ến sáng hôm sau, tất cả các trại nhân Giam Đầm Đùn đều hay là trưởng toán 15 (chứ không phải trưởng ngành như tin đầu tiên) đã trốn trong lúc làm củi ở rừng. Những người đeo số tù từ lâu và có dịp đi làm củi với trưởng toán 15 thẩy đều lấy làm ngạc nhiên, không ngờ anh độc lại có gan đến thế. Cho hay không thể nhìn mặt mà bắt hình đồng, nhất là vẻ tướng mạo của người đang ở tù.

Tù nhân cùng toán hoặc là bạn cùng giường cùng lửa tương đối thân, mới sảng khoái thì thào với nhau về những "giai thoại" hay những thành tích của người vừa trốn. Trong lửa, người ta gọi bằng số và nhắc đến "thành tích" của mỗi người. Đại khái: Thằng cha ăn cóc, ăn vỏ chuối vv..Tuy vậy, không phải bất cứ lúc nào cũng cứ thì thầm bàn tán mà chết uổng mạng. Chỉ khi nhìn nhìn trước sau không thấy giám sát, không thấy cảnh bảo vệ, không tìm thấy cả những hầm nhân cách mới nói một vài lời... Nhưng những người khôn ngoan, có kinh nghiệm, có thủ đoạn và có sương tự chủ, luôn luôn mát lạnh như thóc, việc của ai người ấy làm, không liên hệ và không biết gì đến việc trốn, coi như việc làm sạch ra ở đâu đó chứ không phải trong giam này.

Nhưng vì lý do làm gì trưởng toán 15 đang đi làm củi trong rừng chỉ huy mấy phương tiện nhân, lại bỏ trốn? Trong toán đi làm củi có chân tay, có đồng chí của anh ta, phụ giúp một cách gián tiếp hay trực tiếp không? Dù sao, phải quá một tuần lễ mà không được bắt trở lại, sở hữu nhân vật mới có bất kỳ phần nào hy vọng thoát ra. Lệ thường, chỉ hai, ba ngày giam giữ trại giam quay đầu về trại giam vì lý do này hay vì lý do khác.

Vượt qua Đầm Đùn, người tù đã chết tính ra đánh một tiếng bạc, thua tiếng bạc đó, coi như kết lộc luôn đời mình. Mà thua tiếng bạc là cái chắc vì cái có thể chỉ bằng một phần mười cái may mắn: Chín cửa tử, một cửa sinh! Họ đặt vấn đề như vậy khi tính toán địa ngục.

Tin trốn mới trong khi đi làm gỗ ở rừng đã đến trại giam nhân Pháp. Xử lý anh tù mắt biếc mũi lõ nhìn sang phía trại Việt mà cười để bày tỏ sự thích thú cảm phục và đồng lõa trên phương diện nguyên tắc. Vì từ khi có Trại Giam Đầm Đùn đến giờ, chưa có nhân viên Pháp nào vượt địa ngục.

hôm nay, Toàn được may mắn làm việc ở trại. Buổi sáng nhẹ cây, mang nước chuyển vào ruộng rau muống, buổi chiều lên cho rút gọn ghẽ củi. Nghĩa là công việc tương đối nhẹ nhàng với việc đi cày, đi cuốc đất, vào rừng làm củi hay vất vả hơn nữa, vào rừng làm than. Tuyên, Mạnh và ông già tóc bạc xay lúa chiều qua không được may mắn như Toàn, đã đi làm mộc rồi.

Công việc làm củi rất nặng nề, nhất là đối với những người bệnh hoạn, yếu đuối già cả như ông già tóc bạc nọ. Vậy nên sau bữa cơm sáng của tù nhân, nhân viên ban quản trị xuống trại, tập trung tù nhân lại thành hàng, rồi hỏi:

- Tổ Sản Xuất Tiết Kiệm cần bổ sung 10 người làm củi ngày hôm nay. Trại viên nào "xin" xung phong?

Tiếng nhao nổi lên rồi những cánh tay đế cao. Nhân viên ban quản trị trả thù một lượt, đứng né sang một bên, cánh tay chỉ lên trời nghiêng về phía trước. Cội chín, mười người nhanh chóng phân tách hàng ngũ, xắp thành một tiền tố trước mặt viên giám thị. Kiểm tra lại có Tuyên, Mạnh và ông già yếu yếu tóc bạc cùng mấy ngôn nhân khác. Trong trại giam thiếu chỉ người, thiếu chí thiện chứ không thiếu việc làm.

Một nhóm hơn bốn người làm những ngành chính ra cổng để vào rừng. Mỗi người có một con dao rừng và 2 người chung mỗi người một mảnh vụn, loại cốt cây trên rừng do ban thợ rèn của trại giam chế tạo. Tù sẽ phải trút mồ hôi trong rừng, đến chiều mới trở về trại với những dụng cụ thể chất mà họ sẽ mang trên vai. Củi này mang về trại, sắp xếp thứ tự vào một khu, một phần được sử dụng trong công việc nấu ăn cho trại giam. Ngoài ra, Tổ Sản Xuất Tiết Kiệm sẽ trao đổi các hợp tác xã, cho mậu dịch, để bán lại cho dân chúng tiêu thụ hay chuyển nhượng cho các cơ quan quân sự và dân sự.

Công việc đẵn củi sẽ làm từ sáng cho tới chiều được nghỉ giải lao khoảng 2 tiếng đồng hồ vào buổi trưa. Giờ nghỉ, giam nhân có thể ngủ, tắm rửa ở tiền, hoặc trang bị những trái cây ăn được như xim, ổi, chuối, muỗm...ăn chay cho đỡ đói. Hoặc nếu có hoàn cảnh, họ sẽ tìm bắt thú rừng làm thịt để đánh chén, chuột rừng, sóc, rắn... Nhưng phải coi nhẹ giám thị.

Như thế, ta giam giữ lao động ngoài trại giam được tự động làm hơn. Vừa làm vừa đủ ý, miễn là lúc kiểm tra công việc trước khi về trại, tù nhân đã làm đầy đủ phận phận theo tiêu chuẩn ban quản trị ấn định là được rồi. Những người làm mộc phải mang theo một lượng củi tối thiểu là 50 ký lô trên khoảng đường dài 12 cây. Ngoài ra, còn phải làm sẵn một gánh củi lưu lại trong rừng.

Vào rừng, giam nhân quần quần sau cây trong một khu dưới bề ngoài của một màn thị, hay cảnh bảo vệ võ trang súng trường có dây kéo lê. Có hai lý do cưỡng ép nhân viên làm việc gần nhau: Để tiện lợi kiểm soát giám thị và đề phòng hổ, báo, trăn...là những thú rừng có thể xuất hiện bất ngờ bắt người ăn thịt mà không kể con nhện gầy hay béo tốt.

Từ đến lửa khu rừng làm củi, đi mất hai tiếng trầm. Nên bắt tay vào làm việc, mặt trời đã lên cao, phải làm gấp mới đáp ứng. Tù nhân có thể riêng rằn rằn cây, sau rụng rồi Siết chặt ra từng khúc dài một thước, bung nhỏ ra rồi cột làm hai bó bằng song rừng hay dây nâu, đường kính mỗi bó tối thiểu là bốn mươi phân. Muốn tiện việc hơn, họ thường những cành cây bằng cổ tay, chặt dài một thước. Rồi họ kiếm một cánh cây vừa làm đòn ôm, thắt lưng hai đầu đòn, phun ngập vào hai bó ôm về. Còn lại gánh làm sẽ có người gánh sau.

Nhưng tù nhân lại cũng có thể liên kết Hiệp với nhau, hai ba người hoặc bốn năm người một băng, để chung sức hạ một cây lớn có khi tay ôm, rồi chia ra từng phần, mỗi người làm phần của mình miễn sao cho đủ số lượng 2 gánh bắt buộc là được.

Một trong những lời khuyên đẵn hôm nay gồm có bốn người, ba người mà bạn đã đọc đã nghe nói đến là Mạnh, Tuyên, ông già tóc bạc yếu đuối và người thứ tư tên Thanh, tuổi gần bốn mươi, tương đối vạm vỡ và có vẻ giang hồ từng trải nhất. Tuy không thân với Thanh nhưng cả ba người kia đều có cảm tình, vì Thanh tính tình vui vẻ, chuyện trò chơi thằn lằn tuy cười nói có cân bằng, khi ít nói tiếng với anh em. Thanh vào Trại Đầm Đùn đã hơn năm nay -theo như anh kể với anh em nhân một bữa đi rừng- khi còn ở "ngoài đời" làm thơ máy xe lửa. Trong cùng một nhóm, anh là người có sức mạnh và quân nhanh nhất, hơn Mạnh và Tuyên nhiều. Cái đó cũng dễ hiểu khi ta biết Mạnh là con một tiểu điền chủ nghĩa là thuộc giai cấp tiểu tư sản thôn quê, xung quanh năm ăn chơi "chỉ tay năm ngón tay" sai người làm, chứ trên thực tế không trực tiếp bắt tay làm công việc sâu sâu cuốc bẫm bao giờ. Còn lại Tuyên vốn là một công tử phong lưu trước kia, nhờ có tiền bạc mà khi nào cần đến sức mạnh của thịt bắp.

Cả bốn bài người cây rồi đồng ý hạ một cây soan mọc lẻ loi gần chân núi, cách xa phòng làm việc của mọi người đến phần trăm kích thước. Nhưng, giữa hai nơi làm việc, cây cối view khá quang đãng, sự canh phòng và kiểm soát của người cảnh vệ không bị cản trở.

Mạnh bàn với mấy người cùng tốp "hạ" cây soan bằng giọng thành thực:

- Chúng tôi làm riêng tại một nơi như thế này, càng tự nhiên và dễ nói chuyện "bù khú" với nhau hơn.

Thanh nhìn Mạnh thoáng vẻ nghi ngờ, suy nghĩ giây lát rồi nói một cách tự nhiên:

- Phải rồi! Làm riêng ở một phòng thì tự làm hơn, không bị nứt, miễn sao ta hoàn thành công việc trước giờ làm được.

Rồi anh cười như dò xét ý tứ của Tuyên và Mạnh:

- Nhưng chúng ta có điều gì bí mật đâu?

Thực tế, Thanh là một trong số nhiều tù nhân bị cấm quản lý trại theo dõi nhiều nhất. Cơm ăn trong tù thiếu cơ sở, việc làm cực khổ như thế mà Thanh vẫn cứ mạnh khỏe như thường. Và không mấy khi thảnh thơi rĩ nhớ nhà, nhớ vợ con nhất là nhớ cuộc đời tự làm bên ngoài. Thanh là phần tử "bất cần" hay bạn đang "có nhiệm vụ" gì trong trại giam nên không ồn ào rĩ?

Mạnh cười xòa nhắc lại một câu nói thông thường trong buổi học tập như con tào:

- Chúng ta đã vào đây còn điều gì là "bí mật" nữa không? Chỉ mong sớm giác ngộ, tiến bộ, tẩy não không cho sạch những tư tưởng lạc hậu phản cách cách mạng, để sớm được nhân dân thứ thứ...

Ông già tóc bạc nghe đến đây nhẹ nóng long, ngước nhìn lên trời cao mà thở dài:

- Thôi, anh em chúng ta bắt tay vào công việc đi nắng sắp bóng rồi.

Mọi người như chợt nhận ra, lăng xăng bắt tay vào việc.

Cây lớn hơn, đường kính bên dưới tới phân tích thứ tư.

Để bắt đầu, Tuyên và mạnh leo lên trên cao, chặt bớt những cành lớn, những chac ba trong khi Thanh chặt vào gốc cây.

Ngồi trên cành cao, Mạnh chặt ít dao rồi nhân lúc nghỉ tay, lơ đãng nhìn bốn phía. Càng sâu vào núi, rừng càng ngâm, tĩnh lặng không một bóng người. Phía dưới thung lũng, con đường mòn ngoằn ngoèo khi ẩn náu sau những tảng đá, bụi cây, dẫn đến những nhà sàn lênh khênh rải rác của dân sơn chân. Một số con trâu đang bỏ cỏ ở thung lũng.

Trong làn sóng không khí u tịch như vậy, chỉ nghe những tiếng vang, tiếng dao chặt cây chan chát, lúc khoan, lúc mau. Những tiếng ồn ào "quát" báo hiệu đề phòng rồi tiếng cành cây gẫy răng, rớt trên mặt đất rào rào. Tiếp sau là những tiếng hò reo chào nổi, tiếng gọi nhau oang hoàng vào tận vách đá.

Tiếng chặt "bốp...chát" không ngừng nghỉ. Ai ai cũng đều Hở việc làm. Chặt hết cành, Tuyên và mạnh trượt xuống đất tiếp theo Thanh gốc để hạ cây xuống. Ông già tóc bạc ra sơn mài xong đưa cho Thanh.

Thanh mồ hôi đầm đìa trên mặt, chậm rãi bảo ông già:

- Ông ra váy nhung dao này, lát nữa tôi nghỉ ông sẽ tiếp tay chặt gốc cho mau bảo.

Ông già bạc túi dao ra bờ biển, kiếm một bước đá nhấp nhô trên mặt nước ngồi xuống, lừng lững mài...Thỉnh cường ông cầm phong dao lên, lấy đầu ngón tay đưa ngang qua phong cách để thử...đầu óc ông lưởng vưởng những câu chuyện đau đớn ra cho ông hồi gần đây.

Máu chẩy rươm rướm theo nếp nhăn ở cổ chân từ lúc nào mà ông không biết. Host ngày trước, còn phải đeo xiềng ở cả hai chân, viền khoen sắt cọ vào làm xây xát da rồi xòe vì không có điều kiện giữ sạch sẽ, nay gặp lúc trời vào tiết mạnh Đông, gió hanh thổi, da xạ khô nên thịt tươi, vui quá sức. Ông già vừa đau cổ chân vừa phải mình, lại cám cảnh cho thân phận, tiện tay nước nước ở trốn lên cho những trôi máu, bỏ cần biết nước độc độc có thể gây tai hại ghê tởm cho vết thương.

Rồi ông tập bào tử dao mới mài đưa cho Thanh đổi lấy ngọc, tiếp theo để gốc cây như điên như điên. Bao nhiêu bực tức giận phiền lòng trong lòng ông tan nhiên phát ra và biến thành những thứ vụn chặt chan chát vào gốc cây, những mảnh gỗ cánh hoa tứ phía. Dầu mấy lúc, ông già đã chặt được thêm quá nửa gang tay. Cồng kềnh như ông đã mệt mỏi nên rải "phạt" vào gốc cây không còn được chắc tay nữa.

Nhưng ông già vừa thở hổn hển vừa vặn ôm chặt để, hình như ông muốn hoạt động mê man cho đầu võ khỏi có thì giờ nghĩ đến bất cứ chuyện gì khác.

Thanh, Tuyên và Mạnh đều nhận thấy có điểm bất ngờ trong cử cử và hành động của ông già, tò mò đưa mắt nhìn nhau. Cảm giác tay của ông già cô bé không còn cứng vàng, sợ hãi cơn lốc có thể gây tai nạn cho người làm bên rìa, cả Thanh hỗn mạnh đều bạo lực can de:

- Thôi, ông già hãy nghỉ một lát, chúng tôi tiếp tay cho...

Ông già tóc bạc như tỉnh giác, nhìn hai người như tỏ vẻ cảm ơn một cách buồn phiền. Rồi ông lững thững đến ngồi dựa lưng vào một gốc cây gần đó mà hổn xạ, hai đầu xương nhô lên thụt xuống theo nhịp thở...

Ông già vừa mệt mỏi chán nản, vừa lo cho những ngày sắp tới. Chế độ giam cầm trong trại giam cộng đồng sản cay cay như vậy, chắc chắn ông không còn sống được lâu nữa. Ông biết làm củi ở rừng là công việc nặng nề nhưng làm việc khác trong trại cũng thèm nhẹ hơn gì. Mà không cam chịu làm việc hái hái như mọi người, hoặc lẩn tránh công việc, tù nhân sẽ bị trừng phạt, xiềng cả hai chân, nằm trên giường và "được" giám thị Tắm, tắm một cách mát mẻ, trước khi bắt sống hình phạt thật nhẹ nhàng mà người một cách chắc chắn.

- Anh không chịu làm việc hả? Anh muốn "làm vua" phải không? Vậy thì cho anh được làm vua, không phải mó tay vào công việc gì ngoài việc ăn và ngồi chơi.

Đúng, người giám sát nói đúng. Tù nhân không cam kết xung quanh phong hay cố gắng thi đua một tháng tối thiểu mười lần sẽ được ngồi chơi hoàn toàn nhưng được xiềng và cùm luôn, mỗi bữa trưa được giảm cơm ăn với muối, không được uống nước cho đến khi gần chết! Như thế suy bao lâu anh tù làm thú phù lên mà chết. Ngược lại, có người không chịu làm việc, bị phạt cuốc hai sào đất ngoài nắng mạnh 12 tiếng đồng hồ một ngày, một người cầm roi song rừng đứng canh bên rìa, thấy yên bình cuốc là phục vụt túi bụi không tiếc tay. Phải công nhận liều thuốc của Trại Đầm Đùn thật là hiệu nghiệm. Người lợm đến đâu cũng khỏi bệnh trừ phi nhất định tìm cái chết để giải thoát mọi sự.

Ông già tóc bạc không muốn làm "vua" nên khi Tổ Sản Xuất Tiết Kiệm cần người làm củi, ông xung phong liền. Nhưng ông ấy vẫn còn mục tiêu thực hiện một hậu tố tối ưu.

Trong khi một người cành, hai người chặt gốc. chút chút, chỉ còn lại một thân cây thẳng trụi hết cành lá. Ông già đã giảm mệt mỏi, chạy tiếp. Thanh yên tĩnh leo lên ngồi trên một hòn đá cao, phanh đấm áo cho giảm bớt nổi tiếng. Mạnh mẽ siết chặt hạ trấn xuống đất, xòe hai bàn tay tây đỏ, ngậm nước miếng vào lòng bàn tay, xoa xoa hai tay vào nhau rồi cầm yên tiếp tục chặt chan chát. Hai bàn tay của Mạnh đã rát như phải.

Tuyên bố sắp xếp lại cây gốc tiếp theo, có một người lớn:

- Coi nhẹ! Change! Change!

Tuyên bố vừa chạy ra ngoài phạm vi thì sẽ hoàn thành. Đăng cái miệng cùng reo mừng, nhưng không ai để ý đến sự vắng mặt của Thanh.

Bây giờ là lúc chia thân cây thành từng khúc rồi bung ra từng thanh nhỏ bằng cánh tay.

Đến lúc nghỉ giải lao, mỗi người được thưởng thức một bó. Người thường làm củi và có sức lực làm một bó cân. Tới giờ phút này, ai ai cũng mệt mỏi rã rời và đói khát. Nhất là khát.

Người mang theo ống nứa nước thì có sẵn nước để giải khát, có người xin phép đến nhà thổ dân gần đấy kiếm miếng nước. Người lười và luyện kiếm ra kiếm bát nước sâu, bụm lại vốc lên mà sử dụng trợ giúp trước khi rửa mặt mũi chân hay tắm rửa.

Mọi người đói khát như cào, nhưng không ai trải lên tiếng rên rỉ. Đành trang trí, rải lá cây ra đang nghỉ ngơi chốc lát. Nếu có thể, chợp mắt đi một lúc để...thay ăn. Trong nhiều trường hợp, ngủ cũng bồi bổ sức lực như ăn vậy!

Thanh đã trở về kẻ xâm nhập từ nay sau khi vắng mặt một lát. Không ai hỏi nhưng anh ta cũng nói cho biết anh ta kiếm phòng những chất dồi dào trong bụng ra ngoài.

Nhiều người nằm ngang ngay bên cạnh thân cây bị bỏ rơi, giúp nón hoặc lá cây lên mặt cho ra khỏi mắt. Họ cố gắng chợp mắt một lát, lấy lại sức khỏe.

Mạnh gối đầu lên một cành cây bụi nhụi cố chợp mắt mà không được. Vì đói...Anh nhẹ nhàng đi ngang mép nón nhìn trộm Tuyên ở rìa. Tuyên bố ngủ, thở đều đều. Mạnh mẽ người lên nhìn về phía người lính cảnh vệ ngồi trên một đá đá, tay nắm cây súng đứng trước mặt, tỏ vẻ mệt mỏi đờ đẫn như người đang ngủ gật. Một người ăn sôi lặn gần đấy, dựa lưng vào đá đá. Đó là trưởng ngành gỗ trong Tổ Sản Xuất và Tiết Kiệm của Trại Đầm Đùn.

Mạnh nhẹ nhàng đứng lên,phong cách rất tự nhiên, nhưng cố ý bước thật nhanh cho khỏi gây ồn ào, len lén vòng ra sau bụi cây gần đó rồi ngồi xổm xuống...

Qua khe lá, anh nhìn kỹ một lần nữa. Không có gì đáng cản trở. Mạnh mẽ đi xuống chạy thật mau về phia trước rồi quẹo tay trái. Nơi này có con róc rách. Nhưng mục tiêu anh định tới không phải là con sót mà là một cánh đồng mía tươi tốt. Hồi sáng, khi leo lên cây soan bó cành, anh đã tìm thấy những cây mía màu nâu tím giữa đám lá xanh. Thế là nước miếng cứt ra vì anh chất ngọt quá. Được ăn một góc mía thì "đã" biết chừng nào! Anh nẩy ra một ý định. Tuy biết là nguy hiểm nhưng được săn đón tận tình, anh nhất định sẵn.

Luật lệ trại giam thực sự khắc nghiệt nhất là đối với những vụ ăn trộm, ăn trộm trong và ngoài trại. Kẻ phạm tội được kết nối. Xâm phạm tài sản của người khác là phạm quan điểm của nhân dân. Nhưng trường hợp nhân viên quản trị trại giam xâm phạm tiền bạc, vật dụng của người bị bắt lại là chuyện khác, có thể vì dưới nhãn quan của ban quản trị, người tù không còn tư cách pháp nhân của con người nữa?

Mạnh ngồi thụp xuống bên một khóm mía, nhìn khắp chung quanh thật kỹ kỹ một lần nữa, ánh mắt loang loáng thèm muốn và treo tột độ, bất cứ ai nhìn cũng phải kinh khủng khiếp. Bàn tay anh vươn lên nắm giữ ngang thân cây mía sinh ra thật mạnh mẽ. Một tiếng "rắc", thân cây mía đánh lừa đến gốc. Mạnh mẽ luôn một khúc bằng cánh tay, phần còn lại anh cắm xuống đất. Cây mía mới "trồng" tuy có đoạn đi ngắn nhưng không mất vẻ tự nhiên, dễ dàng nhận ra ngay. Mạnh mẽ chạy vào quá trong vách đá xa ruộng mía, sau một bụi cây ngâm sau đó rồi đật đưa muối mía vào vỏ sò rất nhanh, vừa tước vừa vun vỏ lại thành đống dưới đất, dùng bàn chân ngoáy đất thành một lỗi khá sâu, xà phòng xuống, độc đất kín rồi chân lên trên xóa hết dấu vết, nghĩa là xóa hết dấu vết lỗi.

Những loại mía ngọt đầu tiên, mạnh mẽ vừa mời vừa nước quá sảng khoái, vừa ít lần. Nước mía thật ngọt ngào! Người tỉnh mạnh như chích một loại thuốc bổ thần kinh. Nuốt không đáp ứng, nước mía ngọt ngào chẩy lòng dọc xuống. Mạnh mẽ đưa tay gạt ngang về như một đứa trẻ. lúc trong vài phút, mạch đã hết đẵn mía. Lần thứ hai, anh cẩn thận vun trầm lấy tay đào lỗ, vun đất bồi kín. Dấu vết ăn trộm đã hết. Mạnh trở lại làm người lương thiện. Anh thở dài Nhẹ nhàng, nghĩ thầm: Thoát!

Thản nhiên như không, anh thong thả bước ra khỏi ruộng. cú mạnh cướp mình, thiếu chút nữa la lên một tiếng kinh hãi. Vì trước mặt anh, một người đứng sừng từ lúc nào. Vừa rồi trong khi ăn trộm mía, Mạnh vẫn lắng tai nghe động tĩnh, giương hai mắt nhìn mà không nhận ra có người đang nhẹ mình.

Nhưng cũng có thể vì người đó là...Tuyến!

Tuyên bố sau nền đá lớn nhìn anh mà cười sảng khoái. Nụ cười của Tuyên thật khó hiểu. Tuyên bố muốn gì đây? Cô bé có lẽ tuyên bố lại vết thương của mình, đi báo cáo với những người lính có súng lớn nhất? Nếu sắp xếp báo cáo, Mạnh chỉ còn một cách. Thớ thịt trên mặt Mạnh Đường nhiên đanh lại như bằng thép. Mạnh không khỏe gì nhưng đủ sức...thủy diệt một người vào Tuyên cỡ. Tuyên vẫn giữ nụ cười trong môi, rất buồn, sau sợ Mạnh hiểu nhiều, Tuyên chậm rãi nói:

- Tôi định khoe anh thì anh đã ra đây rồi. Vậy bây giờ anh coi dùm tôi. Tôi chủ đề quá nên cũng bỏ đi...

Nét mặt Mạnh mẽ thú vị. Như bạn thân chiều nhau, đứng ở giữa hai khe đá, nhìn thẳng phía trước trong khi Tuyên thoăn thoắt len ​​đi vào tận trung ruộng, một cây mía đến gốc như mạnh mẽ làm hồi phục hoàng, rồi đưa lên đầu thoái một khúc, cắm cây mía còn lại xuống đất, chú thích vào sau một bụi mà chuồi và rau ráu như heo rừng. Tuyên bố mới được xuất khẩu, sốt mạnh, quay lại:

- Mau lên, ngườio đi lâu quá rồi!

Tuyên cố gắng giới thiệu thêm một khẩu nữa rồi đi cắm khúc mía đang ăn xuống đất cho ngập đầy, kín đất kín, miệng kỹ mồm hai lần ba lần, thong thả bước sau Mạnh trở về, trong lòng hãy tiếc rẻ và hồi hộp.

Những người thích thú vẫn nằm như vậy lúc nào đó. Mạnh thanh tĩnh mắt nhìn Tuyên thoáng gió. Lúc xuống bên cạnh ông già tóc bạc, nghe có tiếng hỏi, biện hộ như người nặng sắp chết:

- Chú đi đâu về đấy?

Mạnh giật mình. Thì ra ông già tóc bạc vẫn thức nhưng nằm yên nên Mạnh tưởng ông ta ngủ. Anh chưa biết trả lời thế nào cho tiện, ông già đã quay sang hỏi:

- Đói quá! Trong rừng có thể kiếm được kết quả gì để hỗ trợ cơn đói không?

- Không biết! Nhưng chắc chắn là không có.

- Có ruộng khoai, ruộng sắn nào không?

- Không biết. Nhưng cũng không cướp trộm! Nguy hiểm lắm.

Ông già tóc bạc "hừ" một tiếng, buột ra một câu chửi thề rồi nói:

- Như thế này, trước hay sau gì cũng chết...Chi bằng...

Mạnh mẽ không ra, ông già lại tiếp:

- Tôi đã nghĩ rồi chú ạ! Không trước thì sau, cũng một lần. Trả lại tôi đã hơn sáu mươi, chả thiết sống nữa...

Mạnh nhìn ông già, thấy hai dòng nước mắt ánh mắt dài trên khuôn mặt xương xẩu gầy nhom. Mới từ sáng đến giờ, coi ông già gầy tọp mạnh đi, suy nhược sắc lộng. Mạnh mẽ tìm kiếm những điều lạ lùng vì sự biến đổi đó, nhưng sau đó cho rằng vì anh ta nên nhìn ra như vậy. Ông già gằn giọng nói một hơi dài:

- Tôi có một công việc muốn nhờ chú Tuyên. Tôi già rồi mà lại yếu quá, không biết chết lúc nào! Nhưng chắc chắn còn bao lâu nữa. Tôi có hai đứa con trai tên là Trại và Đông, Lê văn Trại và Lê văn Đông, người làng Văn Lâm, Tỉnh HN Nếu có ngày chú thích nào trở về gia đình, xin chú thích cho các cháu Trại và Đông biết tôi chết oan ức như thế nào. Chúng ta còn sống những ngày này phải trả thù bằng những kẻ giết người tàn ác không tay đã giết cha chúng, một kẻ tội phạm luật pháp.

Rồi ông già kể tóm tắt lại những việc làm trâu ra đã đưa ông đến Trại Đầm Đùn. Nguyên ông là một nông dân có ít điền sản ở làng Văn Lâm. Trước khi phong trào đấu tố và cách mạng cải cách ruộng đất của việt cộng được phát động, ông đã tặng điền cho nhà nước cộng sản. Vì thế mà ủy thác nhân dân xã vẫn không tha, vẫn tìm cách hại ông cho "tuyệt cái giống điền chủ", ông tức quá không bằng lòng được nữa, nhiếc om xòm nên có thể bộ bắt giam tại Trại Đầm Đùn.

Hải con trai ông đã lớn, đang đêm trốn thoát, một đứa con đăng nhập vào quân đội Viễn chinh Pháp, một đứa con đi lính quốc gia vì không có cách nào hơn, tiềng chờ đợi trả thù cho cha.

Ông già kể xong gạt nước mắt, ngồi nhỏm lên. Mặt ông hào hứng như người uống rượu, những đường gân xanh nổi bật cung chịt trên mày, trên cổ. Trong tay, ông cầm một dây nâu cuộn tròn. Trong rừng, dây Nâu rất dễ kiếm, dù sao cũng có. Tù dùng dây này để đốt củi hoặc kéo cây cho cây cối khi đã gần gốc.

Vừa lúc đó, người lính cảnh vệ sắp nổ tung một tiếng nòi dài. Những người thích thú còn nằm nhỏ phắt dậy như có lò xo ở chân. Tiếng gọi nhau, tiếng nói, tiếng vang rặng chan chát lại nổi lên, khám phá tan cái yên của tĩnh rừng ở chân núi.

Mọi người hái tiếp tục làm mau tay để về trại cho kịp giờ.

Một lúc lâu, công việc đã gần xong, vẫn chưa thấy ông già tóc bạc đâu, Mạnh bàn với Tuyên:

- Tôi nghi ngờ ông già có thể "làm đơn" vì không chịu nổi nổi.

"Làm trơn" như Mạnh nói có nghĩa là khâu cổ tự vẫn. Đối với lệnh cấm quản trị trại, những trường hợp tự tử không có gì quan trọng. Người lính có phận sự đi canh tù vào rừng làm củi, khi có người tự tử, lại tận nơi chứng kiến ​​rồi làm báo cáo lên ban quản trị, ban quản trị làm xong thủ tục, xóa đi một con số, một khẩu phần ăn, tư giấy xuống nhà bếp giảm đi một xuất bình, một xuất thức ăn. Thế là xong.

Tuyên bố ngừng tay, tĩnh lặng suy nghĩ. Ông già giải quyết những ngày tàn của ông như vậy là phải. Nếu có khi cần phải có thể đảm bảo để sống thì nhiều khi cần rất nhiều có thể đảm bảo để chết. Chết còn có ý nghĩa giải thoát chứ sống trong Đầm Đùn thì khó lòng hy vọng có ngày trở về với cuộc đời bình thường, nhất là đối với tù nhân già cả. Chỉ một chứng bệnh bất ngờ, một hai lần đại tiện, một tiểu tiện ra máu, một hai cơn sốt rét mê người là "đi cứu luôn".

Chờ đến chiều, Mạnh, Thanh và Tuyên đều đã buộc xong mỗi người hai bó gỗ mà vẫn không thấy ông già tóc bạc, bàn nhau phải báo cáo cho lính hay. Lập tức, người lính xách súng đi kiếm.

Vòng ra xa một quảng, họ thấy đặc ông già treo tòn ten ở đầu sợi dây màu nâu, kiểu dáng lè dài, mặt vải phù tím như quả bồ quân. Theo lệnh của cảnh bảo vệ, một người leo lên rút sợi dây.

Xác định ông già rớt "bịch" xuống đất, đổ bụi. Thanh sống sót sau khi lọc ở cổ xác chết. Sau khi trải nghiệm qua loa cho phép, người lính viết sáu chữ làm tờ báo cáo lên cấm quản trị viên trưởng ngành mộc và hai tù nhân ký tên với tư cách chứng minh.

Người lái xe xuýt xoa tiếc rẻ khi tìm thấy bộ quần áo của người chết vui lành lặn, sạch sẽ, chưa có miếng vá nào. Nếu không có người chứng kiến ​​đông lạnh, chưa chắc ông già đã được lột trần trước khi được sâu xuống đất. Đành phải trầm cả quần áo! Bên ngoài rách rưới không được gửi qua bộ quần áo tốt. Tuyệt nhiên không ai tiếc ông già.

Người lính cảnh vệ vào nhà dân địa phương mượn cuốc xẻng cho tù đào lỗ.

Người hầm đào huyệt sơ sài bỏ xác ông già tóc bạc xuống, lông đất rồi nói nửa đùa nửa thật nhưng chưa nói hết câu đã sẵn dưch:

- Thôi ông già nằm nghỉ ở đây cho khỏe! Và phù hộ cho anh em chúng tôi sức khỏe chân tay để trả nợ nhân dân!

Không biết là lời nói đùa hay nói thật, nhưng ai nghe cũng thấy kinh thía thân mình muốn Khóc. Mạnh, Thanh, Tuyên mỗi người một mảnh đất liệng xuống vũng.

Đoàn lên đường về trại, mỗi người một gánh trên vai. Đường về còn dài nhưng ai muốn nói chuyện. Gánh năm mươi ký gỗ trên đường núi, lên dốc xuống đeo, đất đỏ trơn dưới mưa phùn, thật là khó thắng. Có người gánh băng băng, có người vừa gánh lẩy xiêu xiêu chỉ cần thiết.

Nhưng rồi họ cũng về trại đốt hết. Chỉ thiếu ông già tóc bạc lại cô độc trong rừng sau khi tìm được cách bỏ đi mọi đoạn trường.

Chuyện còn được nhắc lại hai lần trong bữa cơm trưa của nhân. Sau đấy, hình ảnh một ông già tóc bạc, mỏng xiêu nhẹ mới tăng dần mất chứng minh trong đầu óc mọi người.