ự vắng mặt hằng ngày của Vũ làm cho bà Phủ lo ngại. Bà nhận ra sự thay đổi tánh tình của Vũ. Chàng là người điềm đạm, ít nói, bỗng nhiên trở nên một thiếu niên hùng biện, ham hoạt động. Điều đó cũng không tránh khỏi cặp mắt của quan Phủ. Nhưng với cái tánh nghiêm khắc một cách dè dặt, ngài chỉ dò từng hanh vi Vũ trong lặng lẽ. Ngài muốn tìm ra cái nguyên nhân đích xác sự thay đổi của Vũ.

Lòng người mẹ có cái gì dịu mềm, đằm thắm hơn. Bà Phủ không thể thấy con mình ngày một lam lũ vì dạn dày sương gió. Một đêm khuya, thấy phòng Vũ còn ánh đèn, bà lật đật sang phòng con. Bà thấy Vũ chăm chú cúi đầu vào quyển sách, xem say mê như những khi bà xem hát đến những màn cụp. Tóc Vũ rủ xuống trán, đôi mắt long lanh sáng dưới ánh đèn. Đôi má Vũ hơi gầy, ẩn sau lớp da đen rám nắng.

Trái với thường ngày bà hay rầy Vũ, bà thấy lòng dậy lên một niềm thương. Bà âu yếm hỏi Vũ:

- Con chưa ngủ à?

Vũ giật mình ngẩng lên:

- Thưa mẹ, con chưa buồn ngủ.

- Độ nầy trông con gầy lắm! Con phải dưỡng sức mới được.

- Con thấy trong mình con vẫn khoẻ.

Bà lặng yên nhìn Vũ một phút, dịu dàng nói:

- Mẹ để ýgần ba tháng nay, con hay đi bất thường, không kể gì đến lời rầy của cha mẹ nữa. Chẳng hay cóviệc gì xảy ra cho con! Hay là ai quyến rủ con bê tha lêu lỏng?

- Không, mẹ thấy con lêu lỏng bao giờ đâu! Con chỉ đến chơi nhà những người bạn.

- Con nên nhớ mình là con nhà gia thế, không nên chơi bời nhiều với phường du hídu thực. Chơi với họ, không có ích gì, mà còn có hại thêm thôi.

Tiếng "Phường du hídu thực" bà Phủ vừa thốt làm cho Vũ cau mặt. Xưa nay, Vũ chưa bao giờ để ai chạm đến những người mình yêu kính. Biết rằng mình đi nghịch đường với cha, chàng vẫn thấy tức giận mỗi khi một ngườibạnlỡ chạm động đến cha chàng. Huống gì Bão là người chàng yêu kính. Cho nên vừa nghe bà Phủ nói, Vũ vội cải:

- Thưa mẹ, họ không phải là những người như mẹ tưởng. Họ không giàu như chúng ta, nhưng họ tốt hơn chúng ta nhiều.

Bà Phủ phật ý:

- Con có tánh vẫn hay cải cho kỳ được theo ý mình. Con không biết khắp cả tỉnh người ta đàm tiếu nhiều về con, người ta bình phẩm về cha mẹ con nữa.

Vũ cảm thấy như một gáo nước lạnh dội vào mặt. Chàng đưa mắt ngạc nhiên nhìn mẹ:

- Người ta đã nói thế nào về con?

- Họ đồn rằng con say mê con nào ở Hoa thôn, rằng con đãbị bùa mê ngải lú gì nên không ngày nào con xa con đó được.

Vũđang lo sợ sự hoạt động bí mật của mình bị phát giác, lời bà Phủ làm cho chàng trở lại vững bụng. Chàng thở ra một hơi dài khoan khoái khi nhớ đến Phượng, và chàng nghĩ: "Giá Phượng cóbùamêthật, thì mình làm sao nhỉ?" Nghĩ như vậy, rồi chàng tự cười thầm.

Bà Phủ thấy chàng cười, giận dỗi nói:

- Con cho như vậy làtốt lắm sao?

- Không, thưa mẹ, con cười vì người ta khéo đặt điều. Sư thật, cô ấy chỉ là người bạn của con.

- Con có cả bạn gái?

- Sựấy rất thường đối với người bây giờ. Gái trai đều có quyền tự do như nhau.

Bà Phủ lắc đầu:

- Tự do? Đó là cái cớ để các cậu bây giờ bào chữa những chuyện lố lăng của mình. Mẹ không muốn nghe con nói đến tiếng đó nữa.

Vũ cúi đầu, đáp khẽ:

- Thưa mẹ, vâng.

Nhưng trong lòng Vũ thấy trở lại thương mẹ. Con người ấy suốt đời chưa hề biết tư do là gì, và cũng không bao giờđòi hỏi tự do. Sống trong những tập quán cổ truyền, mẹ chàng quen chịu cảnh phục tùng của chế độ gia tộc. Người đàn bà chỉ là một con vật nô lệ, suốt đời để trả nợ cho chồng, cho con.

Càng nghĩ thương mẹ, Vũ càng thấy công việc hoạt động của chàng là cần thiết. Sống trên đống vàng, không ích gì cả, phải làm sao cho mọi người đều hiểu lấy cái lẽ sống, trong số những người ấy cócả mẹ chàng.

Vũ nhiều phen tự hỏi có nên nói thật với mẹ công việc của chàng đang làm hay không? Và mỗi lần dợm nói, chàng lại thôi. Mẹ chàng chưa thể nào hiểu được và có hiểu, chỉ gây thêm sự thắc mắc. Bà không có can đảm như chàng. Đối với những người như thế, chỉ còn trông mong ở sự sụp đổ hoàn toàn của chế độ xã hội.

Thấy Vũ lại đặt mắt vào trong sách, bà Phủ hỏi:

- Con xem gì mà mải miết thế?

Vũ vẫn cúi đầu để tránh đôi mắt mẹ, nhưng tại sao chàng vẫn thấy lòng rộn rã. Chàng không thể dằn lòng được nữa, thân mật bảo với mẹ:

- Mẹ ngồi xuống đây.

Bà Phủ ngồi xuống bên chàng. Bà có cảm tương sắp được nghe một chuyện lạ.

Vũ rắn rỏi nói:

- Con đang đọc những quyển sách cấm.

Bà ngơ ngác:

- Lại có những quyển sách cấm?

- Nếu người ta biết rằng con đọc nó, con sẽ bị tùhay hơn nữa sẽ bị đày…

- Nhưng tại sao con đọc?

- Vì con muốn rõsự thật.

- Sự thật?

Và giọng bà run lên:

- Không có sự thật nào cả. Con không nên xem những đồ ấy, mẹ sẽ đem đốt ngay, đốt cả…

Vừa nói bà vừa với tay dằn lấy quyển sách. Vũ nắm lấy tay bà:

- Mẹ!

Bàrút tay lại, ngồi ngẩn ngơ như pho tượng. Vũ tiếp với giọng thiết yếu:

- Mẹ không cần hiểu, nhưng con cần hiểu. Con lấy làm hối hận đã làm cho mẹ sợ, nhưng mẹ hãy yên lòng và xin mẹ nên giữ kín.

Bà hốt hoảng đứng dậy, Vũ cũng đứng lên, đi theo bà đếntận cửa:

- Mẹ hãy giữ kín, cả với cha con.

Nhưng bà Phủ không nghe gì nữa. Mắt bà hoa lên vừa xúc động bởi một tiếng sét dữ dội…

Hôm sau, khi Vũ vừa về phòng thay đồ xong, thì có tiếng giày đến sát bên cửa.Vũ nhận ra tiếng giày của cha. Chàng vội ra mở.

Ông Phủ tay cầm một quyển sách, thong thả bước vào. Mặt ông không có vẻ giận, cũng không có vẻ vui. Ông kéo ghế ngồi, đặt quyển sách lên bàn, bảo Vũ:

- Mẹ con nói độ rày con ham đọc sách, nên cha đã chọn quyển nầy cho con đọc.

Vũ liếc mắt lên quyển sách thấy hàng tựa: "Mặt nạ Cách mạng". Chàng tự nhiên rùng mình.

Không đợi cho Vũ đáp, ông tiếp:

- Cha không muốn cho con đọc những quyển sách nhảm nhí, nhất là những quyển sách cấm. Con hãy đem tất cả đây cho cha.

Từ lâu, Vũ biết mình có những tư tưởng trái nghịch với cha, nhưng chưa bao giờ dám có một cử chỉ phản đối. Sựấy đối với Vũ gần như là một thói quen. Chàng lại bàn lấy mấy quyển sách đang xem dở đưa cho cha. Ông Phủ tiếp lấy, cầm một quyển lật vài trang, bỗng ông hỏi:

- Ai cho con mượn mấy quyển sách nầy?

- Con không thể nói.

Ông Phủ hơi cau mày:

- Người đó ra thế nào?

- Một người rất tốt.

Ông đặt quyển sách lên bàn, làm bắn tung mấy tờ giấy rơi là xà xuống đất. Sắc mặt ông bỗng trở nên giận dữ. Ông nhìn thẳng vàomặt Vũ, dằn từng tiếng:

- Con lầm! Những kẻ gây loạn cho nước nhà, khủng bố lương dân, không phải là những người tốt. Họ chỉ là một bọn phiến loạn, bọn mê tín.

Dứt lời, ông hầm hầm đứng dậy, cầm mấy quyển sách đi thẳng ra cửa. Nhưng vừa đến ngạch cửa thì ông dừng bước, ngoái trông lại Vũ một lần chót, rồi ban lịnh cuối cùng:

- Cha cấm con từ rày không được lui tới với bọn ấy nữa. Cha biết họ là người thế nào rồi.

Vũ cúi đầu ngoan ngoãn như một đứa bé. Khi tiếng giày của ông Phủđã vang ra xa, Vũ nằm vật xuống giường, tâm trí chàng rối loạn. Chàng thấy giữa khung cảnh nầy, chàng hoàn toàn cô độc. Và thì giờđã đến để cho chàng làm lại cuộc đời…

Vũ cầm quyển sách của cha vừa đưa, mấy hàng chữ nhảy múa trước mắt chàng. Không cần đọc Vũ cũng biết đó là những điều người ta cố bài xích công việc chàng đang làm, cái lý tưởng chàng đang tôn kính. Vũ nghĩ đến Phượng, đến Bão, đến những bạn quê thân yêu, nhớ đến những ngày cùng chia sớt nỗi cơ hàn với họ. Chàng thấy rằng chàng không thể nào phản bội họ được.

Và chàng quăng trả quyển sách lên bàn, mơ màng nghĩ đến một ngày mai…