ùa hè năm đó, Chị Cả phải đi công tác xa và Em Năm đang ngụp lặn trong tình yêu. Tôi thì bận bù đầu vào bài học. Tôi tận dụng tất cả thì giờ. Tôi chỉ trở về nhà để ngủ. Tôi bắt đầu nhận thấy Mẹ đôi khi ngồi một mình trong đêm tối trong góc sân nhỏ. Mẹ thường ngẩng nhìn sao trời, trầm tư suy nghĩ. Tôi thường lăn ra ngủ ngay sau khi về tới nhà. Tôi không để ý giờ nào Mẹ đi ngủ.

Một tối Thứ Bảy cả em gái tôi và tôi về nhà rất trễ. Cái con tiểu yêu nhào lên giường và bắt đầu ngáy. Em đã mệt nhoài.

Ngay lúc tôi cũng định đi ngủ thì Mẹ khẽ đẩy cửa bước vào. Tôi hỏi Mẹ cần gì không. Mẹ không trả lời. Tôi thò tay bật đèn thì Mẹ chặn lại. Mẹ ngồi xuống cạnh giường tôi và vuốt ve tay tôi. "Lan, mẹ có điều muốn nói với con, được không?"

Tôi giật mình. Lòng tôi tràn đầy cảm tưởng có lỗi. Chúng tôi chỉ mải mê với công việc và không người nào buồn nói chuyện với Mẹ.

Mẹ nhận thấy cảm giác tội lỗi của tôi, và nói, "Mẹ hiểu con quá bận rộn. Con có một cái gì để dấn thân làm việc. Ðiều đó tốt lắm." Rồi Mẹ thở dài và nói tiếp, "Lan, suốt đời mẹ, mẹ không được ai săn sóc, không được ai yêu thương. Mẹ suốt đời thui thủi một mình, như một bóng ma cô độc..." Giọng Mẹ đầy thương tiếc. Phải, tôi nghĩ đúng thế: Mẹ quả thực đã bị tước đoạt tất cả. Nếu Mẹ có cơ hội làm việc và học hỏi, Mẹ sẽ không cô độc. Có lẽ chúng tôi phải gửi Mẹ đến một trường nào đó.

Nhưng tôi ngạc nhiên khi Mẹ đưa ra một vấn đề hoàn toàn khác hẳn, "Lan, sớm muộn mẹ sẽ trở thành một gánh nặng cho các con. Mẹ nghĩ rằng mẹ không thể sống thế này mãi mãi, cô độc một mình."

Tôi không biết nói thế nào. Em Năm đang ngủ bên cạnh tôi, tỉnh dậy ngay lúc đó, chỉ đủ để nghe mấy chữ cuối cùng. Em nhảy lên, mở đèn, làm tôi và Mẹ giật mình. "Cái gì! Mẹ! Mẹ định lấy chồng ư? Mẹ không muốn chúng con nữa ư? Thật là buồn cười!" Rồi em bật cười sằng sặc. Mẹ đỏ bừng mặt, và cũng miễn cưỡng cười theo.

Ngày hôm sau, khi chúng tôi ngồi ăn cơm tối, cô em gái đoảng vị của tôi thốt ra, "Chị Cả ơi, chị có biết mẹ muốn kiếm một người bạn đường không?"

Chị Cả tôi trả lời, "Ðừng nói bậy. Em lại vu khống cho Mẹ rồi." Mọi người đều nghĩ đó là câu chuyện đùa và cười phá lên. Mẹ mặt đỏ đến tận mang tai. Mẹ không phủ nhận cũng không xác nhận lời buộc tội.

Sau đó, không ai nhắc đến vấn đề này nữa. Mọi việc trở lại bình thường. Chúng tôi bận bù đầu với công việc trong lúc Mẹ suốt ngày lo việc nhà. Nhưng một năm sau, Mẹ nhắc lại vấn đề với Chị Cả.

Lúc đó là đêm ba mươi Tết. Chị Hai và chồng có công tác về Bắc Kinh. Chị Ba từ vùng tây bắc cũng đến thăm. Một lần nữa chị em chúng tôi đoàn tụ với nhau. Nhưng cái đêm ba mươi Tết đặc biệt này thiếu hẳn cái bầu không khí mừng Tết quen thuộc. Tội nghiệp Mẹ, sau khi nêu vấn đề lên rồi cảm thấy xấu hổ. Mẹ không dám nhìn vào mặt chúng tôi.

Trong bữa tiệc ba mươi Tết, Mẹ ngồi cúi mặt xuống, không buồn đụng đến đồ ăn. Chồng Chị Cả tuy ít nói nhưng rất tử tế; anh cứ gắp đồ ăn vào chén của Mẹ. Người anh rể thứ hai của tôi là người hay nói; anh đã cố gắng nói huyên thuyên về mọi vấn đề, nhưng cũng không có kết quả gì.

Bỗng nhiên anh buột miệng hỏi Em Năm, "Tiểu muội, tôi nghe nói em đã có bạn trai phải không? Tại sao em không đưa bạn trai đến đây cho chúng tôi gặp mặt?" Vừa nghe thấy thế, Em Năm đứng vùng dậy. Chị Hai nghiêm khắc nhìn chồng. Tôi sợ em gái tuôn ra những lời vô lễ nên kéo em ngồi xuống và bảo em phải im lặng.

Tôi nhìn trộm Mẹ. Mẹ vẫn ngồi im như tượng đá, đồ ăn trong chén của Mẹ còn nguyên. Tình trạng ngượng ngùng trở nên ngột ngạt. Tôi nói, "Mẹ, con với mẹ ra ngoài sân dạo chơi một lát đi."

Khi ra ngoài sân, Mẹ bảo tôi, "Lan, con vào ăn uống đi. Mẹ hơi chóng mặt vì rượu ấy. Mẹ nghĩ mẹ sẽ đi nằm một lát."

Khi tôi trở lại bàn ăn, không khí có vẻ căng thẳng. Chỉ có chồng Chị Cả vẫn tiếp tục ăn, nhưng mắt không rời cuốn sách. Những người khác ngồi trong một sự im lặng khó nghĩ. Chị Cả ra lệnh cho tôi:

- Ngồi xuống đi. Mẹ nói mẹ muốn kiếm cho mẹ một người chồng già. Thử xem chúng ta phải làm gì bây giờ.

Im lặng. Rồi Chị Hai lên tiếng, "Mẹ muốn làm gì vậy? Mẹ được sống đầy đủ, thế mà vẫn còn muốn lấy một ông chồng già, một người hoàn toàn xa lạ! Chúng ta sẽ mắc kẹt với ông ta và phải hầu hạ ông ta như một người bố! Thực là kỳ cục!"

Chị Cả nói, "Phải, Tôi tự hỏi việc ấy có cần thiết không. Dẫu sao mẹ cũng ngoài bốn mươi rồi."

Em gái tôi lên tiếng hỏi, "Mẹ bốn mươi thì đã sao? Người ta không thể yêu được nữa sau bốn mươi tuổi hay sao? Một ông giáo sư già của em ở đại học mới cưới một cô vợ trẻ rất kháu khỉnh đấy." Nói xong em rúc rích cười.

Chị Cả mắng em, "Ðầu óc em lúc nào cũng đầy những chuyện vớ vẩn." Rồi chị quay sang hỏi tôi, "Em Lan, ý kiến em thế nào?" Trong lúc đó Em Năm nhăn mặt méo miệng làm trò hề, nhưng không dám lên tiếng.

Tôi bối rối, và nói một cách khó khăn, "Mẹ thực là đáng tội nghiệp."

Chị Hai hỏi vặn, "Ngay cả bây giờ hay sao? Như thế là quá đáng, phải không?"

Trí óc tôi rất đau đớn trong lúc tôi tìm lời, "Mẹ nói suốt đời mẹ, không có ai lo cho mẹ, yêu thương mẹ. Mẹ giống như một hồn ma cô độc. Cảm tưởng của em là..."

Chị Hai chặn lời tôi, "Bao nhiêu là con cái quanh mẹ và vẫn không có ai yêu thương mẹ! Tôi có thể nói mẹ không biết rằng mẹ đã quá may mắn."

Nói xong chị nhìn chồng để tìm một sự đồng ý. Chồng chị hút thuốc liên miên, rồi nói, "Ðây là chuyện của đàn bà. Tôi không thể có ý kiến."

Chị Cả thở dài, "Chị thấy rằng cảnh nghèo dĩ nhiên có cái khổ của nó, nhưng một đời sống đầy đủ cũng đem lại nhiều vấn đề. Khi đời sống quá dễ dãi..."

Chị Hai vội tức giận xen vô, "Ðể tôi đặt vấn đề một cách rõ ràng. Nếu mẹ đem một ông già về làm bố chúng ta thì tôi sẽ từ bỏ gia đình này."

Chồng chị lên tiếng, "Em đã đi quá xa rồi."

Chị Ba từ nãy vẫn ngồi im lặng, bây giờ góp ý, "Thực là nhức đầu! Ðang yên lành bỗng sinh chuyện! Hà, người ta thường nói "Trời sẽ mưa và đàn bà sẽ lấy chồng". Nếu người làng nghe thấy chuyện này thì không biết người ta sẽ cười cho đến thế nào."

Em Năm, từ nãy vẫn im lặng, bây giờ bỗng bật nói như khám phá được một cái gi. "Này chị Lan, chị có nhận thấy không - chỉ mình em là đoàn viên Thanh niên ở đây. Còn các chị đều là đảng viên. Ðây là một cuộc họp quan trọng, em có thể nói là rất nghiêm trọng. Ðể em đi báo cho mẹ biết rằng: cuộc họp đã thông qua một nghị quyết nhất trí. Ðơn xin phép tái giá của mẹ đã bị bác bỏ." Nói xong em đứng dậy.

Chị Cả quắc mắt nhìn em, "Câm mồm lại, đồ to miệng."

Em Năm ngồi xuống, nhưng đưa mắt năn nỉ mọi người. Chúng tôi ngồi trong thất vọng.

Anh rể lớn nhất của chúng tôi lên tiếng, chậm rãi và khoan thai, "Theo tôi nghĩ thì mẹ có lý do của mẹ. Dẫu sao, Chị Cả là người có thẩm quyền trong gia đình này. Tôi đề nghị để Chị Cả hãy bàn lại với mẹ trước khi có quyết định."

Thế là cuộc họp chấm dứt. Sau khi chúng tôi đứng lên, tôi đi tìm Mẹ. Tôi thấy Mẹ vẫn ngồi ở phòng bên cạnh. Mặt Mẹ tái xám và lệ tràn trên mắt. Lần đầu tiên tôi khám phá rằng Mẹ đã gầy đi rất nhiều. Một lần nữa tôi trông thấy người mẹ đau khổ của tuổi thơ ấu.

Khi trông thấy tôi, Mẹ đứng dậy và bắt đầu vụng về làm một vài công việc để che giấu nỗi đau buồn của Mẹ. Mẹ đã nghe thấy việc bàn luận của chúng tôi về ước muốn của Mẹ. Mẹ không thắc mắc gì. Trái lại, Mẹ dường như xấu hổ vì đã có những tư tưởng như thế.

Sau đó, Mẹ im lặng và nhút nhát hơn trước. Mẹ thường đi lấm lét trong nhà, làm công việc hàng ngày, thận trọng và từ tốn trong mọi cử động, như sợ gây xúc phạm cho các con gái.

Ngay sau đó, Mẹ nói muốn trở về quê cũ ở vùng tây bắc với Chị Ba. Chị Cả nghĩ rằng nên có một sự thay đổi không khí cho Mẹ, và Mẹ sửa soạn ra đi. Trước khi đi, Mẹ để tóc dài trở lại và quấn thành một búi sau gáy. Em Năm phản đối thì Mẹ giải thích, "Ở nhà quê, một người ở tuổi mẹ mà để tóc ngắn buông thả thì mọi người sẽ cho là không biết xấu hổ."

Em Năm vẫn phản đối, "Mẹ cổ quá."

Mẹ mặc bộ quần áo cũ may bằng vải sợi dệt lấy ở nhà mà Mẹ đã mặc ngày tới đây. Với một cái bọc trong tay, Mẹ sẵn sàng ra đi. Chúng tôi tiễn Mẹ tại nhà ga xe lửa. Mẹ ngồi vào chỗ trong xe, quay nhìn chúng tôi giữa đám đông người ồn ào. Tôi đặt một túi trái cây lên đùi Mẹ, nhưng Mẹ hầu như không để ý. Chị em tôi năn nỉ Mẹ sớm trở lại. Mẹ trả lời như một cái máy, như thể tâm trí Mẹ ở tận đâu. Cuối cùng khi xe lửa khởi hành, đưa Mẹ mỗi lúc một xa khỏi tầm mắt, Mẹ nhìn chúng tôi thật chăm chú; đôi mắt Mẹ tràn đầy đau đớn, xấu hổ và bối rối.