúc nhưng chẳng nghĩ ngợi gì, chẳng nhớ được gì, chỉ nghĩ đến niềm hạnh phúc được nằm trên giường.

Chắc chắn vào những lúc khác, cái giường bệnh viện trong trại giam này làm tôi trở lại với những cảm tưởng chán chường và thương xót. Nhưng tôi đâu phải là con người trước đây nữa. Chiếc khăn trải giường màu xám thô ráp, tấm chăn mỏng và rách nát. Người ta cảm thấy những sợi rơm qua lần vải bọc ngoài của chiếc đệm. Nhưng có hề gì! Miễn là chân tay tôi có thể mềm ra, dễ chịu giữa chăn đệm thô thiển này là được rồi. Dưới tấm chăn dù mỏng thế nào tôi vẫn cảm thấy dần dần biến mất cái lạnh thấu xương đáng kinh sợ mà tôi đã phải làm quen dần. Tôi ngủ lại.

Một tiếng động lớn làm tôi thức giấc. Trời đã sáng. Tiếng động đó từ ngoài vọng vào. Giường tôi nằm ở bên cạnh cửa sổ. Tôi ngồi dậy nghển cổ lên nhìn qua cửa sổ xem có chuyện gì xảy ra.

Cửa sổ mở ra một cái sân rộng của trại giam Bicêtre. Trên sân đông nghịt, hai hàng rào cựu binh vất vả lắm mới giữ được một lối hẹp đi qua sân giữa đám đông. Giữa hai hàng cựu binh đó là năm cái xe chứa đầy người khấp khểnh đi vào. Đó là đám tù khổ sai khởi hành lên đường.

Những cái xe đó đều không có mui. Mỗi một dây tù ngồi một xe. Những người tù khổ sai ngồi trên thành xe, mỗi bên lưng tựa vào nhau, tách biệt nhau bằng một dây xích chung theo dọc chiều dài của xe và lúc nào cũng có lính gác đứng ở đầu dãy, súng lên đạn sẵn. Cứ mỗi lần xe xóc nảy lên, người ta nghe tiếng của xích sắt va chạm nhau, nhìn thấy những cái đầu cùng nhấp nhô và hai cẳng chân của họ lúc lắc theo.

Mưa phùn làm bầu không khí lạnh buốt khiến quần vải màu xám của họ dính bết vào đầu gối đổi thành màu đen. Nước mưa chảy ròng ròng trên những chòm râu dài và những mái tóc cắt ngắn. Mặt họ tím tái, người ta thấy họ run cầm cập, răng nghiến chặt vì lạnh và tức giận. Vả lại ngồi chen chúc như thế thì cũng chẳng động đậy gì được.

Một khi đã tán rivê vào dây xích, mỗi người chỉ là một phân số xấu xa của cái tổng thể gớm ghiếc mà người ta gọi là một dây tù và cử động giống nhau như một. Trí thông minh đơn lẻ phải thoái vị, cái gông sắt đã kết án trí thông minh vào tội tử hình. Còn con người - động vật ở đây chỉ được có một nhu cầu và được ăn vào giờ nhất định.

Như vậy lâm vào tình trạng bất động phần lớn là một nửa trần, đầu không đội mũ và chân buông thõng. Họ bắt đầu cuộc hành trình kéo dài hai mươi nhăm ngày ngồi trên cùng một chiếc xe, mặc cùng một bộ quần áo trong mùa hè dưới ánh nắng gay gắt tháng 7 và ngay cả mưa lạnh tháng 11. Người ta có lẽ nói rằng con người muốn để nửa bầu trời phục vụ công việc của đao phủ.

Giữa đám đông và các xe chở tù, tôi không rõ thiết lập cuộc giao tiếp như thế nào. Một bên nguyền rủa, một bên khoác lác, hai bên đều nguyền rủa nhau. Nhưng tôi thấy theo hiệu lệnh viên đại uý, những chiếc gậy vụt túi bụi một cách ngẫu nhiên vào đầu, vào vai đám tù khổ sai ngồi trên xe và mọi người trở lại không khí im lặng bề ngoài được gọi là “trật tự” với những cặp mắt nảy lửa căm thù và những nắm tay của bọn tù khổ sai ngồi co mình trên đầu gối.

Năm cỗ xe chở tù khổ sai được lính sen đầm cưỡi ngựa và lính bộ binh đi bộ đi kèm dần dần biến mất sau chiếc cửa cao và hẹp của Bicêtre. Chiếc xe thứ sáu chạy theo sau trong đó lúc lắc lỉnh kỉnh những chảo, những ga men bằng đồng và những dây xích để thay thế. Một vài người canh tù ăn muộn nên khi ra khỏi nhà ăn phải chạy theo sau để đuổi kịp đơn vị. Đám đông diễu qua trước mặt. Toàn bộ cảnh tượng đó biến đi như một cảnh huyền ảo. Người ta nghe thấy tiếng động nặng nề của bánh xe và tiếng vó ngựa trên đường lát gạch ở Fontainebleau tan dần trong không khí, tiếng roi quất vào lưng ngựa, tiếng xích sắt loảng xoảng, cả tiếng la hét của dân chúng nguyền rủa chuyến đi của đám tù khổ sai.

Và đó, đối với tôi mới chỉ là bắt đầu.

Ông luật sư đã nói gì với tôi? Những cảnh khổ sai! Dẫu sao chết vẫn là nghìn lần hơn, lên đoạn đầu đài vẫn hơn là tù khổ sai. Hư vô vẫn hơn là địa ngục. Đưa đầu vào máy chém vẫn hơn là đeo gông vào cổ. Trời ơi! Hình phạt khổ sai sao đáng sợ đến thế!