gày xửa ngày xưa, đã lâu lắm rồi, ở đất nước vùng phương Đông xa xôi nọ có chàng hoàng tử tên là Khusraoushah. Cha của chàng là quốc vương của Đế chế Ba Tư hùng mạnh. Ngài muốn người con trai duy nhất của mình phải được học hành tử tế nên đã cho mời các vị thầy thông thái và các nhà bác học uyên thâm nhất trên đời đến triều dình để dạy dỗ cho chàng.

Khusraoushah được trời phú cho tư chất thông minh lại ham học hơn người, chàng nghiên cứu rất nhiều lĩnh vực như lịch sử, địa lý, thần học lại thêm cả cung kiếm và cưỡi ngựa nữa. Chàng còn có thú đọc thơ và không ngần ngại chấp bút sáng tác những vần thơ lai láng. Chẳng bao lâu sau, cậu học trò ấy đã vượt xa tầm hiểu biết của các thầy dạy, ngay cả những người thông thái nhất.

Tiếng vang về hoàng tử tài ba không ngừng lan xa, vượt qua cả biên giới bay tới tai vua Ấn Độ. Được nghe đồn về tài năng kiệt xuất của chàng, ngài rất muốn được gặp mặt chàng hoàng tử của nước láng giềng nên đã sai sứ giả đến Ba Tư thuyết phục cha của Khusraoushah đồng ý cho chàng sang Ấn Độ. Cha của Khusraoushah vốn là một người khôn ngoan. Ngài thực tình muốn sống hoà hảo với vương quốc láng giềng hùng mạnh vả lại ngài cho rằng đây có thể là chuyến đi sẽ đem đến cho con trai của ngài nhiều bài học kinh nghiệm quý báu. Ngài bèn ban lệnh cho một đoàn mười con lạc đà chở đầy lụa là châu báu quý giá làm quà tặng cho vua Ấn Độ đồng thời chọn hai mươi chiến binh can trường nhất trong đám tướng sĩ để tháp tùng đoàn ra đi.

Khusraoushah rong ruổi trên đường không biết đã bao tuần lễ vượt qua những sa mạc nóng như thiêu như đốt và cả những thảo nguyên bao la cho đến khi gặp bọn cướp tấn công. Mặc dù các chiến binh tháp tùng đã chiến đấu hết sức dũng cảm, họ đều lần lượt ngã xuống người này nối tiếp người kia bởi vì họ chỉ có hai mươi người chống chọi với hai trăm tên cướp hung hăng! Nhận thấy sẽ bị thua, Khusraoushah thúc mạnh gót giày vào sườn ngựa. Chú tuấn mã phi đi như tên với tất cả sức lực của nó. Khi đã bỏ xa bọn cướp đáng nguyền rủa thì nó cũng cạn sức, con vật đổ sụp xuống và chết vì kiệt sức. Khusraoushah vừa vuốt ve lần cuối bộ lông ướt đầm mồ hôi của người bạn trung thành vừa lo lắng nhìn về phía chân trời xa xăm.

Chàng cứ thế tiến thẳng về phía trước mà không biết bước chân sẽ dẫn mình đến đâu. Cứ thế bước đi hết ngày lại đến đêm mà chàng chẳng thấy một bóng dáng người nào cuối cùng, chàng cũng tới trước tường thành của một thành phố xa lạ.

Kinh thành này thật rộng lớn và rất đông dân cư. Khusraoushah bước vào một cửa hàng may để hỏi đây là chốn nào. Ông già trong cửa hàng ngừng tay ngước nhìn chàng thật lâu rồi nói:

- Cậu từ xa đến phải không- Vừa nói ông vừa chăm chú nhìn bộ quần áo sang trọng đã rách tả tơi mà chàng đang mặc trên người - Cậu tên là gì?

Khusraoushah hơi lưỡng lự trước khi trả lời nhưng rồi chàng cũng thuật lại cho ông già nghe toàn bộ câu chuyện của mình. Ông già lắc đầu đáp:

- Cậu hãy cẩn thận đấy, đừng để lộ chuyện này cho ai nghe, hiện giờ cậu đang ở nước thù địch với nước của cậu.

- Nhưng cậu cũng đừng sợ - ông nói thêm khi nhìn thấy vẻ mặt nghi ngại của chàng hoàng tử - Ta không ưa bạo lực cũng chẳng thích chiến tranh. Ta sẽ không tố cáo cậu đâu.

Rồi ông già đối đãi với chàng khá tử tế. Vài ngày sau, khi hoàng tử đã lại sức, ông lão thợ may hỏi chàng:

- Cậu định làm gì bây giờ? Cậu phải có một nghề nào đấy để kiếm sống.

- Cháu biết các môn nghệ thuật và khoa học, cháu còn biết viết nữa, hoàng tử đáp sôi nổi.

Ông già kêu lên:

- Cậu làm sau kiếm sống được bằng những thứ ấy! Thôi được, cậu là chàng thanh niên khoẻ mạnh, ta sẽ mua cho cậu một cái rìu để cậu vào rừng đốn củi rồi mang ra chợ bán vậy.

Khusraoushah nghe theo lời ông lão thợ may và chàng cũng nhanh chóng trả được mọi khoản chi phí cho ông.

Một hôm, khi chàng đang đốn củi trong rừng sâu thì rìu của chàng va phải một vòng tròn bằng sắt. Khusraoushah dừng công việc lại cúi xuống ngắm nghía cái vòng sắt đó: Hoá ra nó dùng để nhấc một tấm nắp đậy, chàng dùng hết sức kéo cánh cửa nặng ấy ra. Phía dưới là một cầu thang làm bằng đá cẩm thạch dẫn xuống sâu lòng đất được những ngọn nến lung linh chiếu sáng. Chàng đứng bất động một lúc lâu vì quá đỗi ngạc nhiên. Sau đó vừa tò mò, vừa pha chút lo lắng, chàng chầm chậm bước từng bước một xuống cầu thang. Chàng đi đến một khu vườn rộng chìm ngập trong ánh sáng xanh. Ở giữa đám cây cối có tường bao bằng bạc là một cung điện đứng sừng sững với những ngọn tháp bằng kim cương!

Một thiếu nữ trẻ trung đang ngồi trên chiếc ghế bành, nàng ngước đôi mắt đen láy nhìn chàng trai khiến cho trái tim của Khusraoushah đập rộn ràng, chàng thì thầm:

Thiếu nữ xinh tươi

Ngồi đó trong vườn

Nàng mặc áo xanh

Hệt như quả lựu

Đang treo trên cành

Dáng mềm biết mấy

Hơn một cành sậy

Ánh sáng nào đây

Soi tỏ mặt nàng,

Vẻ đẹp như mơ

Khiến ta ngột thở.

Thiếu nữ giật mình vừa hỏi vừa run lên vì sợ

- Anh là ai? Làm sao anh vào được khu vườn khủng khiếp này?

- Khu vườn khủng khiếp ư? - Hoàng tử ngạc nhiên hỏi lại, rồi chàng kể đầu đuôi câu chuyện của mình. Bấy giờ cô gái mới bình tâm trở lại. Nàng cũng thú nhận với chàng:

- Thiếp cũng là con gái của một vị quốc vương. Cha thiếp rất giàu có và hùng mạnh. Trong đêm làm hôn lễ của thiếp, tên ác quỷ Khaitaour đã bắt cóc và nhốt thiếp vào đây. Sau đó hắn còn sát hại luôn cả vị hôn phu thiếp vừa cưới. Cứ bảy ngày một lần hắn lại đến đây ép thiếp làm vợ hắn. Thiếp như con chim nhốt trong lồng, thèm được vỗ cánh bay lên trời cao biết bao.

Khusraoushah tìm mọi cách để an ủi nàng, chàng kể cho nàng nghe hàng ngàn chuyện lý thú và li kỳ rồi sau đó cùng ăn trưa với nàng tại phòng ăn trong lâu đài.

Nàng nói:

- Ngày nào chàng cũng có thể tới đây thăm thiếp, ăn uống thoả thích nhưng chớ có đụng vào chiếc ly mạ vàng này. Nó đựng một thứ nước thần nguy hiểm lắm.

Cứ thế, mỗi khi công việc xong xuôi. Khusraoushah lại thường lui tới thăm nàng công chúa. Họ rất thích chuyện trò cùng nhau và rất cảm ơn số phận đã cho họ gặp nhau.

Một hôm, khi công chúa đang thiu thiu ngủ, hoàng tử ngắm nàng ngủ một lát rồi đi xem xét căn phòng. Chiếc ly mạ vàng đặt ở trên một chiếc bàn. Chàng tự hỏi:

- Tại sao ta lại không thể nhấp môi một chút nhỉ? Chuyện gì có thể xảy ra cơ chứ?

Chàng bèn nhấc ly lên và uống. Chẳng có gì lớn lao xảy ra cả, chàng chỉ thấy hơi chóng mặt một chút mà thôi.

Một lát sau, chàng nói với công chúa:

- Nàng cần phải trốn khỏi chỗ này. Hãy đi với ta! Tên ác quỷ sẽ không thể tìm thấy được chúng ta đâu.

- Không được đâu, công chúa vừa trả lời vừa nhìn chàng đầy vẻ ngạc nhiên- Chàng biết rõ là hắn sẽ tìm ra thiếp và sẽ giết thiếp mất.

Nhưng Khusraoushah chẳng thèm nghe nàng. Nước thần đã làm chàng rối loạn tâm trí. Chàng nhìn thấy quả cầu và giận dữ hỏi.

- Quả cầu pha lê cạnh vòi phun nước này dùng để làm gì vậy?

Công chúa lo lắng thì thào:

- Khi thiếp xoa vào nó, tên ác quỷ Khaitaour sẽ xuất hiện.

Hoàng tử liền kêu lên:

- Được lắm! Thế thì chúng ta sẽ gọi hắn đến, chỉ cần một nhát rìu, ta sẽ giết hắn chết tươi vì ta là người đàn ông mạnh nhất trên đời.

Nàng công chúa vội quỳ xuống xin hoàng tử đừng làm gì cả, xin chàng hãy tỉnh trí lại nhưng chàng đẩy mạnh nàng ra và vội vã chạy ngay lại đài phun nước. Chàng tung cú đá cực mạnh vào quả cầu bằng pha lê và chuyện gì phải đến đã đến, quả cầu bị vỡ nát ra hàng nghìn mảnh.

Ngay lập tức, mặt đất rung chuyển dữ dội đến tận đáy sâu nhất. Bầu trời tối sầm lại và một đám khói dày đặc bao phủ khắp khu vườn. Khasraoushah vô cùng sợ hãi vội đi về phía cầu thang và chạy một mạch về nhà đóng chặt hai lần cửa lại. Chàng thậm chí vẫn chưa hoàn hồn khi ông già thợ may đến gõ cửa.

- Một người đàn ông đã đến cửa hàng đấy. Ông ta đem trả cho cậu rìu và đôi dép cậu đã để quên ở nhà ông ta.

Khusraoushah rụng rời nhìn xuống đôi chân trần của mình trong lòng càng kinh hãi. Trong cơn hoảng loạn, chàng đã đánh rơi dép của mình trong lòng đất. Chưa kịp phản ứng gì, trần nhà đã nứt toác vừa cho tên ác quỷ chui qua, trên tay hắn là chiếc rìu và đôi dép của hoàng tử. Hắn túm lấy Khusraoushah và cắp chàng bay về lâu đài trong lòng đất. Hoàng tử như bị hoá đá, không nhúc nhích được một chút nào, nhìn trân trân vào con quái vật đang đứng trước mặt. Con quỷ vừa chỉ vào công chúa vừa thét lên:

- Mi có biết cô gái này không?

- Tôi chưa hề gặp cô ấy bao giờ. Khusraoushah lắp bắp đáp.

- Thế ngươi có biết hắn không? - Con quỷ quay sang hỏi công chúa.

Công chúa run rẩy đáp:

- Không, tôi chưa bao giờ thấy anh ta.

- Thế mà rìu và dép của hắn lại ở trong vườn này à?

Công chúa im bặt, ngước nhìn hoàng tử với nỗi buồn vô hạn. Tên ác quỷ liền rít lên ra lệnh:

- Nếu ngươi chưa hề quen biết hắn thì hãy cầm thanh gươm này và đâm chết hắn đi.

- Anh ta phạm tội gì mà phải đâm chết anh ấy? - Công chúa bất giác kêu lên - Tôi không thể giết một người vô tội!

Con ác quỷ càng giận dữ quay về phía Khusraoushah ra lệnh:

- Mi hãy cầm lấy thanh gươm này và giết chết nó đi bởi vì mi thấy nó lần đầu.

- Cô ấy chẳng làm gì xấu cả! – Đến lượt hoàng tử bật kêu lên - Tôi không thể giết nàng được.

Con quỷ vô cùng tức tối vì không ai tuân lệnh mình. Hắn lại rít lên:

- Dối trá! Các ngươi toàn là lũ dối trá! Ta phải trừng trị các ngươi!

Nó quay về phía công chúa:

- Ta sẽ giam mi trong hang động sâu thẳm không cho ăn uống đến khi mi phải chết đói chết khát thì thôi.

Ngay lập tức, khu vườn tối sầm lại, lát sau ánh sáng mới lóe lên. Khusraoushah nhìn quanh mọi chỗ mà chẳng thấy công chúa đâu. Nàng đã biến mất.

- Mi muốn gặp nàng ư? - Con quỷ nanh nọc hỏi - Mi nhầm rồi, ta sẽ dành cho mi một số phận dễ chịu hơn. Ta thật sung sướng khi nhìn thấy mi biến thành một con khỉ!

Mặc cho những giọt nước mắt và lời thanh minh của hoàng tử, tên hung thần cắp lấy chàng bay về phía đỉnh núi cao nhất. Đến nơi, hắn nhặt mấy hòn đá ném vào chàng và đọc thần chú, Khusraoushah liền biến ngay thành khỉ! Toàn thân chàng bị phủ một lớp lông màu be, đôi mắt trở nên to và tròn xoe, chân tay múa máy liên hồi. Tên hung thần phá lên cười sằng sặc rồi biến mất.

Khusraoushah vô cùng thất vọng, chàng đứng bất động một lúc lâu chẳng biết làm gì. Sau đó, chàng quyết định đi xuống dưới thung lũng. Chàng chồm lên nhảy tung hết cành này sang cành khác và vào một ngày đẹp trời, chàng cũng đến được bờ biển.

Ngoài vịnh, một con tàu đánh cá đang thả neo. Chàng hoàng tử vội nhảy xuống nước, gắng hết sức để leo lên. Trước kia, chàng vốn bơi lội rất giỏi nhưng giờ đây có cố nhọc công cũng chẳng ăn thua. Một thuỷ thủ phát hiện ra liền quăng dây cho chàng leo lên.

- Chúng ta làm gì với con khỉ này bây giờ? – Viên thuyền trưởng hỏi. Một thuỷ thủ trẻ đáp:

- Chẳng gì cả. Chúng ta hãy lại quẳng nó xuống biển cho rồi!

Một người khác thêm vào:

- Liệu nó có phải là ma không nhỉ? Cơn vật này có khi chỉ mang lại bất hạnh thôi. Chúng ta hãy giết nó đi lại hơn.

Khusraoushah nhìn họ đầy lo lắng và sợ hãi nhưng chàng chẳng thể nói được tiếng người để giải thích cho họ biết chàng là ai. Cuối cùng viên thuyền trưởng quyết định:

- Nó sẽ đi theo ta.

Nói rồi ông ta đặt con khỉ lên vai mình.

Đoàn người lênh đênh suốt ba ngày trên biển động, sóng cao, cuối cùng tàu cập vào một bến cảng. Vừa khi dây neo buộc tàu được quấn vào cọc cảng thì một vị quan sai mang thánh chỉ của nhà vua nhảy lên tàu và nói:

- Vị tôn trưởng về thư pháp của chúng tôi vừa mới qua đời. Quốc vương trẻ tuổi của chúng tôi rất buồn vì không được tiếp tục thưởng thức thư pháp cao nhã ấy. Liệu trong số các vị có ai là nhà thông thái chăng? Nếu có xin hãy ghi vài dòng, tôi sẽ mang về dâng lên hoàng thượng.

Các thuỷ thủ chẳng ai biết viết cả. Họ đành khoanh tay đứng nhìn tấm giấy và bút lông được đưa ra. Lúc bấy giờ, chú khỉ nhảy phắt từ vai thuyền trưởng và giật lấy tấm giấy bằng cử động chính xác và nhanh nhẹn từ tay vị trưởng quan nọ.

Dưới ánh mắt rất đỗi ngạc nhiên của tất cả mọi người, chàng thảo viết những nét chữ như rồng bay phượng múa. Viên sứ giả thu lại tờ giấy và mang về dâng lên thánh thượng.

Đức vua khi nhìn thấy những dòng chữ liền nóng lòng muốn gặp người có tài nghệ bậc thầy và có lời lẽ tinh tế ấy ngay. Ngài ra lệnh cho dẫn chàng trai ấy đến lâu đài.

- Nhưng đó không phải là một con người- viên sứ giả rụt rè tâu vì sợ cơn giận lôi đình của quốc vương- Đó là một con khỉ ạ!

- Ta thân chinh mời với lời mời trang trọng nhất- Đức vua nhắc lại vì sự tò mò càng thôi thúc ngài.

Chú khỉ được khoác lên mình lụa là gấm vóc rất đẹp và được long trọng rước đến lâu đài. Trên đường đi, dân chúng xúm xít chạy theo để được xem tận mắt và mọi người vừa tung hô nhiệt thành vừa vô cùng ngạc nhiên.

Ở trong cung điện, các vị quan lại triều thần đều trang trọng kính chào chàng theo đúng nghi thức. Tất cả đều ngưỡng mộ cung cách đúng kiểu của chàng. Đức vua đưa tay ra hiệu mời chàng ngồi vào vị trí danh dự còn ngài ngồi ngay bên cạnh. Chú khỉ cư xử với tất cả vẻ lịch lãm và cung cách của một vị hoàng tử khiến Đức vua hết sức đẹp lòng. Ngài cho đem giấy bút đến đưa cho vị khách mời.

- Tâu hoàng thượng - chú khỉ bắt đầu viết những nét chữ A- rập tuyệt kỹ, cả những nét đậm và nét nhạt. Từ nay, thần xin được làm kẻ tôi tớ hầu cận trung thành nhất để bày tỏ lòng biết ơn vô hạn của thần.

Sau đó họ chơi cờ, trong số tất cả những tay cao cờ có tiếng đều tham dự, nhưng Khuusraoushah chắc chắn luôn là người đứng đầu. Sự ngưỡng mộ của nhà vua với chàng càng nhân lên nhiều lần.

Ngài cho mời hoàng hậu tới để cùng được chứng kiến một điều kỳ diệu hiếm thấy. Hoàng hậu bước vào nhìn con vật trước mặt rồi khẽ mỉm cười.

- Đó chẳng phải là một con khỉ bình thường đâu, tâu bệ hạ- nàng cất lời. Đó chính là hoàng tử Khusraoushah, con trai của vua xứ Ba Tư.

Nói rồi nàng khẽ nghiêng mình một cách tôn kính trước chàng hoàng tử. Hoàng hậu vốn là con gái của một vị Thần Thiện nên nàng biết rất rõ những việc làm xấu xa của ác quỷ Khaitaour. Nàng liền kể cho Đức vua nghe chuyện gì đã xảy đến với chàng hoàng tử từ khi chàng rời xứ Ba Tư. Chú khỉ khẽ gật đầu một cách buồn bã.

Đức vua hỏi vợ:

- Liệu nàng có thể trả lại cho chàng hình dạng con người như cũ được không?

- Tâu vâng, sẽ như Người muốn, tâu bệ hạ- Hoàng hậu khẳng định. Nàng cho tập trung tất cả mọi người trong triều lại: từ quan tể tướng, các vương tôn công tử quý tộc đến đám lính hầu, tất nhiên có cả Quốc vương và chú khỉ.

Nàng vẽ một vòng tròn lớn xuống đất và yêu cầu Quốc vương, quan tể tướng và chú khỉ ngồi vào trong vòng, trên ba chiếc ghế mạ vàng và cấm họ được ra khỏi vòng cho dù bất cứ chuyện gì xảy ra.

Hoàng hậu lấy một chút nước đựng trong chiếc bình bằng bạc đổ ra tay rồi vảy vào miệng chú khỉ.

Nàng nói:

- Hãy thoát khỏi lốt khỉ và trở lại nguyên dạng thành người! Khusraoushah liền trở lại thành người ngồi trên chiếc ghế mạ vàng! Nhưng cũng đúng lúc ấy, một đám khói đen kịt bao phủ khắp cung điện. Khaitaour xuất hiện với tiếng hú rầm vang như sấm. Đôi cánh rộng của hắn dang ra, cặp mắt trắng dã đảo điên trong hốc mắt, đôi tai lừa dựng đứng trên đầu. Hắn hú lên bằng giọng rền vang:

- Sao mi dám nhúng mũi vào việc của ta?

Hắn biến ngay thành một con sư tử, dướn hết cơ bắp ra chực xông vào hoàng hậu trẻ. Nhưng nàng đã kịp nhổ một sợi tóc biến nó thành một thanh kiếm sáng loáng, sắc nhọn.

Con sư tử biến mất, thay vào đó là con bọ cạp to lớn, dựng cái đuôi chứa đầy nọc độc lên. Hoàng hậu lại hoá ra một con rắn lớn. Hai con vật giáp vào nhau quyết một trận tử chiến. Sau đó cả hai lại biến thành loài có cánh bay vút lên không trung tiếp tục cuộc giao tranh trên cao...

Mặt đất nứt ra, một con mèo lưng uốn cong, lông dựng đứng cắn đuôi con sói xuất hiện. Rồi sau đó lại thấy một quả lựu bay lên trời rồi rơi xuống đất bẹp vụn. Con sói biến thành gà trống xông ra mổ hết chỗ hạt lựu nhưng bị sót một hạt lăn xuống rãnh nước, hạt lựu lại biến thành một con cá con.

Một con cá lớn hơn vội vã đuổi theo sát con cá nhỏ. Con cá nhỏ nhảy lên khỏi mặt nước và hiện lại thành hoàng hậu đứng chực sẵn sàng chống chọi với kẻ thù.

Nhưng trước khi hắn kịp trở lại nguyên hình gớm ghiếc của mình thì hoàng hậu trẻ đã khạc lửa thiêu đốt kênh nước khiến nước bốc hơi cạn sạch. Người ta nghe thấy một tiếng rên rỉ vang lên và tên Khaitaous độc ác biến đi vĩnh viễn.

Tất cả lặng đi trong giây lát do quá xáo động vì những việc kỳ dị vừa xảy ra.

Khusraoushah hết lời cảm ơn hoàng hậu đã cứu giúp chàng và cầu xin liệu nàng có thể cứu nàng công chúa bất hạnh đang bị tên hung thần giam hãm hay không.

Hoàng hậu lầm rầm niệm mấy câu thần chú rồi biến mất, lát sau nàng trở lại cùng với nàng công chúa kiều diễm.

Khusraoushah nắm tay công chúa và cả hai bay lên trời bằng một tấm thảm bay.

Hoàng tử Khusraoushah trở về quê hương sát nhập vương quốc của chàng và của vợ thành một đế chế rộng lớn do chàng cai quản. Hoàng hậu sinh hạ được rất nhiều con cái.