"We humans have lost the wisdom of genuinely resting and relaxing. We worry too much. We don't allow our bodies to heal, and we don't allow our minds and hearts to heal.",
Thích Nhất Hạnh
ePub
A4Chương 6
P
HẦN III(386a-417b)
Socrates tiếp tục bàn về thi ca, địa vị thi ca trong giáo dục, kiểm duyệt thi ca. Bàn tới phong cách của anh hùng, kể số thơ nổi tiếng Homer sáng tác xưa kia ông thấy không nên, vì làm vậy là nuôi dưỡng ý tưởng sợ chết và nêu gương xấu cho vệ quốc. Đi từ nội dung đến hình thức ông bàn tới hậu quả tai hại của ‘mô phỏng.’ Theo ông làm vậy là đóng vai chủ động, nghĩa là diễn tả trực tiếp. Việc đó phải hết sức thận trọng, vì sợ tác dụng tới tính tình vệ quốc. Ông vắn tắt bàn tới nhịp điệu và âm nhạc. Chỗ này cũng cần đơn giản, nên tránh sử dụng cung điệu, âm tiết, nhạc cụ phức tạp. Nguyên tắc tương tự cũng phải áp dụng với nghệ thuật và giáo dục. Cả hai phần phải ngang bằng; nghiêng hẳn về phía này hoặc phía kia sẽ có hại đối với tâm trí. Sau thụ huấn là kiểm điểm để tránh sơ sót, lỗi lầm. Bàn tới loại tư pháp và thuốc men thành quốc sẽ đòi hỏi, Socrates đưa ra nhận xét châm biếm về y tế đương thời. Bất luận thế nào con người phải là quan tòa và y sĩ của chính mình. Ý kiến dẫn độc giả quay lại tư cách vệ quốc và vấn đề ai sẽ nắm quyền cai trị. Phải trắc nghiệm thanh niên liên tục và chỉ chọn qua trắc nghiệm số quyết tâm hy sinh cho thành quốc, vì thế giai cấp vệ quốc bây giờ chia thành lãnh đạo và trợ thủ. Socrates miêu tả tình trạng phân chia bằng huyền thoại về bản chất vàng, bạc, đồng, sắt. Vệ quốc sẽ sống trong doanh trại, sẵn sàng bảo vệ thành quốc chống lại nội thù cũng như ngoại thù. Họ không có tài sản riêng tư, họ nhận trợ cấp, nhân dân đóng góp trả công, họ chỉ cần nhu cầu để sống chứ không hơn.
***
‘Ngô bối [386a] đã phác họa loại chuyện nên nghe kể và loại chuyện không nên nghe kể về thần linh ngay từ tuổi thơ ấu, nếu người nghe kính mến thần linh, quý trọng cha mẹ và không coi thường bạn bè mà yêu thương lẫn nhau.’
‘Tiện phu nghĩ quan điểm của ngô bối chí phải.’
‘Nhưng nếu họ muốn tỏ ra can đảm thì sao? Ngô bối không nới rộng vòng đai bao gồm cả cái sẽ giúp họ không sợ chết ư? [b] Người trong lòng sợ chết có can đảm không?’
‘Chắc chắn không.’
‘Còn chuyện này thì sao? Nếu tin tưởng có đời sau, đời sau khủng khiếp, có cõi âm, cõi âm rùng rợn, người đó có không sợ chết không, hay là muốn chết hơn thua trận ngoài chiến trường, muốn chết hơn bị bắt làm nô lệ.’
‘Nhất định không.’
‘Như vậy xem ra ngô bối cũng sẽ phải kiểm tra người kể chuyện về đề tài này. Ngô bối phải yêu cầu thi sĩ ngừng tuôn lời kể chuyện u buồn về đời sau, vừa không thực, vừa không hợp để sản sinh tinh thần chiến đấu, [c] đồng thời thúc ép họ nói năng thuận lợi về đề tài.’
‘Thưa, đồng ý.’
‘Trước tiên ngô bối phải cắt bỏ đoạn như: “Ta thà làm lụng như nông nô cày sâu cuốc bẫm cho nông dân nghèo khó không thước đất cắm dùi hơn làm vua người chết, chẳng là gì mà chỉ là hình bóng héo tàn, vật vờ;” tiếp đến đoạn như “phơi bày chỗ ở [d] khủng khiếp, bao la của người quá cố trước mắt thế nhân và thần linh, cảnh nát rữa, mốc meo, nhầy nhụa, ngay cả thần linh cũng rùng mình;” “như vậy tức là vẫn còn gì để lại ngay cả khi con người đã xuống cõi âm: linh hồn, bóng mờ, song không có trái tim sống thực!” “Chỉ riêng thầy sau khi vĩnh biệt cõi thế Persephone vẫn để cho sáng suốt, tinh tường, người khác chỉ là bóng mờ thấp thoáng, dập dờn;” “linh hồn rời thể xác xuống âm phủ gặp Diêm Vương, vừa tung cánh vừa thương xót số phận, giã từ tuổi trẻ, bỏ lại cuộc đời;” [387a] “hồn ma rít kêu, biến dạng xuống đất như làn khói;” “như dơi bám thành chùm chổng ngược dưới vách đá, nếu một tuột khỏi chỗ đậu, cả đàn ríu rít bay xuống động huyền bí thăm thẳm, vong linh đám cầu hôn vừa nhích bước vừa chít chít.” Nếu đục bỏ những câu, những đoạn như thế, ngô bối [b] phải cáo lỗi Homer và các thi sĩ bỏ qua đừng trách giận. Thực tình mà nói không phải thơ họ không hay, không nổi tiếng, mà vì càng hay thơ họ càng không thích hợp đối với trẻ con cũng như người lớn, cả hai đều phải tự do, sợ nô lệ hơn sợ chết.’
‘Tiện phu hoàn toàn tán đồng.’
‘Ngô bối cũng phải gạt bỏ tên gọi hãi hùng, khiếp đảm ở dưới âm ti: sông Nức Nở, sông Oán Hờn, tên người quá cố như bọn âm phủ, đám khô đét, cùng nhiều thứ như thế, [c] tên gọi khiến ai nghe hoặc nghĩ tới cũng rợn gáy rùng mình. Còn lý do nữa có lẽ cũng nên gạt bỏ tên tương tự: ngô bối sợ tiếng rít rùng rợn tên đó gợi nên sẽ khiến vệ quốc hoảng hốt, bủn rủn, nhụt chí thay vì phải ngược lại.’
‘Lo ngại chí phải.’
‘Ngô bối cần gạt bỏ câu, đoạn như thế, đúng không?’
‘Thưa, đúng.’
‘Và yêu cầu văn nhân, thi sĩ khi nói hay viết phải tiến hành nguyên tắc ngược lại.’
‘Vâng, đương nhiên.’
‘Bản nhân nghĩ [d] ngô bối cũng phải đục bỏ ngôn từ than vãn thảm thiết, diễn văn ai oán não nùng của người nổi tiếng lừng danh.’
‘Bắt buộc nếu ngô bối muốn tỏ ra quyết liệt.’
‘Vậy hãy để ý ngô bối có nên cắt bỏ ý tưởng sau đây hay không. Ngô bối khẳng định người cương trực sẽ không nghĩ chết là điều khiếp đảm đối với người cũng cương trực và là thân hữu của mình.’
‘Vâng, ngô bối khẳng định như vậy.’
‘Bởi thế người đó sẽ không than khóc dẫu thân hữu có rơi vào cảnh khủng khiếp.’ ‘Chắc chắn không.’
‘Ngô bối cũng khẳng định người như thế có thể tự lo tự liệu [e] cái cần thiết để sống cuộc đời tốt đẹp, vượt xa tất cả, không cần nhờ vả người khác.’
‘Vâng.’
‘Mất đứa con, mất người em, mất của cải hay bất kể cái gì sẽ không khiến người cương trực mảy may khiếp sợ.’
‘Người đó sẽ không bị mấy thứ như thế ảnh hưởng.’
‘Khi tai họa bất chợt đổ tới, người đó sẽ không như người khác kêu la than vãn, mà thản nhiên im lặng chịu đựng.’
‘Hẳn thế.’
‘Như vậy xem ra chí phải nếu ngô bối cắt bỏ bứt khỏi kho tàng thi ca [388a] sáng tác nỉ non, rên rỉ của danh nhân lừng lẫy. Ngô bối dành thứ đó cho nữ giới, không phải nữ giới tên tuổi, và nam giới khiếp nhược, để số người ngô bối nói ngô bối huấn luyện canh gác thành quốc sẽ hổ thẹn, khinh rẻ, không bắt chước hành xử theo cung cách tương tự.’
‘Tiên sinh nói chí phải.’
‘Bởi thế ngô bối sẽ lại yêu cầu Homer và thi sĩ khác đừng miêu tả Achilleus, con trai nữ thần: “Có lúc tướng quân nằm nghiêng, có lúc tướng quân nằm ngửa, có lúc tướng quân nằm sấp. Có lúc tướng quân nhỏm dậy ra bờ biển đi tới đi lui, lòng buồn da diết, thơ thẩn hầu như vô định, trên bờ biển vô sinh” [b] “Tướng quân lăn kềnh, toàn thân quằn quại, tro rơi dầy đặc, đưa tay giật tóc bứt đầu,” khóc lóc, rên rỉ. Ngô bối cũng không để Priam, liên hệ gần gũi với thần linh, trong lúc van nài “lăn xả vào đống phân bò, lão vương năn nỉ tất cả, gọi tên từng người.” Vẫn tiếp tục nhấn mạnh quyết liệt ngô bối sẽ yêu cầu tất cả thi sĩ đừng miêu tả thần linh than khóc, rên rỉ: “Ôi, ta bất hạnh! Ôi,ta đau khổ vì là thân mẫu nam nhi tuyệt vời!” [c] Nhất là ngô bối không để họ trình bày, rồi để thần linh tối cao thốt lời: “Ta yêu quý thế nhân bị đuổi chạy quanh thành phố phía dưới trước mắt.” “Than ôi! Có ngờ đâu định mệnh bắt Sarpedon thế nhân ta yêu thương vô ngần gục ngã dưới tay Patroklos, công tử Menoitios!” [d] Bởi lẽ, Adeimantus quý mến ơi, nếu chăm chú lắng nghe miêu tả thần linh như thế mà không thực sự cười chê là khả ố, bất xứng, chắc hẳn không người nào trong đám thanh niên của ngô bối coi xử sự như vậy là bất xứng, khả ố với con người như họ, hoặc tự cảm ân hận khi thấy bản thân cũng nói hoặc làm tương tự. Trái lại, không cảm thấy hổ thẹn, không biểu lộ nhẫn nhục, trước thử thách tầm thường, người đó chỉ kêu gào, hết rên la đến than vãn.’
‘Rõ ràng là vậy.’ [e]
‘Ngô bối đã và đang bàn luận, đến lúc này vẫn chưa ai đưa ra ý kiến tốt đẹp hơn, vì thế ngô bối đành chấp nhận ý kiến này, nghĩa là phải ngăn cản không để xử sự như vậy xảy ra.’
‘Vâng, ngô bối phải.’
‘Tất nhiên ngô bối không muốn vệ quốc cũng thích cười. Cười quá trớn thường dẫn tới phản ứng quá
độ.’
‘Tiện phu có thấy điều đó.’
‘Bởi thế [389a] ngô bối không cho phép miêu tả vệ quốc nổi tiếng rũ rượi vì cười, và tuyệt đối không cho phép trình bày thần linh như vậy.’
‘Tuyệt đối, tiện phu đồng ý.’
‘Do đó ngô bối không thể chấp nhận Homer nói:“Thần linh hạnh phúc phá ra cười, nhìn Hephaistos hối hả, lật đật bước tới bước lui trong đại sảnh.” Theo lý luận của quý hữu điều như vậy phải bác bỏ.’
‘Nếu muốn tiên sinh gọi đó là lý luận của tiện phu, [b] song bất luận thế nào điều như vậy ngô bối nhất định bác bỏ.’
‘Và đương nhiên ngô bối phải coi trọng, đề cao sự thật. Nếu điều ngô bối vừa nói là chính xác và giả dối là vô dụng đối với thần linh, chỉ hữu dụng với thế nhân như thứ thuốc trị bệnh, rõ ràng ngô bối phải để y sĩ sử dụng thuốc đó, song không để thứ dân không thiện nghệ mó tay vào’
‘Hiển nhiên.’
‘Bởi thế vì hành động của kẻ thù hoặc áp lực của dân chúng, người cầm quyền có thể sử dụng dối trá nhằm lợi ích của thành quốc, còn người khác không được phép làm vậy. Nếu thứ dân nói dối [c] chính quyền, ngô bối sẽ coi đó là điều sai trái và tệ hại chẳng khác bệnh nhân nói dối y sĩ, lực sĩ nói dối huấn luyện viên về tình trạng sức khỏe của mình, hoặc thủy thủ không nói thật cho thuyền trưởng hay thực trạng chiếc thuyền, bản thân anh ta hoặc thủy thủ trong đoàn xử sự ra sao.’
‘Đúng quá.’
‘Nếu bắt gặp bất kể người nào [d] trong thành quốc nói dối, “dù là nghệ nhân phục vụ cộng đồng, thầy đoán, thầy lang hay thợ mộc,” người cầm quyền sẽ phạt vạ vì đã đưa vào thành quốc yếu tố phá hoại và lật đổ như lật đổ, phá hoại chiếc thuyền.’
‘Vâng, ít nhất như vậy, nếu hành động đi theo lời nói.’
‘Hơn thế thanh niên của ngô bối sẽ cần điều độ.’
‘Dĩ nhiên.’
‘Điều độ không phải, như người ta thường hiểu, yếu tố cơ bản đối với đa số hay sao: thứ nhất tuân lệnh người cầm quyền [e]; thứ hai kiềm chế bản thân đối với thú vui ăn uống, tình tọt?’
‘Tiện phu nghĩ vậy.’
‘Bởi thế ngô bối sẽ chấp nhận mấy lời Homer để Diomedes thốt ra: “Im ngay, quý hữu, hãy làm như bản nhân nói.” Và những câu như câu tiếp theo: “Trái lại, bên Achaian tiến tới, biểu lộ dũng cảm, im lặng tuân lệnh chỉ huy” Cùng nhiều đoạn tương tự.’
‘Xứng đáng tán thưởng.’
‘Nhưng nghĩ sao về câu:“Này gã say, mắt chó săn, tim thỏ đế” và mấy câu tiếp theo diễn tả khá hay. [390a] Ngô bối có thể chấp nhận những câu đó cùng ngôn từ xấc xược, thái độ vô lễ của thứ dân chống lại người cầm quyền bằng thơ hoặc văn xuôi không?’
‘Không.’
‘Bản nhân nghĩ những câu đó không thích hợp để khuyến khích thanh niên của ngô bối gìn giữ điều độ, mặc dù ngô bối chẳng ngạc nhiên theo cách khác những câu đó đem lại nguồn vui. Ý kiến quý hữu thế nào?’
‘Thưa, như tiên sinh nói.’
‘Nhưng cho bản nhân hay phải chăng là khuyến khích tự chế nếu thi sĩ miêu tả người khôn khéo vô cùng nói giây phút thú vị nhất đời là thấy hiện ra trước mắt cảnh tượng tuyệt vời của trần gian khi “bàn trước mặt đầy thịt, đầy bánh mì, [b] bồi tửu chạy quanh mang rượu lấy từ bình rót đầy tứng cúp?” Và câu như: “Đối với người đáng thương như ngô bối chết dưới bất kể hình thức nào cũng ghê tởm, song chết đói là hình thức tởm ghê hơn hết con người bắt gặp khi nhắm mắt lìa đời, giã từ kiếp sống!” Rồi chuyện Chúa tể thao thức ra sao trong khi thần linh và thế nhân ngon giấc, đầu óc suy tính, [c] song quên bẵng lúc thèm muốn tình dục bỗng dưng trỗi dậy; ngây ngất vì nhan sắc của Hera, Chúa tể muốn làm tình tại chỗ, không vào trong nhà, nại cớ chưa bao giờ thèm muốn nữ thần như vậy kể từ ngày lần đầu hai người ân ái “cha mẹ không hay.” Và chuyện Hephaistos giăng bẫy bắt nam thần Ares ăn nằm với nữ thần Aphrodite vì lý do tương tự.’
‘Không, trời đất ơi, theo tiện phu nhận định, chuyện như thế hoàn toàn không thích hợp.’
‘Trái lại, [d] nếu có gương biểu thị chịu đựng, tự chế thi sĩ hoặc kịch gia kể người nổi tiếng lừng danh chống lại nghịch cảnh, bằng lời nói hay việc làm, ngô bối phải nghe, phải xem. Chẳng hạn Homer để Odysseus đấm ngực thùm thụp, bảo trái tim lắng nghe: “Kiên nhẫn, tim ơi! Mi đã im lặng đón nhận nhục nhã gấp bội thế này.”’
‘Đương nhiên ngô bối phải lắng nghe.’
‘Nhưng không để miêu tả nhân vật thích hối lộ, ham tiền bạc.’ ‘Chắc chắn là không.’ [e]
‘Và cũng không để thi sĩ ngân nga cho thanh niên nghe: “Tặng phẩm thừa sức thuyết phục thần linh, tặng phẩm dư lực lung lạc quốc vương khả kính.” Ngô bối không thể chấp nhận Phoinix, thầy dạy Achilleus, khi khuyên học trò lại bảo thôi phẫn nộ, ngừng giúp quân Achaian trừ phi họ biếu phẩm vật. Ngô bối cũng không đồng ý coi Achilleus tham lam hám của đến độ nhận tặng phẩm từ tay Agamemnon, hoặc từ chối trả xác Hector nếu không có tiền chuộc.’ [391a]
‘Đề cao chuyện như thế quả là sai lầm.’
‘Vì uy tín của Homer, bản nhân phát biểu dè dặt, song xem ra xấu xa ghê gớm nếu nói những điều như
thế về Achilleus hoặc tin theo khi nghe người ta nói. Chẳng hạn Achilleus nói với Apollo: “Thần linh xạ thủ tàn ác hơn hết trong hàng thần linh, người đã dụ hoặc, đánh lừa bản nhân rời tường thành tới đây... Nếu có quyền, thế nào bản nhân cũng bắt người đền trả!” Achilleus từ chối không vâng lời sông Scamandos là thần linh, [b] không những sẵn sàng giao chiến mà còn gửi mớ tóc dâng sông Spercheios làm quà tặng “Patroklos quý mến, thân thương” đã lìa đời. Ngô bối không thể tin chuyện này, và ngô bối cũng coi không thực chuyện kéo xác Hector quanh mộ phần Patroklos cùng chuyện hạ sát tù binh trên giàn hỏa thiêu xác Patroklos. Ngô bối không thể để công dân thành quốc tin Achilleus, [c] mẹ là nữ thần, bố là Peleus, người có khả năng tự chế cao độ, cháu nội Chúa tể, thầy dạy là Cheiron uyên thâm, lại rơi vào trạng thái hỗn loạn nội tâm nên đã phối hợp trong bản thân hai căn bệnh trái ngược: ti tiện ham mê tiền của, cao ngạo quá độ đối với thần linh và thế nhân.’
‘Tiên sinh nói chí phải.’
‘Bởi thế ngô bối không nên tin hoặc cho phép lưu truyền chuyện cưỡng hiếp khiếp đảm Theseus con trai Hải thần Poseidon và Peirithous con trai Chúa tể Zeus rắp tâm thực hiện, hoặc bất kể chuyện láo khoét nào [d] bây giờ kể việc làm xấu xa, khủng khiếp con cái thần linh và anh hùng cả gan nhúng tay. Ngô bối phải thúc ép thi sĩ tuyên bố họ không bao giờ làm chuyện như thế, hoặc họ không phải con cái thần linh; ngô bối không thể để thi sĩ xác nhận cả hai. Thi sĩ không nên tìm cách thuyết phục thanh niên trong cộng đồng tin thần linh là nguồn gốc sinh ra xấu xa, [e] anh hùng chẳng hơn gì thế nhân tầm thường; cái đó như ngô bối đã nói là dối trá xấu xa, vì ngô bối đã chứng minh không có xấu xa nào bắt nguồn, phát xuất từ thần linh.’
‘Dĩ nhiên.’
‘Hơn thế, dối trá như vậy tai hại vô cùng. Vì người nghe sẽ dễ dàng ngả theo nhược điểm bản thân nếu họ tin chuyện như thế hiện thời và trong quá khứ luôn luôn là do người thân kẻ thuộc thần linh tác thành: “Hậu duệ thần linh, bà con gần gũi Chúa tể, bàn thờ tổ tiên cao vút trên trời, thiết lập trên núi Ida” trong huyết quản “máu thần linh vẫn tuôn chảy chưa phai mờ.” Đó là lý do tại sao ngô bối phải chấm dứt kẻo chuyện loại này [392a] nuôi dưỡng trong thanh niên cộng đồng thái độ khoan dung trái lệ đối với xấu xa.’
‘Chắc chắn ngô bối phải làm.’
‘Vậy còn loại chuyện nào nữa ngô bối sẽ quyết định những gì có thể và không có thể được phép sử dụng? Vì đến bây giờ ngô bối đã miêu tả loại chuyện nên và không nên nói về thần linh, á thần, anh hùng và cuộc đời sau khi chết.’
‘Vâng, ngô bối đã bàn đầy đủ mấy thứ đó.’
‘Cái còn lại có lẽ là chuyện nói về con người.’
‘Hiển nhiên.’
‘Ô, rất tiếc, quý hữu ơi, hiện tại ngô bối không thể bàn đề tài đó.’ ‘Tại sao?’
‘Vì bản nhân sợ ngô bối sẽ thấy thi sĩ và văn gia [b] nói điều liên hệ tới chuyện xấu xa về con người trong vấn đề quan trọng khủng khiếp. Họ nói người bất công bất chính thường sung sướng, người công bình chính trực thường khổ sở, làm sai trái có lợi nếu không bị phát giác, công bình chính trực chỉ có lợi cho tha nhân, không có lợi cho bản thân. Ngô bối phải cấm họ nói điều như thế, đòi hỏi thơ, văn của họ phải ca ngợi, tường thuật nội dung đạo đức, luân lý hoàn toàn ngược lại. Quý hữu đồng ý không?’
‘Tiện phu tin chắc tiên sinh nói đúng.’
‘Nếu quý hữu đồng ý nói thế là nói đúng, vậy bản nhân có thể nói quý hữu đã đồng ý kết luận đề tài bàn luận lâu dài như vậy được không?’
‘Dạ được, tiên sinh dự tính chí phải.’
‘Do vậy ngô bối sẽ không đồng ý loại chuyện nào [c] phải nói về con người, chừng nào ngô bối chưa tìm ra bản chất thực sự của công bình chính trực, do bản chất đó công bình chính trực có lợi một cách tự nhiên đối với người chủ trương, bất kể người đó có vẻ công bình chính trực hay không.’
‘Chí lý.’
‘Đến đây hãy dừng bàn luận nội dung, bây giờ tìm hiểu hình thức, sau đó ngô bối sẽ xem xét cả hai: nói cái gì và nói ra sao.’
Vừa nghe tỏ vẻ ngỡ ngàng Adeimantus liền nói: ‘Tiện phu không hiểu tiên sinh định nói gì.’
Thấy vậy [d] bản nhân vội đáp: ‘Vậy cần giải thích. Nếu nói thế này có lẽ quý hữu hiểu ngay. Văn hay thơ, bất kể loại nào, đều kể chuyện quá khứ, hiện tại hay tương lai, phải không?’
‘Không thể khác.’
‘Nhằm mục đích đó văn hay thơ sử dụng hoặc tường thuật, hoặc trình bày, hoặc pha trộn cả hai.’ ‘Thưa, thực tình tiện phu vẫn chưa rõ tiên sinh định nói gì.’
‘Chết chửa có ngờ đâu bản nhân lại có vẻ mù mờ, tối tăm tức cười đến thế. Cho phép bản nhân đặt mình vào trường hợp đặc biệt, [e] như diễn giả bất tài, thầy giáo vụng về. Thay vì nói về đại thể tổng quát, bản nhân sẽ cắt một phần, dùng phần đó miêu tả rành mạch cho quý hữu hay điều bản nhân muốn nói. Quý hữu biết đoạn đầu trường ca Iliad trong đó thi sĩ nói tu sĩ Chryses van xin quân vương Agamemnon thả con gái bị bắt làm nô lệ, nhưng tỏ vẻ cáu giận Agamemnon khăng khăng cự tuyệt, [393a] thấy vậy Chryses bèn van vái thần linh trút đổ thịnh nộ xuống đầu hàng quân Achaian chứ gì?’
‘Dạ, biết.’
‘Vậy quý hữu biết tới câu “Lão nhân kêu gọi toàn thể quân lính Achaian, nhất là hai chỉ huy, công tử Atreus,” diễn tả nhân danh bản thân, thi sĩ không tỏ ý thuyết phục ngô bối người nói không ai khác mà chính là ông. Trái lại, [b] sau đó bộc lộ làm như bản thân là Chryses, thi sĩ vận dụng tối đa khả năng thuyết phục ngô bối người nói không phải Homer mà chính là lão tu. Đó là phương thức thi sĩ xây dựng
hầu như toàn bộ câu chuyện về cuộc chiến thành Troa, cũng như chuyện xảy ra trên đảo Ithaka và trong trường ca Odyssey.’
‘Sự thể rõ ràng.’
‘Như vậy tường thuật gồm cả đoạn diễn xuất thi sĩ thỉnh thoảng ngân nga lẫn đoạn trung gian thuật sự phải không?’
‘Thưa, phải.’
‘Nhưng khi thi sĩ [c] diễn xuất làm như thi sĩ là người nào đó, ngô bối có thể nói ông đã đồng hóa cách nói hầu như y hệt cách nói của nhân vật liên hệ không?’
‘Có thể lắm, nhưng vì sao tiên sinh lại hỏi như vậy?’
‘Đồng hóa bản thân với người khác, trong cách nói năng hoặc diễn xuất, không phải là mô phỏng người mình định đồng hóa hay sao?’
‘Chắc vậy.’
‘Đó là cách Homer và hàng hàng lớp lớp thi sĩ sử dụng để mô phỏng trong khi kể chuyện.’ ‘Thưa, đúng thế.’
‘Dĩ nhiên, nếu thi sĩ không hề che giấu bản ngã, ý thơ và toàn bộ tường thuật [d] sẽ hoàn toàn vắng bóng mô phỏng. Nhưng muốn tránh hiểu lầm, quý hữu sẽ nói quý hữu lại không hiểu, bản nhân sẽ giải thích sự việc thực hiện ra sao. Nếu sau khi nói Chryses mang tiền chuộc van xin quân Achaian, đặc biệt quân vương của họ, thả con gái, Homer cứ tiếp tục như thể không phải Chryses mà Homer nói, quý hữu sẽ thấy không phải mô phỏng mà chỉ là tường thuật. Đoạn thơ sẽ như sau. Không phải thi sĩ, không nói theo vần điệu, bản nhân sẽ dẫn chứng bằng văn xuôi. Tu sĩ tới cầu xin thần linh [e] giúp đỡ quân Achaian chiếm đoạt thành Troa rồi trở về an toàn, yêu cầu quân Achaian tỏ ra tôn kính thần linh thả con gái, nhận tiền chuộc mạng. Mọi người tán thành đề nghị, trừ Agamemnon nổi đóa quát lão tu khôn hồn cút tức khắc, đừng vác mặt trở lại mè nheo; nếu không thần trượng và vòng nguyệt quế chẳng thể bao che tính mạng. Aga-memnon còn thêm quân vương sẽ không thả con gái mà sẽ sống với nàng tới già ở Argos; nếu muốn trở về an toàn lão tu nên xéo ngay, chớ dài lời khiêu khích. [394a] Nghe quân vương nói thế, sợ hết hồn, lão tu vội vã quay gót không nói một lời. Nhưng sau khi rời doanh trại, thái độ hăm hở, lớn tiếng cầu xin, kêu gọi đủ thần hiệu đặc biệt, lão tu lưu ý Apollo dịch vụ đã dâng hiến khi xây cất đền thờ, làm lễ hiến sinh. Trong lúc cầu nguyện lão tu van xin đổi lại thần linh trả thù nước mắt lão tu đã đổ bằng mũi tên nã bắn hàng quân Achaian. Đoạn thơ, bản nhân kết luận, ‘quý hữu ơi, diễn ra như thế [b] chỉ tường thuật giản dị không mô phỏng chút nào.’
‘Vâng, tiện phu hiểu.’
‘Vì thế quý hữu cũng sẽ hiểu,’ bản nhân tiếp lời, ‘ngược lại cái này là gạt bỏ lời thi sĩ giữa đoạn diễn xuất, song giữ nguyên đối thoại.’
‘Vâng, đúng thế; đó là sự thể xảy ra với bi kịch.’
‘Đúng rồi, quý hữu. Bây giờ bản nhân mới hiểu bản nhân đã giải thích điều chưa thể giải thích trước kia, [c] ấy là thơ, văn chia làm ba loại. Thứ nhất, loại chỉ sử dụng mô phỏng, bi kịch và hài kịch, như quý hữu nói. Thứ nhì, loại trong đó thi sĩ nói qua con người thi sĩ, ví dụ điển hình là tán thi. Thứ ba, loại sử dụng cả hai phương thức, trường ca và thi ca đủ loại khác nhau. Đúng không?’
‘Thưa, bây giờ tiện phu nắm được ý tiên sinh định nói.’
‘Hẳn quý hữu nhớ trước đó bản nhân nói ngô bối đã giải quyết vấn đề nội dung bây giờ bàn tới vấn đề hình thức.’
‘Vâng, tiện phu nhớ.’
‘Điều bản nhân [d] muốn nói ấy là ngô bối phải quyết định có nên cho phép thi sĩ sử dụng mô phỏng trong tường thuật hay không. Nếu không khi nào họ được, khi nào họ không được sử dụng, hoặc có nên cấm tuyệt sử dụng hay không.’
‘Tiện phu trộm nghĩ tiên sinh đang thắc mắc ngô bối có nên cho phép bi kịch và hài kịch xuất hiện trong thành quốc hay không.’
‘Có lẽ vậy, và có lẽ hơn thế, câu hỏi khá ý nghĩa, bản nhân chưa biết, song dù sao ngô bối cũng phải theo đuổi bất kể tranh luận như luồng gió dẫn tới đâu.’
‘Thưa, đúng thế.’
‘Adeimantus ơi, [e] quý hữu có nghĩ ngô bối muốn vệ quốc có thể đảm đương nhiều vai trò không? Có bó buộc, theo nguyên tắc đã chấp nhận trước kia, mỗi người chỉ làm một việc, nếu làm nhiều việc, đương nhiên phải phân chia cố gắng, người làm sẽ thất bại chẳng làm việc nào ra trò?’
‘Kêt luận đương nhiên là vậy.’
‘Sự thể cũng sẽ áp dụng với mô phỏng - một người không thể sắm nhiều vai, mô phỏng nhiều điều tốt đẹp như sắm một vai, mô phỏng một điều.’
‘Không thể.’
‘Như vậy chắc hẳn người đó [395a] không thể theo đuổi việc đáng làm, đồng thời mô phỏng nhiều thứ, rồi trở thành người mô phỏng tài tình. Vì ngay cả trong hai loại mô phỏng dường như hết sức gần gũi, như viết hài kịch và bi kịch, người đó cũng không thể thực hiện mô phỏng tốt đẹp cả hai cùng thời gian. Quý hữu chẳng vừa gọi hai thứ là hai hình thức mô phỏng hay sao?’
‘Thưa, vâng, tiên sinh nói chí phải, một người không thể làm hai việc một lúc.’
‘Họ không thể đồng thời vừa là ca công vừa là diễn viên.’
‘Vâng, không thể.’
‘Quý hữu biết diễn viên không thể vừa diễn hài kịch vừa diễn bi kịch. Cả hai [b] đều là mô phỏng hình
thức khác nhau, phải không?’ ‘Thưa, đúng vậy.’
‘Adeimantus ơi, bản tính con người, dưới mắt bản nhân, so với sự kiện vừa kể, dường như phân chia thành mảnh nhỏ, nhỏ dần theo khác biệt hết sức tinh vi, nên chẳng thể sắm nhiều vai hoàn hảo, hoặc mô phỏng nhiều điều thành công, dù trong cuộc đời thực sự hay trên sân khấu diễn tuồng.’
‘Điều đó là sự thật hiển nhiên.’
‘Vì thế ngô bối đã khẳng định ngay từ đầu vệ quốc không phải làm bất kể nghề gì bằng tay chân; [c] chức năng của họ là bảo vệ thành thạo tự do cho thành quốc, chỉ làm nghề này không làm nghề không liên hệ tới nghề này. Họ không nên thực hành hay mô phỏng bất kể nghề nào. Nếu mô phỏng diễn kịch trên sân khấu hay diễn tả nghề khác, họ phải mô phỏng từ thiếu thời, chỉ thủ vai nhân vật thích hợp với bản thân - người can trường, tiết độ, đạo đức, cao cả và phẩm chất tương tự. Họ không nên khéo léo thực hiện hoặc mô phỏng vai ti tiện, tầm thường, bất xứng trên sân khấu [d] kẻo bị lây nhiễm trong cuộc đời thực sự. Bởi lẽ thế quý hữu chưa nhận thấy mô phỏng kịch tuồng hay mô phỏng tương tự, nếu thực hành liên tục, kéo dài quá mức trong cuộc đời, từ lúc trẻ trở đi, sẽ cấu tạo thói quen, dáng điệu, giọng nói, ý nghĩ trở thành bản tính thứ hai hay sao?’
‘Thưa, tiện phu có để ý.’
‘Vì quan tâm tới vệ quốc, muốn họ trở thành người giá trị, ngô bối sẽ không cho phép họ sắm vai phụ nữ, trẻ hoặc già (vì họ là đàn ông), và cũng không mô phỏng họ [e] la hét phu quân, cãi cọ thần linh, vênh váo nghĩ mình sung sướng, buồn rầu, rên rỉ khi gặp rủi ro, bất hạnh. Nhất định ngô bối không cho phép họ thủ vai phụ nữ ốm đau, yêu đương hoặc ở cữ.’
‘Nhất định ngô bối phải cấm tiệt thứ như thế.’
‘Sự thể cũng đúng với mô phỏng vai nô lệ, nam hay nữ, khi nô lệ làm việc của nô lệ.’ ‘Đồng ý.’
‘Và cũng đúng với người xấu xa, hạng hèn nhát, tính tình, tác phong đối nghịch với những gì ngô bối vừa mô tả. Phỉ báng, chế nhạo lẫn nhau, lạm dụng vai hề, sử dụng ngôn từ tục tằn, giả say giả tỉnh, ngớ ngẩn lầm đường, nhân vật [396a] như thế nói và làm điều điển hình gây xúc phạm đối với bản thân và người xung quanh. Bản nhân nghĩ họ không nên tập nhiễm thói quen mô phỏng việc làm hay lời nói của người mất trí. Họ phải biết có đàn ông, đàn bà điên rồ, xấu xa, nhưng không được thể hiện hoặc mô phỏng việc làm của người điên rồ trong thi ca hay kịch bản.’
‘Tiên sinh nói chí phải.’
‘Còn điều này nữa. Ngô bối có nên để họ mô phỏng thợ kim loại, thợ thủ công, [b] người chèo thuyền hì hục làm việc, người chỉ huy người chèo thuyền hoặc bất kể việc gì liên hệ tới thuyền bè không?’
‘Không, vì họ không được phép để ý tới nghề đó.’
‘Thế họ có nên bắt chước ngựa hí, bò kêu, sông vỗ, biển gầm, sấm dội không hở?’ ‘Không. Ngô bối đã cấm diễn tả điên rồ hay bắt chước người điên.’
‘Nếu bản nhân hiểu không lầm quý hữu muốn nói có hình thức phô diễn, tường thuật người bản tính thực sự đàng hoàng sẽ sử dụng khi muốn nói cái gì, và có hình thức tường thuật, phô diễn người bản tính và giáo dục đối lập [c] thế nào cũng lựa chọn để bộc lộ tâm tư.’
‘Xin tiên sinh vui lòng miêu tả.’
‘Bản nhân nghĩ khi đi vào tiến trình tường thuật trong đó người đàng hoàng nói năng, hành động, người đứng đắn sẽ sẵn sàng thủ vai làm như mình là người đó và không cảm thấy ngại ngùng thể hiện vai trò mô phỏng. Người đứng đắn sẽ bắt chước người đàng hoàng xử sự với thái độ kiên định, thận trọng, [d] chỉ sơ sót vài mặt, ở mức độ giới hạn tối đa, khi chệnh choạng do ốm đau, tình ái, rượu chè hoặc bất hạnh nào đó. Trái lại, nếu gặp nhân vật bất xứng, người đứng đắn sẽ đỏ mặt phải bắt chước y boong người tồi tệ hơn mình, trừ phi có lẽ vài hồi ngắn ngủi người đàng hoàng cư xử đĩnh đạc. Nhưng người đứng đắn sẽ ngượng ngùng phần vì không có kinh nghiệm bắt chước người như thế, phần vì bản thân không thể sắm vai mẫu người qua nhận xét [e] mình coi khinh bởi thấp kém hơn mình, trừ có lẽ vì vở kịch và mục đích giải trí mua vui.’
‘Vâng, chắc vậy quá.’
‘Người đứng đắn sẽ sử dụng hình thức tường thuật ngô bối kể qua lúc nãy khi nói tới trường ca của Homer và sẽ phối hợp mô phỏng với tường thuật, nhưng mô phỏng sẽ chiếm phần nhỏ, có đúng thế không hay là bản nhân nói sai?’
‘Không, đó đương nhiên là hình thức người đó sẽ sử dụng để thủ vai diễn xuất.’
‘Trái lại, [397a] người khác thủ vai diễn xuất sẵn sàng mở rộng tầm mức nếu là người kém cỏi, sẽ nói đủ điều, song không nghĩ bản thân bất xứng. Do vậy người này sẽ tìm đủ cách bắt chước đủ thứ, thái độ hăm hở, hăng say trước mặt khán giả, kể cả những điều ngô bối vừa nhắc qua. Ngô bối sẽ nghe tiếng sấm ầm ầm, tiếng gió ào ào, tiếng mưa lộp độp, tiếng xe cục kịch, tiếng bánh kút kít, tiếng kèn lanh lảnh, tiếng sáo vi vu, tiếng tiêu ai oán, cả tiếng chó sủa, tiếng cừu kêu, tiếng chim hót. Hình thức người này sử dụng để diễn tả [b] phần lớn gồm bắt chước âm thanh và mô phỏng dáng điệu, tường thuật chỉ chiếm phần nho nhỏ.’
‘Thưa, đương nhiên là vậy. Tiên sinh nói chí phải.’ ‘Đó là hai thứ hình thức diễn tả bản nhân đề cập.’ ‘Vâng, tiện phu có để ý.’
‘Trong hai hình thức, một khá đơn điệu, ít thay đổi, ít khác biệt; khi lời hợp với điệu và nhịp, ngâm bình hầu như có thể giữ cùng điệu, cùng nhịp từ đầu chí cuối, ít cần chuyển đổi, điệu, nhịp vẫn thế. Đồng ý không?’ [c]
‘Thưa, sự thể chắc vậy.’
‘Hình thức khác, trái lại, sẽ đòi hỏi ngược lại. Hình thức sẽ cần đủ thứ điệu, đủ thứ nhịp, nếu muốn biểu diễn thích hợp, vì thay đổi khác biệt và bất tận.’
‘Vâng, chắc hẳn vậy.’
‘Thi sĩ và người tường thuật sẽ sử dụng hình thức nào, hình thức này hay hình thức kia, hay cả hai gộp lại?’
‘Cần tất cả.’
‘Vậy [d] ngô bối giải quyết ra sao? Chấp nhận tất cả trong thành quốc, chọn một trong hình thức pha trộn hay chọn một trong hình thức không pha trộn?’
‘Nếu chọn tiện phu sẽ lựa hình thức trinh nguyên, không pha trộn biểu thị người đàng hoàng.’
‘Nhưng Adeimantus biết không hai hình thức phối hợp cũng dễ thương hết sức, hình thức đối nghịch với hình thức quý hữu lựa chọn thú vị đáo để đối với trẻ con, vú nuôi và cả quần chúng nữa!’
‘Vâng, vì hình thức đó thú vị ghê gớm.’
‘Dẫu thế có lẽ quý hữu sẽ nói hình thức đó không thích hợp với thành quốc, [e] vì mỗi người chỉ làm một việc, không sắm hai hay nhiều vai.’
‘Chắc chắn không thích hợp.’
‘Do vậy thành quốc của ngô bối là thành quốc duy nhất trong đó ngô bối thấy người làm giày chỉ làm giày, không trở thành thuyền trưởng, người làm ruộng chỉ làm ruộng không trở thành quan tòa, người làm lính chiến chỉ làm lính chiến không trở thành thương nhân, vân vân.’
‘Vâng.’
‘Bởi thế [398a] nếu người có khả năng thay đổi bản thân thành đủ thứ nhân vật, mô phỏng đủ thứ chuyện tới thăm thành quốc muốn biểu diễn tài nghệ, đọc thơ cho nghe, ngô bối sẽ kính cẩn quì gối cúi đầu tiếp đón như tu sĩ thiêng liêng, như người mang nguồn vui tuyệt diệu, song sẽ nói cho người đó hay bản thân và tài nghệ không có chỗ đứng trong thành quốc, luật pháp ngô bối ngăn cấm cả hai hiện diện, rồi bảo người đó nên đi nơi khác, sau khi rắc nhựa trầm hương lên đầu, choàng vòng nguyệt quế quanh cổ. Phần mình, vì lợi ích bản thân, ngô bối sẽ sử dụng [b] thi sĩ, văn sĩ kể chuyện nghiêm túc, khắc khổ hơn là hớn hở, vui đùa, mô phỏng ngôn từ người đàng hoàng, tác phẩm diễn tả theo đúng nguyên tắc đề xướng khi ngô bối bắt đầu lo việc giáo dục thành phần quân sự.’
‘Đó rõ ràng là điều ngô bối sẽ làm nếu trong tầm tay.’
‘Bản nhân nghĩ, quý hữu ơi, ngô bối đã dường như hoàn tất tranh luận về thi ca và chuyện kể sử dụng để giáo dục. Ngô bối đã bàn cả nội dung lẫn hình thức.’
‘Thưa, tiện phu cũng nghĩ vậy.’
‘Tiếp theo [c] ngô bối còn bàn đủ thứ ca khúc, tụng thi và âm nhạc.’ ‘Thưa, hiển nhiên.’
‘Bản nhân nghĩ sự thể xem ra không khó đối với bất kỳ ai muốn nhận ra yêu cầu đòi hỏi âm nhạc, nếu ngô bối muốn nhất trí với phát biểu trước đây.’
Glaucon vừa cười vừa chêm lời: ‘Thưa, thú thật tiện nhân không dám là “bất kỳ ai” của tiên sinh, vì lúc này không biết rõ ngô bối phải nói gì. Vả lại, ý tưởng mơ hồ, tiện nhân thực sự nghi ngờ.’
‘Ờ, song dù sao quý hữu cũng có thể đồng ý không chút khó khăn ca khúc [d] gồm ba yếu tố: lời, điệu và nhịp.’
‘Vâng, tiện nhân đồng ý.’
‘Về lời, nguyên tắc tương tự sẽ áp dụng như nguyên tắc ngô bối vừa quy định cho lời không phổ nhạc, cả nội dung lẫn hình thức.’
‘Đúng.’
‘Đương nhiên điêu, nhịp phải hợp với lời.’
‘Chắc chắn.’
‘Nhưng ngô bối đồng ý không dùng lời trong ca khúc truy niệm và ai ca tiễn biệt phải không?’
‘Vâng.’
‘Vậy xin cho bản nhân hay, [e] vì là nhạc sĩ, theo quý hữu điệu nào thích hợp với ca khúc truy niệm?’
‘Lydia hỗn hợp, Lydia căng cứng và điệu tương tự.’
‘Ngô bối có thể bác bỏ, ngăn cấm, thứ đó vô dụng, ngay cả phụ nữ, nếu đứng đắn, đàng hoàng, cũng không sử dụng, chứ đừng nói nam nhi.’
‘Đúng quá.’
‘Nhưng say sưa, ẻo lả, lười biếng cũng là đức tính không hề thích hợp với vệ quốc?’
‘Dĩ nhiên.’
‘Vậy điệu nhẹ nhàng và điệu thích hợp ngô bối sử dụng cho ca khúc chuốc tửu thì sao?’
‘Điệu Ionia và một số điệu Lydia thường mô tả là sướt mướt.’
‘Vậy [399a], Glaucon, số điệu đó có thể sử dụng huấn luyện binh sĩ xông pha chiến trận không?’ ‘Không, tiên sinh chỉ còn điệu Doris và điệu Phrygia.’
‘Bản nhân không rành về điệu. Dẫu vậy xin vui lòng chỉ cho hay điệu mô phỏng xác đáng cả tiếng lẫn giọng người can trường khi thi hành quân vụ hoặc thực hiện tác vụ nguy hiểm, trực diện nguy nan, sẽ bị thương, sẽ mất mạng, hoặc bất kỳ tai họa thế nào, với thái độ dũng cảm, kiên cường. [b] Bản nhân cũng muốn biết điệu mô phỏng người đó trong công tác ôn hòa, không ép buộc mà tình nguyện, chẳng hạn kêu gọi người khác ủng hộ, cầu nguyện Chúa tể, giảng giải hay nhắc nhở lối xóm, hoặc bản thân tự nguyện ủng hộ, hướng dẫn, thuyết phục người khác, nói là làm, khi làm không tỏ ra huênh hoang, mà nhũn nhặn, mềm mỏng, sẵn sàng chấp nhận kết quả.[c] Cho bản nhân rõ hai điệu đó, điệu hùng tráng, điệu êm dịu, mô phỏng đúng mức lòng dũng cảm, tính tiết độ lúc vui, lúc buồn, khi sung sướng, khi đau khổ.’
‘Hai điệu tiên sinh hỏi là hai điệu tiện nhân vừa kể.’
‘Vậy ngô bối sẽ không cần nhạc cụ nhiều dây hoặc tầm mức hòa âm rộng rãi phụ họa cho âm nhạc và ca khúc. [d]
‘Theo tiện nhân có lẽ không.’
‘Do đó ngô bối sẽ không ủng hộ nghê nhân làm nhạc cụ nhiều dây, cỡ lớn, chơi nhiều điệu như đàn thụ cầm, đàn tỳ bà.’
‘Tiện nhân nghĩ chắc là không.’
‘Quý hữu có đồng ý để sáo, địch, tiêu, quyển và người sản xuất ở trong thành quốc không? Thế sáo không tạo âm thanh như nhạc cụ nhiều dây, và thay đổi điệu không là bắt chước sáo hay sao?’
‘Hiển nhiên là thế.’
‘Vậy ngô bối chỉ còn đàn ly-ra, đàn ki-tha sử dụng trong thành quốc. Ở miền quê ngược lại mục tử sử dụng ống địch.
‘Như tranh luận cho thấy.’
‘Ngô bối [e] chưa thực sự làm được gì mới mẻ, quý hữu ơi, khi tỏ ra quý trọng Apollo và nhạc cụ của thần linh hơn Marsyas cùng nhạc cụ của nhạc sĩ.’
‘Lạy Chúa tể, tiện nhân nghĩ ngô bối chưa.’
‘Nhân danh linh khuyển, dù không nhận ra, ngô bối đã thanh tẩy thành quốc ngô bối vừa khẳng định đang sống xa hoa.’
‘Làm vậy hợp lý, đó là dấu hiệu biểu thị tiết độ.’
‘Vậy ngô bối tiếp tục thanh tẩy. Sau điệu đề tài sẽ là nhịp. Ngô bối sẽ không muốn phối hợp khác biệt và cầu kỳ, mà chỉ cần tìm nhịp hợp với cuộc đời can trường và kỷ luật. Do vậy khi chứng kiến ngô bối sẽ [400a] chuyển đưa phách và điệu vào lời thích hợp, chứ không đưa chuyển lời vào điệu và phách. Nhưng việc của ngô bối là xác định nhịp này ra sao, như đã làm với điệu.’
‘Trời ơi, thú thật, tiện nhân không đủ khả năng làm việc đó và không biết nói thế nào. Do quan sát tiện nhân biết có ba loại nhịp cơ bản, từ đó phát sinh nhịp kết hợp khác biệt, cũng như trong âm có bốn yếu tố kết hợp thành điệu. Tiện nhân chỉ biết có vậy và chỉ nói thế với tiên sinh. Còn nhịp nào thích hợp để mô phỏng lối sống nào [b] tiện nhân hoàn toàn không biết.’
‘Ờ, chuyện đó ngô bối sẽ tham khảo Damon và hỏi nhạc sĩ nhịp nào thích hợp để biểu lộ ti tiện, xấc xược, điên rồ và đặc tính xấu xa, nhịp nào phải lưu giữ để diễn tả đối nghịch của nét vẻ vừa kể. Bản nhân nhớ ngờ ngợ có nghe nhạc sĩ nói hơi uẩn khúc về nhịp hành khúc phối hợp, nhịp trường đoản đoản, nhịp hùng tráng, xếp theo cách huyền bí khác nhau, ghi trường và đoản; bản nhân nghĩ nhạc sĩ còn nói về nhịp đoản trường, nhịp trường đoản, đồng thời [c] chia cho nhịp số lượng độ dài ngắn khác biệt. Bản nhân nghĩ nhạc sĩ có ý khen hoặc chê sự kết hợp của phách và nhịp nói chung, hoặc có lẽ phối hợp cả hai. Thực tình bản nhân không nhớ. Dù sao như bản nhân đã nói ngô bối có thể tham khảo Damon. Vì bề gì cũng cần biện luận khá nhiều để giải quyết chi tiết, phải không quý hữu?’
‘Dạ, thưa phải!’
‘Nhưng có khác biệt quý hữu nhận thấy tức thì, hay dở, thanh nhã, thô lậu, uyển chuyển, cứng cỏi bắt nguồn từ nhịp hay và nhịp dở.’
‘Sự thể rõ như ban ngày làm sao phủ nhận.’
‘Nhịp hay là kết quả của âm nhạc [d] sáng tác thích hợp với cú điệu hay để diễn tả, nhịp dở ngược lại; sự thể cũng đúng với điệu hay và điệu dở, như ngô bối vừa nói, nếu cả nhịp lẫn điệu đều thích hợp với lời và không ngược lại.’
‘Dĩ nhiên lời quyết định bản nhạc.’
‘Nhưng ngôn pháp và cú điệu thì sao? Cả hai có phụ thuộc bản chất tâm hồn người diễn tả không hở?’ ‘Dĩ nhiên làm sao thoát khỏi.’
‘Phần còn lại là hợp với cú điệu.’
‘Vâng.’
‘Do vậy lời hay, nhạc hay, nhịp hay, điệu hay đều phụ thuộc bản chất tuyệt diệu của tâm hồn, [e] không phải tình trạng ngớ ngẩn ngô bối lễ độ, uyển khúc gọi là vắng thiếu suy tư, mà là suy tư chân thành, sâu lắng từ tâm hồn trong đó cái tốt và cái đẹp kết hợp với nhau.’
‘Hoàn toàn đồng ý.’
‘Thanh niên thành quốc có cần tận dụng mọi cơ hội trau dồi phẩm chất vừa kể không, nếu phải thực hiện chức năng ở đời cho đúng cách?’
‘Nên chứ.’
‘Hội họa, nghệ thuật đồ biểu đầy đặc tính vừa kể, tác phẩm nghệ thuật liên hệ cũng vậy; [401a] dệt,
thêu, kiến trúc, đồ mộc, đồ dùng đủ loại; cấu trúc thể xác sinh vật, súc vật, cây cối, tất cả đều thẩm nhập bản chất tương tự; tất cả đều mang vẻ đẹp và nét xấu. Nét xấu, nhịp dở và nghịch tai liên hệ gần gũi với ngôn từ dở, tính tình dở, trong khi vẻ đẹp, nhịp hay và thuận tai liên hệ gần gũi với và mô phỏng đúng ngôn từ hay, tính tình tiết độ.’
‘Thưa, đúng quá.’
‘Vì thế không phải chỉ riêng thi sĩ ngô bối yêu cầu, thúc ép [b] miêu tả hình ảnh tính tình tốt đẹp trong sáng tác, nếu không đừng viết gì hết. Ngô bối cũng nên ra lệnh tương tự cho nghệ sĩ, nghệ nhân ngành khác, cấm miêu tả tính tình xấu xa, ti tiện, buông thả, thô lậu qua hình ảnh sự vật sống thực trong kiến trúc, điêu khắc, hay bất kể tác phẩm nghệ thuật loại nào. Nếu không làm theo họ sẽ bị cấm hành nghề trong khi sống với cộng đồng. Ngô bối sẽ không để vệ quốc nuôi dưỡng bằng hình ảnh xấu xa trong đồng cỏ xấu xa, [c] hàng ngày gặm nhai bừa bãi đủ thứ từ nguồn gốc khác biệt, nay một tí mai một tí, dần dà thu thập khối lượng xấu xa làm hại tâm hồn mà không hay. Ngô bối phải tìm kiếm nghệ sĩ và nghệ nhân có khả năng thiên phú nhận thức bản chất thực sự của cái đẹp, cái dịu dàng khi sáng tác, ngõ hầu thanh niên của ngô bối sống ở nơi khí hậu lành mạnh sẽ thừa hưởng vì tác phẩm nghệ thuật họ nhìn, họ nghe sẽ ảnh hưởng mãi mãi như luồng gió mát mẻ đem sinh lực từ nơi không khí trong sạch, với ngôn từ thanh tú, thản nhiên dẫn dắt họ từ lúc còn nhỏ dại [d] đi vào mà không hay trạng thái tương tự, thân thiết và hòa đồng với cái đẹp.’
‘Nuôi dưỡng như vậy sẽ là nuôi dưỡng tuyệt hảo.’
‘Đó là lý do tại sao, Glaucon quý mến ơi, giáo dục văn hóa giai đoạn này lại cốt yếu. Bởi thẩm nhập sâu xa vào tâm hồn, nhịp và hòa điệu ảnh hưởng quyết liệt. Nếu tốt đẹp giáo dục sẽ đem tới và truyền gửi vẻ dịu dàng, nét ngoạn mục. Nếu xấu xa kết quả ngược lại. Mặt khác, huấn luyện chính xác [e] ngô bối đề nghị sẽ giúp thanh niên mau lẹ nhận thức thiếu sót, nhược điểm của tác phẩm nghệ thuật hoặc bản chất sự vật. Nói khác đi, cái gì xấu thanh niên sẽ ghét bỏ một cách hợp lý; cái gì đẹp thanh niên sẽ đón nhận một cách vui vẻ, sẽ biến cái đó là của mình, và cứ thế phát triển, [402a] tâm hồn trở nên thực sự tốt đẹp; cái gì xấu thanh niên sẽ chê bai, ghét bỏ một cách đúng lý, ngay cả khi còn nhỏ dại, không hiểu lý do tại sao làm vậy, đến khi lý trí xuất hiện đương nhiên nhận ra, vì giáo dục tiếp thu, thanh niên sẽ tiếp đón như người bạn quen thân.’
‘Theo tiện nhân đó là mục đích của giáo dục văn hóa giai đoạn này.’
‘Đúng rồi, cũng như trước kia khi bắt đầu học mẫu tự, chú ý đến mấy vẫn ngỡ ngàng, ngô bối chỉ hiểu lơ mơ, và chỉ thấy vài chữ dính liền với nhau không rõ thế nào; tuy nhiên, dù cỡ lớn hay cỡ nhỏ ngô bối không coi thường, trái lại [b] tìm đủ cách đọc bất kỳ ở đâu,bởi thầm hiểu chừng nào đọc nổi ngô bối mới là người biết chữ.’
‘Thưa, đúng quá.’
‘Nếu không biết mẫu tự ngô bối không thể nhận ra hình ảnh mẫu tự phản chiếu đâu đó, trên mặt nuớc hay mặt gương. Muốn nhận ra cả hai cần phải thực hành và huấn luyện.’
‘Vâng, đúng thế.’
‘Vậy chắc hẳn sự thể cũng tương tự như bản nhân vừa nói. Ngô bối sẽ không giáo dục bản thân đúng cách, [c] vệ quốc ngô bối huấn luyện cũng vậy, chừng nào chưa nhận ra hình trạng của điều độ, can đảm, quảng đại, độ lượng và hình trạng liên hệ cũng như đối nghịch của hình trạng xuất hiện bất kỳ ở đâu. Ngô bối phải có khả năng nhận thức cả phẩm chất của hình trạng lẫn hình ảnh của hình trạng xuất hiện đâu đó, không coi thường cả hai là lớn hay nhỏ, song thầm hiểu muốn nhận thức cả hai cần thực hành và huấn luyện tương tự.’
‘Làm vậy là vô cùng cần thiết.’
‘Khi tâm hồn [d] có nét đẹp, thể xác cũng có nét đẹp tương ứng, vậy là hòa hợp với tâm hồn, phối hợp nhịp nhàng như thế phát xuất cùng khuôn mẫu là hình ảnh đẹp tuyệt vời đối với ai có mắt để nhìn.’
‘Thưa, chắc vậy.’
‘Cái đẹp tuyệt vời là cái dễ thương, lôi cuốn hơn hết phải không?’
‘Dĩ nhiên.’
‘Người có văn hóa sẽ yêu quý người như thế, song sẽ không quý yêu người không có hòa hợp như vậy.’
‘Không, nếu người đó có khuyết điểm trong tâm hồn. Trái lại, nếu là khuyết điểm về thân hình, [e] người có văn hóa có thể bỏ qua và vẫn yêu quý người đó.’
‘Bản nhân hiểu quý hữu đang và đã có người yêu như thế, bản nhân thừa nhận quan niệm. Tuy nhiên, xin vui lòng cho biết: vui thú quá độ có tương hợp với điều độ không?’
‘Làm sao được, vì nó đẩy con người tới không những đau đớn mà còn điên cuồng?’ ‘Thế có tương hợp với đức tính khác không?’
‘Đời nào!’
‘Vậy [403a] tương hợp với đồi bại và bừa bãi hả?’
‘Chắc vậy, hai thứ là bạn đồng hành.’
‘Quý hữu có nghĩ tới vui thú nào mãnh liệt hơn, lôi cuốn hơn thú vui tình dục không?’ ‘Không, tiện nhân nghĩ chẳng thú vui nào điên cuồng hơn.’
‘Yêu chân thật là yêu cái đẹp đẽ, cái tao nhã, cái điều độ.’
‘Hoàn toàn đồng ý.’
‘Yêu chân thật có liên hệ tới điên cuồng hoặc phóng đãng không?’
‘Không, chẳng nên.’
‘Vậy yêu chân thật không liên hệ với thú vui tình dục,[b] người yêu, người tình, tình yêu song phương, không được tham dự thú vui đó.’
‘Không, trời ơi, Socrates tiên sinh,’ Glaucon đáp dáng vẻ nhấn mạnh, ‘họ không được phép đem thú vui đó vào tình yêu.’
‘Bởi thế quý hữu sẽ soạn thảo đạo luật cho thành quốc ngô bối xây dựng cho phép người yêu liên hệ với bạn trai, hôn hít, vuốt ve nếu bạn trai đồng ý, như người cha đối với con trai, vì mục đích đàng hoàng, nếu muốn tỏ ra thân thiết, song đòi hỏi tiếp xúc, liên hệ với bất kỳ ai thực sự yêu thích, người đó không bao giờ gây nghi ngờ và có vẻ quá trớn. Nếu không, người đó [c] sẽ bị chê là kẻ thô lậu, đồ vô học, xử sự vụng về.’
‘Thưa, tiện nhân sẽ dự thảo đạo luật như vậy.’
‘Vậy là kết thúc những gì ngô bối đã bàn về giáo dục văn hóa và cũng là kết luận hết sức thích hợp, vì mục đích của giáo dục là hướng dẫn, dìu dắt ngô bối yêu quý cái đẹp.’
‘Tiện nhân đồng ý.’
‘Giai đoạn tiếp theo huấn luyện thanh niên thành quốc sẽ là thể dục.’ ‘Dĩ nhiên.’
‘Vấn đề này cũng phải huấn luyện họ cẩn thận từ thiếu thời. [d] Bản nhân quan niệm thế này. Xin cho biết quý hữu có đồng ý hay không. Theo bản nhân thân thể tráng kiện tự nó không sinh ra tinh thần minh mẫn; trái lại, tinh thần minh mẫn phát triển sung mãn biến thân thể thành tốt đẹp vô cùng. Quý hữu nghĩ thế nào?’
‘Thưa, tiện nhân cũng nghĩ tương tự.’
‘Bởi thế nếu tâm trí huấn luyện đầy đủ, ngô bối sẽ yên chí bắt tay chăm lo chi li, săn sóc cẩn thận thân thể; muốn vắn tắt tránh dài dòng bây giờ ngô bối chỉ nêu [e] nét tổng quát của vấn đề.’
‘Vâng.’
‘Ngô bối đã nói ngô bối cấm tuyệt say sưa. Vệ quốc là người cuối cùng trên thế giới được phép rượu chè, sau đó không biết trời trăng mây nước ra sao.’
‘Phi lý biết chừng nào vệ quốc lại cần người trông nom, săn sóc.’
‘Còn ăn uống thì sao? Quý hữu thừa biết vệ quốc là lực sĩ trong cuộc tranh tài gay gắt vô cùng, đúng không?’
‘Thưa, đúng.’
‘Phương thức [404a] dinh dưỡng hiện tại dành cho lực sĩ trong thời kỳ huấn luyện có thích hợp, đầy đủ không?’
‘Có lẽ tạm được.’
‘Nhưng trong thời gian huấn luyện lực sĩ hay buồn ngủ, sức khỏe vì thế chông chênh, khó quân bình. Quý hữu không thấy họ ngủ mê mệt hay sao; nếu nhích bước nhỏ rời khỏi phương thức dinh dưỡng áp dụng hiện tại, họ sẽ ốm đau tức thì, tình trạng sẽ rất trầm trọng.’
‘Tiện nhân có thấy.’
‘Lực sĩ chiến binh của ngô bối cần loại huấn luyện tinh vi hơn nữa. Họ phải tỉnh táo như chó giữ nhà, vô cùng thính ngủ, hết sức tinh mắt, cực kỳ nhanh tai; tham gia chiến dịch phải chịu đựng thay đổi thường xuyên thức ăn, đồ uống theo khí hậu nóng bức mùa hè, thời tiết giá lạnh mùa đông và không được [b] gục quỵ dễ dàng vì sức khỏe suy nhược.’
‘Tiện nhân cũng nghĩ tương tự.’
‘Huấn luyện thể xác thực sự tốt đẹp là chị em sinh đôi với huấn luyện văn hóa giản dị ngô bối vừa miêu tả.’
‘Tiên sinh muốn nói thế nào?’
‘Bản nhân muốn nói huấn luyện thể xác đơn giản, uyển chuyển, nhất là huấn luyện về chiến tranh.’ ‘Sao lại thế?’
‘Ngay cả Homer cũng có thể nói cho quý hữu hay sự thể. Quý hữu biết khi anh hùng tham gia chiến dịch ông không để họ ăn cá, mặc dù họ ở trên eo biển Hellespont, [c] ông cũng không để họ ăn thịt luộc, mà chỉ để họ ăn thịt nướng. Làm vậy là đặc biệt tiện lợi hơn đối với quân lính, bởi nói thực ra nấu nướng thức ăn ngay trên lửa dễ dàng hơn mang nồi, đeo niêu lỉnh kỉnh.’
‘Dễ dàng hơn nhiều.’
‘Và theo bản nhân Homer không hề nói tới gia vị. Đúng thế, ngay lực sĩ hạng thường cũng biết nếu muốn đầy đủ khả năng, thân hình cân cắn, thể lực dồi dào phải cữ mọi thứ thuộc loại đó.’
‘Biết sự thể lực sĩ làm thế là đúng.’
‘Quý hữu ơi, nếu ý kiến là vậy, bản nhân trộm nghĩ chắc hẳn quý hữu không tán đồng [d] cách nấu nướng xa hoa của người đảo Sicile và nhiều món cầu kỳ của thành phố Syracuse.’
‘Tiện nhân nghĩ chắc là không.’
‘Thế người tình giai nhân từ thành phố Corinth thì sao? Quý hữu có không chấp nhận nàng cặp kè với thanh niên muốn giữ thân hình cường tráng không hở?’
‘Nhất định không.’
‘Quý hữu cũng không chấp nhận kẹo bánh thơm ngon làm ở Athens?’
‘Chắc chắn không.’
‘Bản nhân thầm nghĩ lý do khiến quý hữu không chấp nhận ấy là vì ngô bối có thể công bình mà so sánh lối sống, cách ăn xa hoa với âm nhạc cũng như ca khúc sử dụng rộng rãi điệu và nhịp.’ [e]
‘Chắc được vì đó là so sánh vô tư.’
‘Ngô bối thấy âm nhạc cầu kỳ sinh ra phóng đãng, thức ăn phức tạp sinh ra bệnh hoạn. Trái lại, đơn giản trong âm nhạc tạo nên tâm hồn tiết độ, đơn giản trong huấn luyện thể dục tạo nên thân thể tráng kiện.’
‘Đúng quá.’
‘[405a] Càng thịnh hành phóng đãng và bệnh hoạn trong cộng đồng càng mau dẫn tới thành lập tòa án mở cửa xử kiện, bệnh viện mở cửa chữa bệnh, số lượng gia tăng đông đảo, bào chữa luật pháp, điều trị y khoa bắt đầu như diều gặp gió, nhất là khi cho là quan trọng, ngay cả người tự do, số lượng không ít, cũng hăm hở theo đuổi.’
‘Cảnh đó thế nào cũng diễn ra.’
‘Khi không những giai cấp bình dân, lao động tay chân, mà cả thành phần vênh vác là có giáo dục khai phóng cũng cần y sĩ giỏi, luật sư tài, đó là chứng cớ xác định ngoạn mục rằng giáo dục thành quốc suy đồi thảm hại. Bởi không phải dấu hiệu ê chề, đốn mạt, thiếu văn hóa của nền giáo dục tồi tệ hay sao [b] nếu vì không có công lý trong tay, người dân phải tìm công lý từ tay người khác làm như họ là ông chủ và quan tòa?’
‘Tiện nhân nghĩ không còn gì ê chề, đốn mạt cho bằng.’
‘Thực hả? Thế nhưng còn ê chề gấp bội, quý hữu đồng ý không, có người không những bỏ phần lớn cuộc đời ra vào tòa án như đi chợ đóng vai bên nguyên kết án, bên bị bào chữa, mà còn lố bịch đến độ vênh váo về chuyện đó, vênh váo là tay phạm pháp lành nghề, tránh né tài tình, thuộc đường đi nước bước, biết hết lỗ hổng uốn éo, vặn vẹo, luồn lách chui qua [c] tránh không bị phạt, không bị kết án? Làm vậy chỉ vì mục đích đê tiện, tầm thường, không hề nghĩ hay biết mấy, đẹp biết bao nếu sắp xếp cuộc đời để khỏi cần quan tòa ngủ gà ngủ gật trên ghế pháp đình.’
‘Vâng, làm vậy cân lên mới thấy quá ư ê chề.’
‘Và xem ra cũng ê chề chẳng kém cần y sĩ không phải vì thương tích hay bệnh chứng theo mùa [d] mà vì sống cuộc đời vô công rồi nghề ngô bối đã miêu tả, đổ đầy thân thể nào hơi, nào chất lỏng, như ao tù nước đọng, khiến y sĩ lành nghề không biết làm thế nào đành phải phát minh tên gọi như ứ hơi, viêm mạc. Quý hữu đồng ý không?’
‘Thưa, có, tên hết sức tân tiến để gọi bệnh vô cùng kỳ lạ.’
‘Bản nhân dám chắc quý hữu không tài nào tìm thấy bệnh tương tự vào thời Asclepius. [e] Về chuyện này bản nhân muốn căn cứ vào sự kiện đưa ra nhận định. Đệ tử danh y trong cuộc chiến thành Troa không chỉ trích người phụ nữ cho thương binh Eurypylos uống vang Pramanian với khá nhiều bột lúa mạch, bột phô-mai rắc rải lên trên,[406a] mặc dù biết pha trộn như thế sẽ làm bốc hỏa, phát viêm và cũng không phê bình Patroklos đang điều trị chiến binh.’
‘Cho người ở tình trạng như thế uống như vậy kể cũng kỳ lạ.’
‘Không kỳ lạ đâu, nếu quý hữu nhớ ngày xưa theo người ta nói tới thời Herodicus y sĩ mới sử dụng phương thức tân kỳ để điều trị: chiều bệnh. Herodicus là huấn luyện viên thể dục, sức khỏe sa sút, ông ta liền nghĩ cách phối hợp [b] thể dục với y khoa mày mò chữa trị trước cho bản thân, sau cho người khác.’
‘Ông ta làm thế nào?’
‘Kéo dài cái chết, theo dõi căn bệnh hiểm nghèo, biết là nan y, không tài nào chữa khỏi, dập dềnh, chờn vờn với căn bệnh, để cả đoạn đời còn lại không làm gì chỉ chăm lo chữa trị; nếu chểnh mảng không áp dụng phương thức quen thuộc sức khỏe sẽ đột quỵ. Nhờ ứng dụng tài tình, vật lộn dẻo dai với tử thần ông ta sống tới già.’
‘Ô, tay nghề khéo léo như vậy quả đáng phần thưởng tuyệt vời!’
‘Phần thưởng thích hợp cho người [c] không hiểu thực ra không phải do dốt nát, non nớt về hình thức y khoa Asclepius không giảng dạy phương pháp chữa trị cho đệ tử, mà vì ông hiểu trong cộng đồng khéo tổ chức ai cũng có việc phải hoàn thành, không ai vô công rồi nghề để triền miên ốm đau, chữa trị. Ngô bối thấy cuộc đời như thế nực cười đối với thành phần lao động, nghệ nhân, nhưng ngô bối không thấy cuộc đời như thế nực cười đối với thành phần trưởng giả, giàu sang.’
‘Xin tiên sinh giải thích.’
‘Nếu ngã bệnh ốm đau đi gặp y sĩ người thợ mộc [d] yêu câu y sĩ cho thuốc chữa cho nhanh, cho mạnh - gây nôn, thuốc tẩy, đốt da, giải phẫu để thanh toán dứt khoát căn bệnh. Nếu y sĩ bảo phải điều trị lâu dài, cuốn băng gối đầu, lên giường nằm nghỉ, anh ta sẽ nói không có thì giờ để ốm đau, cuộc đời mà cứ chăm chú chữa bệnh, bỏ bê, không màng công việc là cuộc đời không đáng sống. Sau đó anh ta cúi chào bái biệt y sĩ, [e] quay lại làm việc như thường, thầm nghĩ một là phục hồi sức khỏe tiếp tục lao động, hai là nếu cơ thể không chống nổi bệnh tật sẽ chết, không thắc mắc gì nữa.’
‘Đối với người như thế sử dụng y khoa như vậy xem ra thích hợp.’
‘Vì có việc hẳn hoi, [407a] nếu không làm, anh ta chẳng nên tiếp tục sống ở đời.’
‘Vâng, rõ ràng là vậy.’
‘Trong khi người giàu có, như ngô bối thấy, không có việc phải làm, việc đòi hỏi đến độ buộc lòng phải từ chối, nếu lánh xa, cuộc đời sẽ trở thành không đáng sống.’
‘Người ta nói thế thật.’
‘Quý hữu chưa nghe câu nói của Phocylides ư? Ông ta bảo sau khi kiếm sống đủ rồi, con người nên nghĩ tới thực thi đạo đức?’
‘Theo tiện nhân con người nên bắt đầu sớm hơn mới phải.’
‘Ngô bối sẽ không tranh luận với ông ta về chuyện này, mà cần trao đổi ý kiến với nhau [b] liệu người giàu có có nên thực hành câu nói, cuộc đời có đáng sống hay không, nếu họ không làm vậy. Nuôi bệnh có phải là trở ngại khiến con người không chú ý tới nghề mộc và nghề tương tự, mà là sự thể không dính dáng gì tới lời khuyên Phocylides đề xướng?’
‘Có chứ. Quan tâm quá đáng vào sức khỏe, quá độ tới huấn luyện thể dục thông thường là trở ngại lớn lao hơn hết; quan tâm đó khiến chán nản không mó tới việc làm ở nhà, việc làm trong quân đội, hay việc làm ngồi lì trong công sở.’
‘Tệ hại hơn hết là quan tâm đó khiến muốn tìm hiểu, muốn suy nghĩ, muốn trầm tư đều khó khăn. [c] Nếu lúc nào cũng thắc mắc dường như váng đầu, cảm thấy chóng mặt, đổ tại do tìm hiểu triết học mà thế, quý hữu sẽ chẳng bao giờ có thể thực thi và chứng tỏ tài năng. Quý hữu sẽ nghĩ quý hữu ốm đau thường xuyên, và không bao giờ ngừng thắc mắc về sức khỏe.’
‘Vâng, có thể thế lắm.’
‘Vậy ngô bối nên nghĩ do cũng biết đầu đuôi thực trạng Asclepius đề xướng cung cách chữa trị cho người nhờ bản chất và lối sống có thân thể cường tráng, sống cuộc đời khỏe mạnh. [d] Nếu họ mắc bệnh đặc biệt ông sẽ chữa trị bằng thuốc men hoặc giải phẫu, song khuyên họ tiếp tục sống như thường, không muốn họ trở thành kém ích dụng đối với cộng đồng. Trái lại, ông không muốn chữa trị cho người thể chất nhiễm bệnh, rút ra chỗ này một chút, tra vào chỗ kia một ít, bằng phân lượng dược liệu chỉ có thể dẫn tới kéo dài cuộc đời một cách đau khổ, và sản sinh con cái cũng ốm yếu, bệnh tật như họ. Không! Ông nghĩ không nên chữa trị cho nguời không thể sống cuộc đời bình thường, [e] vì vô dụng với chính họ và thành quốc.’
‘Tiên sinh nói như thể Asclepius là chính khách có đầu óc xã hội!’
‘Ông ấy thế thật. Vì ông ấy thế thật nên ngô bối thấy đám con là chiến sĩ tài ba ở thành Troa, [408a] ứng dụng y khoa điều trị theo cách bản nhân mô tả. Quý hữu không nhớ hay sao lúc Menelaos bị Pandaros bắn bị thương, “thấy chỗ mũi nhọn chọc thủng mặt da, sau khi hút máu, y sĩ nhẹ nhàng thoa thuốc giảm đau.” Nhưng họ không nói gì đến ăn uống, không khác gì như họ đã làm với Eurypylos, vì họ nghĩ thoa thuốc là đủ chữa trị cho người truớc đó sống cuộc đời bình thường, khỏe mạnh, uống bất kể thứ gì pha với lúa mạch, phô-mai hay rượu vang sau đó cũng được. Họ nghĩ đời người cơ thể ốm yếu, suy nhược [b] do sống bừa bãi, vô dụng đối với họ hoặc bất kỳ ai; công việc của họ không phải sử dụng khả năng chuyên môn vào trường hợp như thế hay thuốc thang chữa trị dù số người này giàu nứt đố đổ vách.’
‘Bầy con Asclepius, theo tiên sinh, sáng suốt, thông minh!’
‘Sự thật là vậy thế mà Pindar và thi sĩ bi kịch không nhìn sự việc như ngô bối. Họ nói mặc dù là con Apollo, song Asclepius nhận đút lót khối vàng kếch xù chữa trị cho người giàu có thập tử nhất sinh, vì
thế bị sấm chớp đánh chết đứ đừ. Nếu kiên định với những gì đã nói, [c] đương nhiên ngô bối sẽ không đồng ý với hai điểm họ viện dẫn. Nếu là con thần linh, ông ấy không tham lam, ti tiện, chữa bệnh kiếm tiền, và nếu ti tiện, tham lam, chữa bệnh kiếm tiền, ông ấy không là con thần linh.’
‘Vâng, sự thể rõ như ban ngày. Dẫu thế xin tiên sinh vui lòng cho hay ngô bối có cần y sĩ tài giỏi trong thành quốc không? Y sĩ thành thạo tất nhiên là người có kinh nghiệm thâm hậu [d] trong việc chữa trị bệnh nhân cả khi khỏe mạnh lẫn lúc ốm đau, cũng như quan tòa mẫn cán chắc hẳn là người đã trà trộn, va chạm, quen thuộc với đủ hạng người.’
‘Đương nhiên ngô bối cân y sĩ và quan tòa tài giỏi, nhưng quý hữu có biết bản nhân muốn nói giỏi tài là thế nào không hở?’
‘Rất muốn nếu tiên sinh sẵn lòng chỉ giáo.’
‘Ờ, bản nhân sẽ cố gắng. Mặc dù bằng ngôn từ tương tự, quý hữu vặn hỏi sự việc khác biệt.’ ‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’
‘Cách hay nhất cho y sĩ để nắm vững khả năng chuyên môn ấy là, ngoài hiểu biết y khoa, cần tiếp xúc với cơ thể ôm đau trầm trọng, càng nhiều càng sớm càng tốt, bản thân có kinh nghiệm với đủ loại bệnh trạng, [e] và bẩm sinh không khỏe mạnh lắm. Y sĩ không dùng cơ thể bản thân chữa trị cơ thể người khác, vì nếu làm vậy cơ thể y sĩ không được tồi tệ hoặc trở nên tồi tệ, mà chữa trị bằng tâm trí. Nếu khả năng yếu kém hoặc trở nên yếu kém, tâm trí không thể chữa trị tốt đẹp.’
‘Đúng thế.’
‘Với quan tòa, [409a] trái lại, quý hữu ơi, đó là vấn đề tâm trí. Sử dụng tâm trí họ kiểm tra, chế ngự tâm trí. Ngay từ lúc nhỏ dại tâm trí không nên nuôi dưỡng gần gũi xấu xa, kết giao với xấu xa, hoặc kinh qua hàng loạt xấu xa để có kinh nghiệm mới mẻ, rồi căn cứ vào đó phán xét chớp nhoáng người khác như y sĩ làm với cơ thể con người. Trái lại, tâm trí phải, ngay từ lúc còn trẻ, ở trạng thái trong trắng, hoàn toàn không có kinh nghiệm hoặc tiếp xúc với xấu xa, nếu muốn bản thân thực sự tốt đẹp, phê phán thực sự đúng đắn. Đó là lý do tại sao người bản tính tốt lúc còn trẻ có vẻ ngây thơ, [b] dễ bị đánh lừa, lôi cuốn vào vòng bất lương, vì trong người không có cái tương ứng để hiểu biết nhạy cảm đối với xấu xa.’
‘Kinh nghiệm của họ quả thật thường là vậy.’
‘Đó là lý do quý hữu thấy vì sao quan tòa giỏi không thể là người trẻ, mà phải là người già. Hiểu biết bản chất xấu xa đến muộn trong cuộc đời, vì quan tòa giỏi mất công quan sát cái không phải phẩm chất tàng ẩn trong tâm trí bản thân, mà cái là phẩm chất xa lạ trong tâm trí tha nhân. Quan tòa giỏi phải tự luyện nhiều năm để nhận định tính cách xấu xa của phẩm chất đó bằng cách ứng dụng kiến thức, [c] song không phải kinh nghiệm cá nhân.’
‘Người như vậy sẽ là quan tòa bản tính hết sức cao cả.’
‘Và giỏi nữa, như quý hữu hỏi, vì người có tâm trí phẩm chất tốt là quan tòa giỏi. Ngược lại, loại mập
mờ, mánh lới làm nhiều điều sai trái tự nghĩ khôn ngoan vượt mức, có vẻ khá khéo léo trong thời gian tiếp xúc với người như chính họ, đem nguyên tắc tồi tệ che đậy bản thân; nhưng khi trực diện với người có kinh nghiệm, tuổi đời cao, bản tính tốt, loại đó trông hết sức ngớ ngẩn, nghi ngờ không đúng lúc, không hiểu chân thật là gì, do bản thân không sở đắc [d] mô hình như thế. Kết quả loại đó gặp phường gian giảo nhiều hơn hàng lương thiện, vì thế có vẻ là người khôn ngoan, không phải kẻ đần độn, đối với chính họ và người khác.’
‘Hiển nhiên là vậy.’
‘Do đó nếu muốn tìm quan tòa thông thái, đĩnh đạc, ngô bối không nên để ý loại này, mà nên để ý loại khác. Xấu xa không bao giờ biết bản thân hoặc hiểu đạo đức. Ngược lại, đạo đức khi khả năng thiên phú được giáo dục bồi dưỡng theo thời gian có thể hiểu biết xấu xa cũng như bản thân. Bởi thế [e] người tử tế, không phải người xấu xa, theo bản nhân, sẽ là quan tòa sáng suốt, uyên thâm.’
‘Tiện nhân đồng ý với tiên sinh.’
‘Đó là dự kiến về y thuật và tư pháp quý hữu sẽ soạn thảo dự luật cho thành quốc. Dự luật [410a] sẽ chữa trị cho công dân thể chất và khí chất lành mạnh, để công dân thể xác ốm yếu tiêu vong tự nhiên, và công dân khí chất hư hỏng, không thể chữa trị, dự luật sẽ kết liễu cuộc đời.’
‘Đó là giải pháp tốt đẹp đối với thành quốc và bệnh nhân.’
‘Do vậy vì chỉ tiếp thu huấn luyện văn hóa đơn thuần, như ngô bối nói, loại giáo dục làm nảy sinh tiết độ trong tâm hồn, thanh niên thành quốc sẽ miễn cưỡng vác xác tới luật pháp, quan tòa.’
‘Thưa, đúng thế.’
‘Nếu được huấn luyện văn hóa như thế [b] họ sẽ theo cùng đường khi huấn luyện thể dục, và nếu lựa chọn, họ sẽ không bao giờ cần y sĩ, trừ trường hợp khẩn trương.’
‘Tiện nhân đồng ý.’
‘Tập dượt gian khổ, cố gắng cam go, họ nhằm kích thích nghị lực và tinh thần hơn là trở nên lực lưỡng, cường tráng. Khác lực sĩ thông thường, họ không coi việc ăn uống, tập luyện chỉ để phát triển sức mạnh thể xác.’
‘Tiên sinh nói chí phải.’
‘Glaucon quý mến ơi, đó là lý do vì sao bản nhân nói [c] người thiết lập hệ thống giáo dục giảng dạy văn hóa, huấn luyện thể dục không nhằm hai mục đích, như có người chủ trương, áp dụng loại này để trau dồi tinh thần, áp dụng loại kia để bồi dưỡng thể xác.’
‘Nếu không là vậy, họ nhằm cái gì?’
‘Có lẽ thiết lập hai mục đích họ chỉ nhằm đào luyện tâm trí.’ ‘Làm sao họ có thể làm thế được?’
‘Quý hữu không nhận thấy luyện tập thể xác lâu dài mà không động tới nghệ thuật sẽ sản sinh loại tâm trí nào hay sao? Cũng như mải miết trau dồi nghệ thuật mà không động tới luyện tập thể xác sẽ sinh sản loại tâm trí khác ư?’
‘Tiên sinh muốn nói thế nào?’
‘Loại [d] có vẻ phàm phu, cứng cỏi, loại có vẻ tao nhã, dịu dàng.’
‘Thưa, tiện nhân có thấy nhấn mạnh quá đáng vào luyện tập thể dục sẽ sản sinh loại phàm phu cực độ, trong khi huấn luyện thuần túy nghệ thuật, văn hóa sẽ biến con người thành mềm yếu, ẻo lả.’
‘Nghị lực và tinh thần trong bản chất có thể biến họ thành phàm phu; nếu quý hữu khéo sử dụng, hai thứ sẽ biến họ thành can đảm; ngược lại nếu quý hữu ép buộc quá mức, hai thứ sẽ biến họ thành cứng cỏi, thô lậu.’
‘Tiện nhân cũng nghĩ vậy.’
‘Khí chất triết lý [e] trái lại dịu dàng; buông lỏng nới rộng quá mức có thể dẫn tới mềm yếu quá độ, song nếu sử dụng đúng cách kết quả sẽ tao nhã, nền nếp.’
‘Hẳn thế.’
‘Ngô bối đồng ý vệ quốc phải có hai yếu tố đó trong bản chất đúng không?’ ‘Thưa, đúng.’
‘Và hai yếu tố phải kết hợp hài hòa phải không?’
‘Vâng, dĩ nhiên.’
‘Nếu [411a] kết hợp đúng cách, tâm trí sẽ tiết độ và can đảm?’
‘Dạ, chắc vậy.’
‘Nếu kết hợp không đúng cách, tâm trí sẽ trở nên hèn nhát, tục tằn?’
‘Chắc vậy quá.’
‘Bởi thế khi con người để âm nhạc mê hoặc tâm hồn, tiếng sáo, tiếng tiêu rót đổ vào tâm hồn qua lỗ tai như chiếc phễu âm điệu dịu dặt, lả lướt, ai oán ngô bối miêu tả lúc nãy, khi con người buông thả cuộc đời đắm chìm, ngây ngất trong ca khúc ảo não, hậu quả trước hết đối với nghị lực và tinh thần, nếu con người sở đắc, là làm mềm yếu như sắt tôi trong lò trở thành dễ dùng chứ không cứng dắn, khó dùng. Trái lại, [b] nếu cứ tiếp tục, không ngưng nghỉ, mà để thứ âm nhạc đó lôi cuốn, sau một thời gian tinh thần sẽ tan, sẽ rữa, sẽ biến dạng hoàn toàn, bứt khỏi tâm trí như sợi gân bong khỏi bắp thịt, con người trở thành Homer gọi là “tay thương yếu ớt.”’
‘Vâng, đúng thế.’
‘Nếu bẩm sinh con người đón nhận từ bàn tay thiên nhiên bản chất không có tinh thần, sự thể sẽ mau chóng xảy ra. Ngược lại, nếu đón nhận từ bàn tay tạo hóa bản chất có tinh thần, song để tinh thần trở nên mềm yếu, bất ổn, vấn đề tầm thường, lý do vụn vặt cũng khiến nghiêng ngả, chao đảo dễ dàng, bốc lửa sớm, tắt ngúm ngay, kết quả con người thay vì có tinh thần, trở nên dễ cáu, dễ giận,[c] bất mãn, bất bình, làm mồi cho buồn rầu, phiền muộn.’
‘Đúng thế.’
‘Thế người luyện tập thể dục miệt mài, ăn uống ngon lành, song ít làm quen với văn chương hoặc triết lý thì sao? Thân thể khỏe mạnh bắt nguồn từ tập luyện trước hết sẽ khiến người đó có tinh thần và nghị lực, sau đó gia tăng can đảm hơn trước phải không?’
‘Chắc vậy.’
‘Nhưng hậu quả sẽ thế nào nếu người đó dành hết thì giờ vào việc ấy, không màng tới sinh hoạt trí óc, không liên hệ với Thi Thần? Người đó chưa một lần nếm mùi học hỏi hay tìm hiểu, [d] không tham dự tranh luận, bàn cãi giáo dục hay sinh hoạt văn hóa, cho dù trong tâm hồn yêu thích học hỏi, chẳng mấy chốc lòng yêu thích cũng trở thành yếu, điếc, mù, vì không được giác tỉnh và tôi luyện, nhận thức cũng không trong sáng, sắc bén.’
‘Đương nhiên là vậy.’
‘Thiếu văn hóa, người đó trở thành kẻ phàm phu tục tử, không biết sử dụng lý luận bàn cãi, có thói quen cục súc, [e] muốn đạt mục đích, giải quyết vấn đề bằng vũ lực thô bạo như thú rừng. Người đó sống trong dốt nát, đần độn, đời hoàn toàn thiếu vắng vẻ đẹp và nét dịu dàng.’
‘Mô tả như vậy quá ư chính xác.’
‘Do vậy điều bản nhân muốn nói ấy là hai ngành giáo dục như hai phương tiện dường như thần linh ban cho thế nhân để huấn luyện hai phần trong ngô bối – ngành huấn luyện phần triết lý, ngành đào luyện phần nghị lực và tinh thần. Hai ngành không nhằm ngành này đào luyện thể xác, ngành kia huấn luyện tinh thần, trừ trường hợp ngẫu nhiên, song nhằm duy trì hài hòa thích đáng giữa nghị lực và tinh thần bên này, [412a] lý luận và triết lý bên kia, lên dây chỉnh nốt đưa mỗi bên vào đúng nhịp điệu.’
‘Vâng, dường như thế.’
‘Nếu thế ngô bối có thể khẳng định người hoàn tất một cách tuyệt vời phối hợp sinh hoạt thể xác với sinh hoạt tinh thần, áp dụng để đào luyện tính tình là người sản sinh âm nhạc và hòa điệu vượt xa bất kể nhạc sĩ nào lên dây, nắn cung cây đàn.’
‘Xác nhận hợp lý quá chừng, tiên sinh!’
‘Do vậy, Glaucon quý mến ơi, ngô bối lúc nào cũng cần người như thế lo liệu giáo dục thành quốc, nếu muốn duy trì thể chế thiết lập cộng đồng.’
‘Ngô bối chắc chắn và nhất định cần người như vậy.’
‘Đó là nét đại cương đường lối theo đó ngô bối sẽ giáo dục, đào tạo vệ quốc. Ngô bối [b] không cần đi vào chi tiết về hợp xướng đồng ca, khiêu vũ, săn bắn, thể thao việt dã, thể dục tranh tài và đua ngựa. Mấy thứ vừa kể đương nhiên phải theo đường nét đại cương và dễ nhận chứ không khó khăn.’
‘Vâng, theo tiện nhân sự thể có lẽ sẽ không khó khăn lắm đâu.’
‘Ờ, tiếp theo phải quyết định ra sao? Bản nhân nghĩ ngô bối sẽ phải chọn trong đám vệ quốc thành phần nào chỉ huy, thành phần nào tuân lệnh.’
‘Vâng, chắc vậy.’ [c]
‘À, đương nhiên thành phần già chỉ huy, thành phần trẻ tuân lệnh.’
‘Thưa, rõ ràng.’
‘Ừm, và hiển nhiên chỉ thành phần già là giỏi hơn hết.’
‘Vâng, sự thể cũng rõ ràng.’
‘Nông dân giỏi hơn hết là nông dân có khả năng vượt trội về cày cấy, làm ruộng phải không?’
‘Vâng.’
‘Bởi thế nếu muốn chọn vệ quốc giỏi, ngô bối phải chọn số có khả năng vượt trội về trông nom, canh phòng thành quốc.’
‘Vâng.’
‘Về chuyện đó ngô bối cần người, ngoài sự thể thông minh, mẫn cán, thực sự quan tâm tới thành quốc.’
‘Đúng thế.’ [d]
‘Quan tâm tới cái gì là người ta yêu quý cái đó hơn hết phải không?’
‘Đương nhiên.’
‘Cái người ta yêu quý hơn hết là cái người ta tin tưởng, lợi ích của cái đó là lợi ích của người ta, thành quả của cái đó là thành quả của người ta, thất bại của cái đó cũng là thất bại của người ta.’
‘Đúng thế.’
‘Do vậy ngô bối phải lựa chọn trong hàng ngũ vệ quốc người ngô bối quan sát sẵn sàng đem hết năng lực trong đời [e] làm cái họ nhận định là có lợi cho thành quốc, và tuyệt đối từ chối làm cái ngược lại.’
‘Họ là người lãnh đạo xứng đáng.’
‘Theo thiển ý, phải quan sát, theo dõi kỹ lưỡng, ở mọi lớp tuổi, xem họ có thực tâm bám chặt nguyên
tắc, không bao giờ lãng quên hoặc lơ là, do ảnh hưởng của cảnh ngộ hoặc cưỡng bức, vững tin họ phải luôn luôn làm cái tốt đẹp hơn hết cho thành quốc.’
‘Tiên sinh nói “lơ là” là thế nào?’
‘Bản nhân xin giải thích. Bản nhân nghĩ gạt bỏ niềm tin là do cố ý hoặc vô tình; cố ý nếu niềm tin sai lầm, sau đó do học hỏi ngô bối thay đổi tâm trí, vô tình khi niềm tin xác thực.’ [413a]
‘Tiện nhân hiểu cố ý, song không hiểu vô tình gạt bỏ.’
‘Thực hả? Thế quý hữu có nghĩ con người thường không muốn mất cái tốt đẹp, song sẵn sàng bỏ cái xấu xa không? Bị lừa dối về sự thật không là cái xấu xa và sở đắc sự thật không là cái tốt đẹp hay sao? Và quý hữu có đồng ý quan niệm sự việc như sự việc diễn ra là sở đắc sự thật không hở?’
‘Thưa, có, tiện nhân đồng ý với tiên sinh con người không muốn mất niềm tin chân thực.’
‘Bởi thế khi sự việc như thế diễn ra, kết quả chắc hẳn là do trộm cắp, ép buộc hay mê hoặc.’ [b] ‘Tiện nhân lại không hiểu.’
‘Xin lỗi chắc hẳn bản nhân sử dụng ngôn từ tối nghĩa như thi sĩ bi kịch! Dùng chữ ‘trộm cắp’ bản nhân chỉ muốn nói tiến trình vô thức qua đó người thay đổi tâm trí và người quên lãng không hiểu có lúc thời gian, có lúc lý luận đã cướp mất niềm tin mà không hay. Bây giờ quý hữu hiểu chưa?’
‘Thưa, tiện nhân hiểu rồi.’
‘Dùng chữ ‘ép buộc’bản nhân muốn nói người do đau đớn hoặc đau khổ khiến phải thay tâm đổi trí.’
‘Ý này tiện nhân cũng hiểu, tiên sinh nói rõ ràng.’
‘Bản nhân nghĩ quý hữu cũng đồng ý người thay đổi tâm trí [c], vì vui sướng lừa dối, sợ sệt đe dọa, là người bị mê hoặc ám ảnh.’
‘Tiện nhân thấy cái gì lừa dối đều dường như mê hoặc.’
‘Như bản nhân vừa nói, ngô bối phải tìm cho ra vệ quốc chân chính bám chặt nguyên tắc trong từng trường hợp luôn luôn thực hiện những gì tốt đẹp hơn hết cho thành quốc. Ngô bối phải quan sát, theo dõi chặt chẽ từ lúc họ còn thơ ấu, đưa việc cho làm, bắt tay vào phần lớn thường dẫn tới lãng quên hay lầm đường lạc lối rời xa nguyên tắc. Ngô bối chỉ chọn số luôn luôn nhớ, không quên, không dễ bị mê hoặc, số còn lại ngô bối sẽ cự tuyệt. [d] Quý hữu đồng ý không?’
‘Thưa, đồng ý.’
‘Và nhằm mục đích tương tự ngô bối phải quan sát đối với việc làm khó khăn, chịu đựng cực nhọc, thử thách cam go thái độ họ thế nào.’
‘Tất nhiên.’
‘Ngô bối cũng phải để ý phản ứng đối với loại trắc nghiệm thứ ba, họ đương đầu, trực diện mê hoặc ra sao. Như người dắt ngựa non ra chỗ ồn ào, náo nhiệt xem có hoảng sợ hay không, ngô bối đem vệ quốc lúc còn trẻ cho gặp kinh hoàng, sau đó [e] đưa vào vui thú, thử thách gay gắt, quyết liệt hơn thử nghiệm vàng trong lò nung lửa bốc ngùn ngụt. Nếu gan lì chịu đựng,không dễ dàng cúi đầu theo mê hoặc, nếu chứng tỏ uyển chuyển trong mọi tình huống, nếu chứng tỏ, tinh thần chính trực, bản ngã dịu dàng, tiếp thu giáo dục văn hóa, sở đắc nhịp điệu và hài hòa trong mọi hoàn cảnh, họ có hy vọng sẽ phục vụ đắc lực thành quốc cũng như bản thân. Vệ quốc trong mỗi trường hợp trải qua thử thách liên tục [414a] lúc thiếu thời, lúc thanh niên, lúc trưởng thành không quỵ gục, không hề hấn, không tì vết sẽ được trao quyền cai trị, quản lý thành quốc, sẽ được vinh danh khi tại thế, lúc qua đời, đón nhận phần thưởng cao quý trong hình thức mộ phần, tưởng niệm. Vệ quốc thất bại không qua nổi thử thách ngô bối phải loại bỏ. Tóm lại tổng quát, không đi vào chi tiết, Glaucon ơi, đó là đường lối ngô bối sẽ chọn lựa, bổ nhiệm lãnh đạo và vệ quốc.’
‘Tiện nhân cũng nghĩ đó là cung cách phải làm.’
‘Họ là người, gọi cho đúng nghĩa, [b] đầy đủ và trọn vẹn, không sợ sai lầm, ngô bối sẽ dùng chữ vệ quốc; chức năng của họ là làm cho kẻ thù bên ngoài không có khả năng, bạn bè bên trong không có ý định làm hại thành quốc. Còn thanh niên ngô bối mô tả là vệ quốc đến bây giờ sẽ gọi là trợ thủ, nhiệm vụ là phụ giúp lãnh đạo thực thi quyết định, đồng ý chứ?’
‘Thưa, đồng ý, theo tiện nhân phải gọi như vậy.’
‘Bản nhân tự hỏi do hoàn cảnh thúc bách, nhu cầu đòi hỏi, ngô bối có nên [c] sử dụng hư ngôn quý phái ngô bối nói lúc nãy, để thuyết phục toàn thể thành quốc, ngay cả vệ quốc tin là thật, nếu kể huyền thoại ý nghĩa không?’
‘Chuyện hư ngôn loại nào?’
‘Không mới mẻ mà chỉ là chuyện hư ngôn, chuyện Phoenicia như chuyện thi sĩ kể xảy ra ngày xưa ở nhiều nơi, nhân loại tin là thật, không hề xảy ra với ngô bối bây giờ, song có thể thực hiện, vì cần thuyết phục tối đa chuyện mới có khả năng tạo niềm tin.’
‘Dường như tiên sinh e ngại kể cho ngô bối hay.’
‘Khi nghe quý hữu sẽ hiểu bản nhân có lý do để do dự.’ ‘Xin tiên sinh cứ tự nhiên đừng ngại.’
‘Bản nhân sẽ nói dẫu không biết [d] làm thế nào để có can đảm và tìm đâu ra từ ngữ để diễn tả. Bản nhân sẽ cố gắng thuyết phục trước hết vệ quốc và binh sĩ, thứ đến thành quốc: huấn luyện và giáo dục ngô bối cung ứng họ sở đắc, tất cả đến với họ như trong giấc mơ. Thực ra trong thời gian đó họ được nhào nặn, nuôi dưỡng trong lòng đất; vũ khí, trang bị họ sử dụng đều chế biến từ đó mà ra. [e] Khi họ là sản phẩm vẹn toàn, trái đất sinh hạ họ, nuôi dưỡng họ, đem họ ra ánh sáng, đưa họ vào cuộc đời. Bởi thế bây giờ khi thiết lập cơ chế, họ phải nghĩ tới dải đất họ sống trên đó như mẹ đẻ, như vú nuôi, phải bảo vệ nếu bà bị tấn công, phải coi công dân trong cộng đồng như đồng bào, như anh em cùng mẹ đất sinh ra.’
‘Tiện nhân thấy tiên sinh chẳng việc gì mà phải ngại ngùng kể chuyện hư ngôn.‘
‘Vâng [415a]. Chẳng việc gì mà phải vậy, song bản nhân có lý do xác đáng. Dù sao xin nghe nốt. Ngô bối sẽ kể cho đồng bào hay chuyện thế này theo ngôn ngữ huyền thoại: “Các người, tất cả sống trong thành quốc, đều là anh em. Khi sáng tạo thần linh sáng tạo khác biệt, pha vàng vào bản chất cấu thành các người, trong số có thành phần có phẩm chất trở thành lãnh đạo, vì thế giá trị rất cao; nhưng thần linh bỏ bạc vào thành phần trợ thủ, sắt và đồng vào thành phần nông dân, thợ thuyền. Vì tất cả đều liên hệ, nên phần lớn con cái thường giống cha mẹ, [b] song thỉnh thoảng cha mẹ vàng sinh con bạc, cha mẹ bạc sinh con vàng, và cha mẹ sinh đủ thứ con cái. Bởi vậy điều răn đầu tiên và tối ư quan trọng thần linh truyền gửi là trong khi thi hành chức năng vệ quốc, lãnh đạo phải theo dõi kỹ lưỡng, quan sát cẩn thận hợp chất kim loại trong tâm trí con cái. Nếu đứa trẻ có chất đồng hoặc sắt trong bản chất, lãnh đạo phải cương quyết, không xót thương, xác định giá trị thực sự, [c] hạ đứa trẻ xuống thành phần công nghệ, nông nghiệp. Trái lại, nếu đứa trẻ con thợ thuyền hay nông dân sinh ra bản chất có vàng hoặc bạc, lãnh đạo sẽ đề bạt để trở thành vệ quốc hoặc trợ thủ. Lãnh đạo phải thực thi điều vừa kể vì sấm truyền thành quốc sẽ diệt vong khi vệ quốc là sắt hay đồng.” Chuyện như thế quý hữu có biết cách nào khiến công dân thành quốc tin không?’
‘Thưa, tiện nhân không biết làm cách nào để thuyết phục thế hệ hiện tại cùng họ ngô bối bắt đầu xây dựng thành quốc [d], song tiện nhân nghĩ tiên sinh sẽ đạt kết quả với con cái họ, thế hệ tiếp theo và thế hệ sau đó.’
‘Dù vậy vẫn hay, bởi chuyện sẽ khiến họ quan tâm hơn nữa tới thành quốc và cộng đồng. Bản nhân hiểu quý hữu định nói gì.’
‘Chuyện như thế đủ rồi, chuyện tương lai để nhân dân theo truyền thống quyết định, không phải ngô bối. Dẫu thế điều cần làm là ngô bối hãy vũ trang công dân mới rời lòng đất dẫn họ vào thành quốc dưới quyền lãnh đạo của vệ quốc. Tới nơi vệ quốc phải chọn địa điểm làm bản doanh để có thể kiểm soát bất ổn bên trong, nếu có kẻ không tuân theo luật pháp, [e] đẩy lui tấn công bên ngoài do quân thù mang tới tràn vào như chó sói đột nhập chuồng cừu. Lập bản doanh xong, họ sẽ làm lễ tế sinh dâng thần linh thích hợp, sau đó sắp xếp khu cư ngụ. Đồng ý chứ?’
‘Vâng.’
‘Khu này phải cung ứng chỗ ở thích hợp chống nóng về mùa hè, ngăn lạnh về mùa đông, đúng không?’ ‘Thưa, đúng, tiện nhân hiểu tiên sinh muốn nói nhà họ sống trong đó.’
‘Phải rồi, nhưng là nhà cho binh sĩ, không phải nhà cho thương nhân!’
‘Thưa, khác nhau thế nào?’ [416a]
‘Bản nhân sẽ cố gắng giải thích. Chẳng hạn không chăm lo chu đáo, không nuôi nấng đầy đủ, không huấn luyện kỹ càng, để chó trông cừu đói lả, bướng bỉnh, cáu bẳn, tính nết xấu xa quay ra rình rập, uy hiếp cừu, xử sự không như chó nhà mà như chó sói, đối với mục phu đó là điều ghê tởm, nhục nhã quá sức, phải không?’
‘Quả thực nhục nhã và dĩ nhiên ghê tởm.’
‘Vì thế ngô bối phải phòng ngừa, [b] ngăn chặn trợ thủ đối xử với dân chúng như vậy, vì mạnh hơn họ, sẽ cư xử như bạo chúa tàn ngược hơn là bạn bè thân thiết, cộng sự tín cẩn.’
‘Thế nào cũng phải ngăn chặn đừng để sự việc xảy ra.’
‘Phòng ngừa hữu hiệu hơn hết về mặt này phải chăng là giáo dục thực sự chu đáo?’ ‘Không, họ đã có thứ này rồi.’
‘Glaucon quý mến ơi, đừng quá chủ quan về vấn đề đó; điều khiến ngô bối có thể khẳng định là điều ngô bối vừa phát biểu, ấy là họ phải được giáo dục đúng cách, [c] bất kể giáo dục đó thế nào, ngõ hầu đạt tột đỉnh tao nhã, cư xử nhân đạo với đồng sự và quần chúng họ có nhiệm vụ bảo vệ, bao che.’
‘Vâng, đúng thế.’
‘Do vậy xem ra hợp lý khi nói ngoài giáo dục như thế chỉ nên dành cho họ chỗ đủ ở, vật đủ dùng, làm thế nào mấy thứ không ngăn cản họ trở thành vệ quốc tuyệt hảo, không khuyến khích họ [d] ngược đãi, cư xử tồi tệ với đồng bào.’
‘Thưa, hẳn phải thế.’
‘Ờ, nếu họ sở đắc đặc tính vừa kể, bản nhân đề nghị họ nên sống và ở như thế này. Trước hết, họ không có tư hữu, tài sản riêng biệt, ngoài nhu cầu tối thiểu. Thứ đến, không người nào trong đám sẽ sở hữu nhà để ở, nhà để chứa đồ, không ai được phép tới gần, đi vào. Sau đó, lương thực họ dùng là do dân chúng cung cấp, đồng ý trả lương đền bù phần việc họ thực hiện là vệ quốc; lương thực sẽ đủ cho người tiết độ, can đảm sống theo phong thái, kỷ luật nhà binh, [e] số lượng bảo đảm không thừa, không thiếu hàng năm. Hàng ngày họ sẽ đến trụ sở hội thực, ăn tập thể, như lính trong doanh trại và sống tập thể. Ngô bối phải nói cho họ hay họ không cần vàng, bạc trần tục vì trong trái tim họ đã có bạc, vàng thiêng liêng thần linh ban cho như của cải bất diệt, họ sẽ phạm tội làm ô uế nếu hòa vàng thiêng liêng với vàng trần tục, [417a] bởi vàng của họ là vàng tinh khiết, còn vàng lưu hành trên thế gian là vàng vẩn đục bắt nguồn từ tội lỗi xấu xa. Bởi thế họ là thành phần duy nhất trong thành quốc cấm không được phép động tới hay sử dụng vàng, bạc, không được phép sống trong nhà có vàng, bạc, không được phép mang trên người vàng, bạc, không được phép uống đồ làm bằng vàng, bạc. Quyết định như vậy sẽ cứu hộ họ, và họ sẽ là người cứu hộ thành quốc. Nếu sở hữu nhà cửa, ruộng vườn, tiền bạc, họ sẽ trở thành chủ điền, thương nhân thay vì vệ quốc, họ sẽ trở thành kẻ thù và bạo chúa hà khắc [b] thay vì cộng tác, sinh hoạt, chung sống với đồng bào; họ sẽ sống trong ghét bỏ, nghi ngờ, âm mưu lật đổ, họ sẽ bị ghét bỏ, nghi ngờ, âm mưu chống trả; họ sẽ lo sợ cả đời bên trong nổi loạn, bên ngoài tấn công, và nhanh chóng đi tới sụp đổ như làn sóng gần kề cuốn đè, nhấn chìm cả họ lẫn thành quốc. Vì lý do vừa kể ngô bối cần cung cấp nhà ở, nhu cầu vật chất cho vệ quốc theo đường lối bản nhân miêu tả. Bởi vậy ngô bối có nên theo đó làm luật hay không?’
‘Nên lắm và tất nhiên, thưa tiên sinh,’ Glaucon đáp.
PHẦN IV
(419a-445e)
Nghe Adeimantus phản đối quyết liệt nếu không có tư sản vệ quốc không thể sung sướng, như vậy không khác gì lính đánh thuê lĩnh lương, Socrates đáp thực ra họ sung sướng, song phải nghĩ trong trường hợp này không phải sung sướng của một nhóm đặc biệt mà sung sướng của toàn thể thành quốc. Nhóm nào cũng phải làm tròn chức năng, tránh tình trạng quá giàu và quá nghèo, hai thứ chứng tỏ sự nghiệp là sáo ngữ đồng thời thủ tiêu ước mơ thống nhất thành quốc, sức mạnh đó giúp thành quốc sinh tồn chống lại ngoại lực phá hoại. Giàu có không làm thành quốc mạnh chống lại quân thù, mà khiến thành quốc yếu vì dựng lên cuộc chiến giai cấp nội tại giữa giàu và nghèo. Hòa hợp là tối quan trọng, phải duy trì, đừng để thành quốc trở nên quá lớn, phải duy trì nguyên tắc đề bạt căn cứ vào thành tích; tuyệt đối không chủ trương thế tập, giai cấp lãnh đạo cha truyền con nối.
Muốn bảo vệ thành quốc vệ quốc phải trước hết canh phòng giáo dục, vì giáo dục ngăn chặn hỗn loạn, vì giáo dục thay đổi, ngay cả trò chơi chuyện kể cho thiếu nhi nghe tất nhiên sẽ dẫn tới thay đổi quyết liệt tổ chức chính thể. Nếu duy trì giáo dục, thành quốc sẽ không cần soạn thảo luật với đủ loại chi tiết thành quốc khác mất khá nhiều thì giờ lo liệu. Còn sinh hoạt tôn giáo thành quốc, nên theo sấm Del- phi, cơ cấu điều hành thành quốc công nhận và vấn ý mỗi khi thiết lập thành quốc.
Thành quốc kể từ đây được thiết lập. Ta tìm thấy công bình chính trực ở chỗ nào trong đó? Vì tốt đẹp thành quốc sẽ có bốn đức tính: đạo đức, can đảm, tiết độ, công bình. Hiển nhiên đạo đức của lãnh đạo khiến thành quốc đạo đức, dũng cảm của quân đội khiến thành quốc can đảm. Tiết độ, hình thức tự chế, nghĩa là mọi người đồng ý ai sẽ cầm quyền cai trị và mãn nguyện với vai trò của mình. Công bình nghĩa là hài hòa bắt nguồn từ mọi người tích cực làm tròn vai trò, không xía vào vai trò người khác. Bất công nghĩa là lăng xăng xen vào xía vô.
Bây giờ đã tìm thấy công bình trong thành quốc, ta phải quay sang cá nhân, công bình cũng phải tương tự nếu gọi tên tương tự, vì thế Socrates hy vọng sẽ tìm thấy tâm trí cá nhân cũng gồm ba phần, song ông không bằng lòng loại suy để lý luận, ông tiếp tục thêm nữa để chứng minh mâu thuẫn hiện hữu trong tâm trí chứng tỏ tâm trí có phần khác nhau – phần lý trí, phần tinh thần, phần tình cảm. Phần vừa kể tương ứng với ba giai cấp trong thành quốc và bốn đức tính tương tự. Công bình trong cá nhân được định nghĩa là trạng thái nội tại của tâm trí, mỗi phần hoàn thành chức năng theo quy luật của lý trí, cần trợ giúp của tinh thần để kiểm soát tình cảm. Sự thể sẽ đương nhiên dẫn tới hành động đúng đắn, trong khi bất công là trạng thái nội tại của bất hòa và dấy động lại do phần thấp kém của tâm trí điều khiển.
Tranh luận do Glaucon và Adeimantus khai mào từ đầu phần hai dường như kết thúc. Socrates tiếp tục cho rằng chỉ có một tình trạng tuyệt hảo cho thành quốc và cá nhân, như đã miêu tả, trái lại có rất nhiều và đủ loại trạng huống xấu xa, trong số cần kể bốn thứ.
***
‘[419a] Ấy khoan, Socrates,’ Adeimantus lớn tiếng ngắt lời, ‘tiên sinh sẽ biện giải ra sao nếu có lời
cáo buộc tiên sinh không hề có ý làm cho vệ quốc sung sướng? Dĩ nhiên đó là lỗi tại họ? Thành quốc trong tay, song họ dường như không được hưởng tí gì. Người cai trị nơi khác sở hữu ruộng đất, xây cất nhà cao cửa rộng, tráng lệ, nguy nga, trang bị bàn ghế, đồ đạc rực rỡ, mỹ miều, làm lễ tế sinh đặc biệt dâng cúng thần linh, thù tiếp, đãi đằng khách khứa, thu mua vàng bạc tiên sinh vừa đề cập, và đủ thứ của cải đời thường nghĩ sẽ làm cho con người sung sướng, nếu không hạnh phúc là điều bất khả. Ngược lại, với đầu óc phê bình, người ta hầu như sẽ miêu tả vệ quốc của tiên sinh chẳng là gì mà chỉ là đám lính đánh thuê nhận lương, đóng quân trong thành quốc không làm gì ngoài việc canh gác liên miên.’
‘[420a] Đúng thế,’ bản nhân đáp, ‘làm vậy chỉ là để kiếm miếng sống, không nhận lương lậu hay cái gì trừ miếng ăn như người khác. Do vậy dù có muốn âm thầm rời nơi cư trú ra đi, vì lý do riêng tư, cũng không thể, họ không có gì để vui thú, quà cáp trao tặng người tình, không có gì để tiêu pha nếu muốn, như người được coi là sung sướng. Quý hữu bỏ qua không nói tới mấy điều này và mấy điều tương tự trong lời buộc tội.’
‘Xin thêm ý kiến đó vào phần buộc tội.’
‘Quý hữu hỏi [b] ngô bối sẽ biện giải thế nào phải không?’ ‘Vâng.’
‘Bản nhân nghĩ không cần thay đổi ngô bối sẽ tìm ra lời biện giải theo cùng chiều hướng như trước. Ngô bối sẽ nói xem ra không có gì lạ cả nếu số người này cũng như mọi người rất ư sung sướng. Dù thế nào đi nữa, khi thiết lập thành quốc, ngô bối không nhằm làm cho một giai cấp hết sức sung sướng, mà nhằm làm cho toàn thể thành quốc đều sung sướng, càng nhiều càng tốt. Ý định nguyên thủy của ngô bối là hy vọng tìm ra công bình trong cộng đồng như thế, đồng thời cũng tìm ra bất công trong cộng đồng tổ chức thực sự tồi tệ. [c] Nhờ tìm ra mới có thể quyết định câu hỏi ngô bối đang tìm cách trả
lời. Do vậy ngô bối đang ở thời điểm cố gắng xây dựng cái ngô bối nghĩ là cộng đồng sung sướng mang lại hạnh phúc không phải cho thiểu số chọn lọc mà cho tất cả mọi người. Cộng đồng ở trạng huống đối lập ngô bối sẽ tìm hiểu tức thì. Bây giờ hãy tưởng tượng ngô bối đang sơn bức tượng, có người tới nhìn, rồi phê bình: không dùng màu tuyệt đẹp sơn phần tuyệt đẹp của thân thể, vì chưa sơn cặp mắt, phần quý báu hơn hết trong cơ thể, lại sơn màu đen thay vì màu tím! Bản nhân nghĩ để trả lời có thể đưa ra biện giải hợp lý ngô bối nói: “Thưa, xin quý ông chớ vội đòi hỏi, [d] muốn ngô bối miêu tả vẻ đẹp của cặp mắt theo cách khiến cặp mắt trông không còn là cặp mắt, sự thể tương tự cũng đúng với phần khác của cơ thể; quý ông nên nhìn kỹ hơn nữa để nhận ra ngô bối đã làm toàn thể ngoạn mục bằng cách cho mỗi phần màu chính xác. Bởi thế, trong trường hợp này, đừng bảo ngô bối đem lại cho vệ quốc thứ hạnh phúc [e] sẽ khiến họ là tất cả, trừ là vệ quốc. Ngô bối có thể mặc áo bào bảnh chọe cho nông dân, đội lên đầu vương miện nạm vàng bạc, khảm châu báu và bảo họ vui vẻ ra đồng cày sâu cuốc bẫm, ngô bối có thể bảo thợ làm đồ gốm ngả lưng trên trường kỷ, lửa sưởi ấm xung quanh, thi nhau uống rượu chuốc chuyển từ trái qua phải vui hưởng cuộc đời, để bánh xe trực sẵn bên cạnh làm bàn lúc nào muốn là có thể lăn đất đắp lọ nặn bình; ngô bối có thể làm cho tất cả cộng đồng sung sướng bằng cách đem lại cho mọi người điều kiện thỏa đáng tương tự. Dù sao quý ông cũng chẳng nên bảo ngô bối làm vậy, vì nếu làm theo tôn ý, kết quả sẽ là [421a] nông dân của ngô bối không còn là nông dân, thợ làm đồ gốm của ngô bối không còn là thợ làm đồ gốm, mọi giai cấp cấu thành cộng đồng mất bản chất thực sự. Đối với trường hợp khác tôn ý không tai hại lắm, cộng đồng không chịu hệ lụy khủng khiếp, nếu người đóng giày không thành thạo mà càng ngày càng thoái hóa, tự phụ phô trương
không phải lối; trái lại, nếu vệ quốc bảo vệ luật pháp và thành quốc, một mình có hoàn cảnh và khả năng đem chính quyền tốt đẹp, thịnh vượng tràn trề cho thành quốc, lại trở thành đồ rởm, lũ ngợm, thành quốc đương nhiên đi tới suy sụp hoàn toàn.”
‘Ngô bối muốn vệ quốc là người cứu hộ chân thực không phải kẻ phá hoại thành quốc, trong khi nhận xét đưa ý kiến, người đó lại muốn biến nông dân thành thực khách [b] vui hưởng cuộc đời tại nơi như hội chợ, không phải công dân làm nhiệm vụ đối với thành quốc, người đó nói chuyện trên trời dưới biển, đâu phải chuyện thành quốc. Sau đó sẵn có ý niệm trong đầu, xem xét kỹ lưỡng khi quyết định thành lập vệ quốc, ngô bối nhằm làm cho giai cấp đó sung sướng tối đa hay nhằm đem sung sướng cho toàn thể thành quốc. Bằng đường lôi mềm rẻo hay cứng dắn, ngô bối phải thúc đẩy, thuyết phục vệ quốc, trợ thủ [c] và mọi người hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ đặc biệt. Xây dựng trên cơ sở đúng đắn, khi thành quốc phát triển, điều hành tốt đẹp, ngô bối để mọi giai cấp cùng vui hưởng hạnh phúc thiên nhiên rộng lòng chia phần cung cấp.’
‘Tiện phu thấy tiên sinh trình bày vấn đề quá ư hấp dẫn.’
‘Bản nhân tự hỏi không biết quý hữu có nghĩ bản nhân nói phải khi đề cập yếu tố tới giống yếu tố này không?’
‘Thưa, yêu tố đó thế nào?’
‘Để ý mà xem có hai yếu tố có thể ảnh hưởng nghệ nhân [d] khiến họ trở nên kém cỏi trong việc làm.’
‘Yếu tố nào hở tiên sinh?’
‘Giàu và nghèo.’
‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’
‘Nghĩa là thế này. Quý hữu có nghĩ thợ làm đồ gốm trở nên giàu có sẽ vẫn còn theo đuổi tay nghề nữa không?’
‘Chắc không quá.’
‘Người đó sẽ đâm ra chểnh mảng, cẩu thả hơn trước.’ ‘Quá mức là đằng khác.’
‘Như vậy biến thành thợ làm đồ gốm tồi tệ?’
‘Hết chỗ chê.’
‘Hơn thế nếu vì nghèo khó không có dụng cụ hoặc nhiều thứ tay nghề cần dùng, người đó sẽ sản xuất mặt hàng phẩm chất yếu kém, con cái hay học viên muốn theo nghề [e] người đó hướng dẫn sẽ học hành chẳng ra gì và sẽ không là thợ giỏi.’
‘Đương nhiên.’
‘Vì thế cả giàu lẫn nghèo đều là nguyên nhân suy thoái, có tác dụng tồi tệ đối với phẩm chất công việc và tay nghề nghệ nhân.’
‘Xem ra có thể thế lắm.’
‘Do vậy ngô bối thấy hai sự kiện vệ quốc phải bằng mọi giá ngăn chặn không để lén lút đi vào thành quốc mà không hay.’
‘Sự kiện thế nào?’
‘Giàu và nghèo. [422a] Cái thứ nhất đẻ ra xa hoa, lười biếng, ưa thích đổi mới; cái thứ hai sinh ra bủn xỉn, ẩu tả, và cũng ước ao đổi mới canh tân.’
‘Chắc chắn là vậy, thưa tiên sinh, tiện phu đồng ý, song có câu hỏi cần hỏi. Thành quốc của ngô bối làm thế nào để có thể theo đuổi chiến tranh, nếu không có của cải, nhất là phải chiến đấu chống lại quân thù vừa to lớn vừa giàu có?’
‘Hiển nhiên, tương đối mà nói, đọ sức với một khó khăn hơn với hai đối thủ loại này.’ [b] ‘Tiên sinh muốn nói gì thế?’
‘Ơ, chủ yếu là thế này, nếu phải chiến đấu, vệ quốc sẽ phải chiến đấu như chiến binh tôi luyện chống lại địch thủ phú hào, đúng không?’
‘Vâng, đúng vậy.’
‘Nhưng khoan, Adeimantus, quý hữu có nghĩ võ sĩ qua huấn luyện thuần thục có thể đọ sức dễ dàng với hai đối thủ không phải võ sĩ mặc dù giàu có, béo tốt không?’
‘Thưa, không, nếu cả hai nhào tới tấn công võ sĩ cùng lúc.’
‘Không sao, nếu võ sĩ lui một chút, rồi tiến lên tấn công tên nhào tới trước, đánh mạnh, đánh tới tấp, sau đó lặp lại thế đứng dưới ánh nắng chói chan, hơi nóng hừng hực. [c] Theo cách này chắc chắn võ sĩ có thể áp đảo không những hai mà nhiều đối thủ.’
‘Vâng, đúng thế, xem ra không có gì ngạc nhiên cả.’
‘Và quý hữu có đồng ý người giàu có thường hiểu biết và có kinh nghiệm về nghệ thuật đấu võ hơn nghệ thuật chiến tranh không?’
‘Thưa, đồng ý.’
‘Vậy xem ra huấn luyện thuần thục chiến binh của ngô bối sẽ thử sức dễ dàng với đối phương hai ba lần cũng được.’
‘Tiện phu thấy điều tiên sinh nói thật chí lý.’
‘Giả dụ ngô bối phái sứ thần sang một trong hai thành quốc thù địch [d] nói thành thực với họ thế này: “Khác quý vị, chúng tôi không sử dụng vàng bạc, đối với chúng tôi sở hữu vàng bạc là phạm pháp. Chúng tôi bị cấm động tới, ngược lại quý vị thì không. Do vậy nếu về phe chúng tôi chiến đấu, quý vị sẽ có chiến phẩm chiếm đoạt của xứ đối nghịch.” Quý hữu có nghĩ nghe lời như thế có xứ nào sẽ chiến đấu chống lại chó hung hăng, gầy guộc hay là về phe chó đánh lại cừu mập mạp, mềm yếu?’
‘Tiện phu nghĩ chắc là không. Nhưng nếu của cải xứ khác tập trung vào một thành quốc, tiên sinh có nghĩ trong tình trạng đó [e] thành quốc của ngô bối, do không có của cải, có sẽ nguy khốn không?’
‘Là người sung sướng, nếu quý hữu sử dụng chữ “thành quốc” để gọi tất cả trừ thành quốc ngô bối đang xây dựng!’
‘Thưa, tiện phu phải gọi thành quốc khác ra sao?’
‘Ngô bối phải kiếm tên hùng vĩ để gọi thành quốc khác, vì mỗi thành quốc là một chùm thành phố, không phải một thành phố, như người ta nói trong trò chơi. Dù thế nào mỗi thành quốc ít nhất gồm hai thành phố đối nghịch, [423a] thành phố người nghèo và thành phố người giàu, và mỗi thành phố lại gồm nhiều thành phố. Gọi tất cả là một là sai hoàn toàn. Trái lại, nếu gọi tất cả là chùm, lấy sở hữu thành phố này cho thành phố kia, của cải, quyền hành, ngay cả cư dân, quý hữu sẽ lúc nào cũng có nhiều thân hữu, ít kẻ thù. Nếu quản lý một cách tiết độ, như ngô bối vừa quy định, thành phố của quý hữu tự nó sẽ hùng cường. Bản nhân không có ý nói nổi tiếng hùng cường mà hùng cường thực sự, dù chỉ có ngàn người võ trang bảo vệ. Quý hữu sẽ bói không ra thành phố hùng cường theo đúng nghĩa vừa nói trong số thành phố dân Hy Lạp hay thành phố dân ngoại lai không phải dân Hy Lạp, mà sẽ thấy nhan nhản thành phố tự phong là hùng cường. [b] Quý hữu có nghĩ khác thế không?’
‘Thưa, không, chắc chắn không.’
‘Do vậy bản nhân đề nghị lãnh đạo của ngô bối sẽ dùng sự kiện vừa kể như tiêu chuẩn để quyết định kích thước thành quốc, số lượng đất đai thành quốc cần, hơn thế thành quốc không màng.’
‘Tiêu chuẩn thế nào?’
‘Theo bản nhân cứ để thành quốc phát triển, nếu phát triển tương hợp với hòa hợp, song không quá giới hạn đó.’
‘Giới hạn rất ư ngoạn mục.’ [c]
‘Còn đề nghị nữa ngô bối sẽ nói với vệ quốc: quan sát hết sức cẩn thận, bằng mọi giá đừng để thành quốc có vẻ quá nhỏ hoặc quá lớn, mà vừa đủ và thống nhất.’
‘Đề nghị đó đối với họ có lẽ dễ thực hiện.’
‘Đề nghị này còn dễ hơn, ngô bối đề cập trước rồi khi khẳng định nếu con vệ quốc thuộc loại kém cỏi, [d] phải đẩy xuống thành phần thứ dân, nếu con thứ dân thuộc loại giỏi giang, phải nâng lên hàng vệ quốc. Làm vậy là hàm ý công dân ở bất kể giai cấp nào đều phải đem hết năng lực cá nhân làm việc hợp với bản năng tự nhiên, mỗi người một việc. Làm vậy sẽ duy trì tình trạng toàn vẹn và hòa hợp của
cá nhân và thành quốc, cá nhân không phải số nhiều mà số ít, thành quốc phát triển tự nhiên như số ít, không phải số nhiều.’
‘Ô, vâng, đề nghị quả thật dễ hơn, không thể bỏ qua!’
‘Đề nghị ngô bối đưa ra cho họ, Adeimantus quý hóa ơi, như ai nấy đều biết, thực ra không nhiều hoặc quan trọng, mà rất giản dị, bình thường, miễn là họ chú ý, chăm lo điều thực sự lớn lao, như người ta nói, [e] phần riêng mặc dù thay vì lớn lao bản nhân gọi là đầy đủ.’
‘Điều đó là cái gì?’
‘Giáo dục và huấn luyện. Nếu giáo dục cẩn thận họ sẽ trở thành người có văn hóa. Nếu huấn luyện kỹ càng họ sẽ nhận thức sự việc vừa kể dễ dàng, cả rất nhiều sự việc lúc này ngô bối bỏ qua, như lấy vợ, đẻ con phải phù hợp với ngạn ngữ cổ xưa: của đồng xứ là của chung mọi người.’ [424a]
‘Vâng, họ phải giải quyết vấn đề này.’
‘Đương nhiên, khi cơ chế khởi sự tốt đẹp, thành quốc của ngô bối sẽ phát triển theo lũy tích. Giáo dục tốt đẹp, huấn luyện tốt đẹp, nếu duy trì, sẽ sản sinh công dân bản tính tốt đẹp; nếu bám chặt giáo dục, công dân bản tính tốt đẹp đến lượt sẽ sinh con đẻ cái tốt đẹp hơn bản thân, và con cái đến lượt có khả năng đẻ con sinh cái tốt đẹp hơn nữa, như đã thấy trong hàng súc vật.’ [b]
‘Chắc thế.’
‘Vậy tóm lại vệ quốc lo việc thành quốc phải gắn bó chặt chẽ với giáo dục, và phải canh chừng không để giáo dục suy đồi, tàn tạ mà không hay; vệ quốc phải duy trì giáo dục như ưu tiên hàng đầu, bằng mọi giá tránh đổi mới chương trình thể dục và văn hóa đã thiết lập. Khi nghe ai đó nói phần lớn người ta chú ý lắng nghe “ca khúc mới bừng nở trên môi thi sĩ ca công lúc này,” họ phải lo sợ dân chúng sẽ nghĩ [c] thi sĩ không ngụ ý bài ca mới, mà muốn nói cách hát mới. Không nên ca ngợi đổi mới như thế và cũng chẳng nên thưởng lãm thi sĩ như vậy. Quý hữu phải cẩn thận khi chấp nhận hình thái thi ca mới, âm nhạc mới, vì chấp nhận là hy sinh tất cả, dự định cực kỳ nguy hiểm. Thi ca, âm nhạc thay đổi chiều hướng thế nào cũng kéo theo thay đổi chính trị và xã hội thành quốc, như Damon khẳng định, bản nhân tin ông.’
‘Tiên sinh cũng có thể kể tiện phu trong số người đó.’
‘Thành thử [d] muốn chống lại thay đổi vệ quốc phải xây tháp canh trong địa hạt giáo dục.’
‘Vâng, giáo dục là địa hạt hỗn độn dễ dàng xâm nhập mà không hay.’
‘Đúng thế, vì người ta coi giáo dục như trò chơi trẻ con và nghĩ hỗn độn không tạo hậu quả tai hại.’
‘Không tác hại, nhưng sau khi từ từ len lách, thẩm nhập dần dần, ngự trị bên trong, thầm lặng mai phục phía dưới, đục khoét luân lý, xói lở đạo đức, hỗn độn sẽ ào ạt tấn công thương mại, [e] sau đó, tiên sinh ơi, sức mạnh gia tăng, ngang nhiên tràn ngập, trắng trợn, thô bạo xâm lấn luật pháp, chính quyền, cuối cùng đảo lộn tất cả cuộc sống công cũng như tư.’
‘À, à, bừa bãi tệ hại đến thế hay sao?’ ‘Thưa, tiện phu nghĩ vô trật tự là vậy.’
‘Bởi thế, như ngô bối khẳng định từ đầu, trò chơi của trẻ con phải tuân theo luật lệ, vì nếu trò chơi trở thành phóng túng, trẻ con sẽ bừa bãi, như vậy lớn lên không thể nào trở thành công dân đàng hoàng, tôn trọng trật tự, luật pháp.’
‘Làm sao được?’ [425a]
‘Ngay từ đầu khi chơi trò chơi có luật lệ, trẻ con nhiễm tính tuân theo trật tự từ giáo dục văn hóa, ngược hẳn những gì xảy ra với trẻ con chơi trò chơi vô luật lệ. Tuân theo luật lệ sẽ theo trẻ con xâm nhập đủ thứ, nuôi dưỡng đúng đắn trong khi khôn lớn, sửa chữa sai lầm diễn ra trong xã hội vi phạm trước kia.’
‘Thưa, hiển nhiên là vậy.’
‘Dưỡng dục, thụ huấn như vậy, trẻ con sẽ thấy phong tục, tập quán có vẻ tầm thường, song không thèm để ý người đi trước đã trà đạp, phá tan tất cả.’
‘Phong tục, tập quán nào?’
‘Chẳng hạn thế này. [b] Trước mặt người lớn trẻ con phải giữ lễ im lặng, thấy người lớn vào phòng phải đứng dậy nhường chỗ, phải chăm sóc cha mẹ, phải để ý tóc tai gọn gàng, quần áo tươm tất, giày dép sạch sẽ, cử chỉ đi lại, nói năng, và nhiều thứ nữa. Quý hữu đồng ý không?’
‘Thưa, có.’
‘Nhưng bản nhân nghĩ soạn luật về việc như thế là dớ dẩn. Quy định thành văn không bao giờ tạo ra hay duy trì mấy thứ đó.’
‘Không, thưa, không.’
‘Không, Adeimantus ơi, dầu sao đi nữa giáo dục cũng là yếu tố quyết định tất cả, [c] hướng đi tất yếu trong cuộc đời. Bản nhân muốn nói đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu, đúng không?’
‘Thưa, dĩ nhiên.’
‘Và ngô bối sẽ thấy kết quả đương nhiên là sản phẩm vuông tròn, lành mạnh tự nó một là tốt đẹp, hai là ngược lại.’
‘Chắc vậy.’
‘Vì lý do đó bản nhân sẽ không soạn thảo dự luật về việc nhỏ nhặt như thế.’ ‘Thưa, chí phải.’
‘À, trời đất ơi, thế dịch vụ thị trường thì sao? Chẳng hạn hợp đồng đôi bên ký kết ngoài chợ, hợp đồng thương thảo về lao động sản xuất, đấy là chưa kể nếu quý hữu muốn nghe chuyện phỉ báng, mạ mị, [d] chuyện hung hăng, sỗ sàng, cư xử tồi tệ, vác đơn kiện cáo, bổ nhiệm quan tòa, chi trả, ước định bội phí xem ra cần thiết ở chợ búa hay bến cảng, quy định công việc buôn bán tổng quát, cảnh sát an ninh, thuế má, nhiều thứ tương tự, ngô bối có định làm luật quy định địa hạt này không?’
‘Chẳng cần làm luật về mấy thứ vừa kể đối với người đàng hoàng, tử tế; họ sẽ thấy dễ dàng trong số đó thứ nào cần luật.’ [e]
‘Đúng thế, quý hữu, nếu thần linh trợ giúp duy trì đạo luật ngô bối miêu tả trước đây.’
‘Nếu không họ sẽ phải bỏ khá nhiều thời gian liên tục, cặm cụi soạn thảo, tu chính đủ thứ luật những mong đạt mức hoàn chỉnh.’
‘Tiên sinh muốn nói họ sẽ sống cuộc đời như người ốm đau, nhưng do phóng đãng, thiếu tiết chế, không muốn từ bỏ lối sống bệnh hoạn.’
‘Đúng thế.’
‘Họ [426a] sống cuộc đời vô cùng thú vị! Bởi điều trị, thuốc thang đủ thứ đều vô hiệu, không những thế lại càng khiến đau đớn gia tăng, bệnh tình trầm trọng. Dẫu vậy họ vẫn bám víu vào hy vọng có người mách bảo, thuốc mới sẽ giúp họ bình phục.’
‘Thưa, đúng thế, đó là sự thể diễn ra y hệt với hạng người đau ốm.’
‘Và họ còn sống nếp sống thú vị khác nữa. Họ coi người nói cho hay sự thật là kẻ thù nguy hiểm, nếu họ chưa từ bỏ say sưa, vụ ăn vụ uống, chơi bời, lười biếng, phóng đãng, không thuốc men, [b] không đốt da, không giải phẫu, không bùa ngải nào hoặc bất kể thứ gì cùng loại sẽ chữa trị cho họ lành mạnh.’
‘Chẳng thú vị chút nào, bởi gắt gỏng, quạu quọ, nặng lời với người nói phải nhất định không thú vị.’ ‘Dường như quý hữu không chấp nhận hạng người như thế.’
‘Thưa, không, đương nhiên tiện phu không chấp nhận.’
‘Vậy quý hữu cũng không chấp nhận nếu thành quốc hành xử đường lối tương tự như cá nhân ngô bối vừa miêu tả. Bởi, theo bản nhân, thiếu gì thành quốc cầm quyền tồi tệ, điều hành sai trái trong đó thứ dân bị cấm đoán, đe dọa tử hình nếu đả kích, đòi hỏi thay đổi cơ chế, mà lại tôn vinh, ca ngợi, coi như sáng suốt, tài giỏi, vĩ đại tột độ người ngọt ngào lôi cuốn thứ dân, vuốt ve, mơn trớn, ru ngủ bằng thú vui lặt vặt, khôn khéo cung ứng, thỏa mãn ước muốn thứ dân mong chờ, thành quốc như thế không giống cá nhân bản nhân mô tả hay sao?’
‘Thưa, phần riêng, tiện phu không thấy khác biệt giữa hai thứ, bởi thế không thể nào chấp nhận cư xử như vậy.’
‘Thế [d] người sẵn sàng, hăng hái phục vụ thành quốc như thế thì sao? Quý hữu có đề cao thái độ can
đảm và tinh thần sốt sắng của họ không?’
‘Thưa, có, nếu họ không bị dụ hoặc phỉnh lừa, do đa số chấp nhận, tán dương, nên tưởng số người đó là chính khách thực sự.’
‘Quý hữu nói thế nghĩa là thế nào? Quý hữu có rộng lượng tha thứ cho họ hay không? Bản nhân muốn nói, quý hữu có nghĩ người không biết sử dụng thước đo sẽ không tin khi nhiều người cũng không biết sử dụng thước đo bảo [e] người đó cao thước tám không?’
‘Thưa, không, nhất định không.’
‘Vậy đừng nên khắt khe với họ. Thực ra họ rất dễ thương. Họ làm luật vì sự việc như ngô bối miêu tả lúc nãy, tu chính, đi sâu vào vấn đề, luôn luôn thầm nghĩ có thể tới giới hạn nào đó chấm dứt tình trạng vi phạm hợp đồng cùng nhiều vấn đề phạm pháp bản nhân vừa đề cập. Họ không hay việc làm quả thực chẳng khác chặt đầu quái vật Hydra.’
‘Vậy mà họ cặm cụi làm đấy.’ [427a]
‘Bởi thế bản nhân nghĩ nhà làm luật chân chính chẳng nên bận tâm với loại sự việc đó trong địa hạt luật pháp và chế độ chính trị dù ở thành quốc tổ chức tồi tệ hay thành quốc cai trị tốt đẹp: ở thành quốc trên, vì luật lệ vô dụng, không đưa lại kết quả, ở thành quốc dưới, vì luật lệ phần là hiển nhiên, ai cũng thấy dành cho mình, phần là kết quả tự nhiên do thụ huấn trước kia.’
‘Vậy về mặt luật pháp [b] ngô bối còn gì để làm?’
‘Quả thực ngô bối chẳng còn gì để làm, song còn Apollo, thần linh ngự trị đền Delphi, sấm truyền là luật giới đầu tiên, quan trọng và giá trị hơn hết cần làm.’
‘Những gì?’
‘Lập đền thờ, cơ sở tế sinh, lễ bái đối với thần linh, vong linh, anh hùng, ngoài việc sắp xếp mai táng người quá cố, tổ chức lễ nghi ngô bối phải đền đáp quyền lực thế giới bên kia ngõ hầu đón nhận cảm tình. Tự mình ngô bối không biết gì về sự việc vừa kể. Khi thiết lập thành quốc, ngô bối không trao gửi sự việc, [c] nếu sáng suốt mà ý thức, cho bất kể quyền lực nào trừ người diễn dịch truyền thống. Apollo hiển nhiên là thần linh diễn dịch lâu đời vấn đề như thế cho thế nhân. Ngồi trên tảng đá giữa lòng trái đất, thực hiện quyền năng, thần linh phán truyền.’
‘Tiên sinh nói rất ư chí lý. Vì thế ngô bối phải theo đó mà hành xử.’
‘Ờ, công tử Ariston ơi, thành quốc có vẻ thiết lập rồi đấy. Bây giờ [d] bước tiếp theo quý hữu phải quan sát, rủ cả bào huynh, Polemarchus và mấy thân hữu, để ý xem có thể giúp một tay soi rọi ánh sáng vào trong để ngô bối tìm công bình chính trực và bất công bất chính ở chỗ nào, hai thực thể khác nhau ra sao, người muốn sung sướng cần thực thể nào, miễn biết thần linh và thế nhân có nhận ra người đó có tìm thấy hay không.’
‘Phi lý, Socrates, tiên sinh hứa tự mình giải quyết vấn đề, vì nói tội lỗi biết mấy trong khi có thể lại không bằng mọi cách ủng hộ công bình!’ [e]
‘Đúng rồi, nhớ chứ. Bản nhân sẽ làm như đã nói, nhưng quý hữu cũng phải giúp một tay.’ ‘Vâng, ngô bối sẵn sàng.’
‘Bản nhân nghĩ rất có thể ngô bối sẽ tìm thấy cái ngô bối muốn tìm. Nếu ngô bối xây dựng đúng cách, thành quốc chắc chắn sẽ hoàn hảo.’
‘Đương nhiên.’
‘Do vậy thành quốc sẽ có phẩm chất sáng suốt, can đảm, tiết độ và công bình.’
‘Hiển nhiên.’
‘Và rõ ràng nếu trong khi tìm kiếm có thể xác định bất kể phẩm chất nào trong số vừa kể, phẩm chất còn lại sẽ là phẩm chất ngô bối đang tìm.’
‘Đúng thế.’ [428a]
‘Trong bốn phẩm chất, kiếm bất kể phẩm chất nào, nếu tìm thấy phẩm chất đó trước tiên, như vậy đủ rồi; trái lại nếu thấy ba phẩm chất trước phẩm chất đó, vậy sự kiện chứng tỏ ngô bối tìm ra cái đang tìm. Vì rõ ràng không có gì khác ngoài cái còn lại.’
‘Thưa, đúng thế.’
‘Với số phẩm chất này, vì cả thảy có bốn, ngô bối phải tìm theo cùng một cách.’
‘Đương nhiên.’
‘Phẩm chất đầu tiên bản nhân nhìn thấy rõ ràng là sáng suốt, [b] song quanh đó có nét vẻ kỳ lạ.’
‘Cái gì vậy?’
‘Thành quốc ngô bối miêu tả, theo bản nhân, thực sự sáng suốt, vì có nhận thức chín chắn, phải thế không?’
‘Thưa, phải.’
‘Ờ, vấn đề vừa kể, phẩm chất nhận thức chín chắn, rõ ràng là thứ hiểu biết. Vì qua hiểu biết, không phải qua ngu dốt, ngô bối nhận xét, phán đoán xác đáng.’
‘Rõ ràng là vậy.’
‘Nhưng có nhiều ngành và loại hiểu biết khác nhau trong thành quốc.’ ‘Dĩ nhiên.’
‘Ngô bối có bảo thành quốc sáng suốt, nhận thức chín chắn, vì hiểu biết của người thợ mộc sống trong đó không?’
‘Không bao giờ, [c] nhờ vậy ngô bối sẽ bảo thành quốc thành thạo về nghề mộc.’
‘Vậy, cũng không bảo thành quốc sáng suốt do hiểu biết đồ gỗ, nghề mộc và thiết kế tuyệt hảo.’
‘Dĩ nhiên không.’
‘Không do hiểu biết đồ đồng và vật liệu khác.’
‘Không do bất kể đồ nào.’
‘Kể cả không do hiểu biết làm thế nào nâng cao vụ lúa ngoài đồng, mà chỉ làm nông nghiệp phát triển.’ ‘Tiện phu cũng nghĩ thế.’
‘Vậy trong thành quốc ngô bối vừa thành lập có ngành hiểu biết nào, và trong dân chúng có công dân nào, không bàn về quyền lợi đặc biệt, [d] mà chỉ bàn về thành quốc thôi, làm thế nào duy trì liên hệ tốt đẹp cả bên trong lẫn bên ngoài thành quốc?’
‘Thưa, có.’
‘Hiểu biết đó thế nào, ai sở đắc hiểu biết đó?’
‘Đó là hiểu biết của vệ quốc, ngô bối tìm thấy trong số người cai trị ngô bối, số người mới đây ngô bối gọi là vệ quốc theo nghĩa chính xác của chữ này.’
‘Theo quý hữu, do ngành hiểu biết đó, ngô bối mệnh danh thành quốc thế nào?’ ‘Thực sự sáng suốt, nhận thức chín chắn.’
‘Vậy quý hữu có nghĩ trong thành quốc ngô bối thợ rèn nhiều hơn vệ quốc chân chính không, hay ngược lại?’ [e]
‘Thợ rèn đông đảo gấp bội.’
‘Như vậy vệ quốc về số lượng sẽ ít hơn bất kể nhóm nào với hiểu biết và tên gọi đặc biệt phải không?’
‘Vâng.’
‘Vậy thành quốc thành lập theo nguyên tắc tự nhiên nhìn chung là sáng suốt do hiểu biết đặc biệt tàng ẩn trong nhóm hoặc thành phần nhỏ nhất, nắm quyền quản lý, cai trị tất cả. Nhóm nhỏ nhất xem ra là nhóm sở đắc theo lẽ tự nhiên hình thức hiểu biết, [429a] chỉ nhóm này thôi, không phải nhóm khác, xứng đáng gọi là
sáng suốt.’
‘Thưa, phát biểu của tiên sinh rất ư xác đáng.’
‘Vậy là ngô bối đã tìm thấy, bản nhân không rõ bằng cách nào, một trong bốn phẩm chất và vị thế của nó trong thành quốc.’
‘Phần riêng tiện phu cảm thấy rất mãn nguyện khi ngô bối tìm thấy.’
‘Tiếp theo là can đảm, bản chất cũng như vị thế trong thành quốc, tìm ra không khó lắm, phẩm chất khiến ngô bối mệnh danh thành quốc là can đảm.’
‘Sao lại thế?’
‘Khi bảo thành quốc hèn nhát hay can đảm [b] ngô bối chẳng cần nhìn đâu xa mà cứ nhìn bộ phận bảo vệ và chiến đấu vì thành quốc.’
‘Vâng, chỉ cần vậy thôi.’
‘Vì bản nhân nghĩ thành phần giai cấp khác không có khả năng, vì hèn nhát hoặc can đảm, nên thành quốc thế này hoặc thế nọ.’
‘Không, họ không có.’
‘Bởi thế thành quốc của ngô bối can đảm cũng do một phần tự nó. Phần đó duy trì trong mọi hoàn cảnh khả năng nhận định theo nguyên tắc nhà làm luật đặt ra trong giáo dục, [c] cái gì và loại sự việc nào phải sợ. Bản nhân nghĩ đó là điều quý hữu hiểu can đảm là thế nào.’
‘Tiện phu thực tình không hiểu tiên sinh định nói gì, xin vui lòng nhắc lại.’ ‘Bản nhân muốn nói can đảm là thứ gìn giữ an toàn.’
‘Thứ gì?’
‘Thứ sẽ duy trì an toàn quan niệm giáo dục in sâu vào tâm trí về cái gì và thứ gì phải sợ. Khi nói duy trì cái đó trong mọi hoàn cảnh bản nhân muốn nói duy trì nguyên vẹn, không đánh mất do ảnh hưởng của khoái lạc hay đau khổ, ước muốn hay sợ sệt. Nếu quý hữu muốn, [d] bản nhân xin đơn cử thí dụ loại suy.’
‘Vâng, xin tiến hành.’
‘Ờ, lấy việc nhuộm làm ví dụ. Quý hữu biết khi muốn nhuộm len màu tím, trước hết trong nhiều màu thợ nhuộm đặc biệt chú ý màu trắng tiên khởi; tiếp theo gia công theo nhiều cách nhằm sửa soạn cho len bắt màu càng nhanh càng tốt, sau đó theo đúng điều kiện thợ nhuộm mới thực sự nhúng vào phẩm. Nhuộm theo cách đó bất kể thứ gì màu bắt rất nhanh [e]; không phai dù giặt bằng bột giặt hay thuốc tẩy. Trái lại, nếu không nhuộm theo lối này, dù thợ nhuộm nhuộm màu khác hoặc không sửa soạn len từ trước, quý hữu biết hậu quả thế nào.’
‘Tiện phu hiểu màu sẽ nhợt nhạt và tức cười.’
‘Vậy nên hiểu, càng sâu rộng càng quý hóa, ngô bối đang làm điều tương tự, cố gắng hết sức, khi chọn
lựa thành phần binh sĩ, rồi giáo dục về văn hóa, đào luyện về thể dục. Điều [430a] ngô bối thực sự trù liệu là ngâm họ vào tinh thần luật pháp theo cách vi diệu hơn hết như nhuộm màu, do vậy bản chất chân thật phối hợp với giáo dục đúng đắn sẽ in sâu vĩnh viễn trong họ niềm tin đối với những gì nguy hiểm, đáng sợ cùng nhiều thứ khác, đồng thời ngăn ngừa không để màu sắc trong họ bị tẩy sạch bởi chất tẩy cực kỳ mãnh liệt như thú vui hiệu nghiệm hơn muối Charlestra hay tro, như đau khổ, như sợ hãi, như ước muốn công hiệu gấp bội thuốc tẩy trên trần gian. Khả năng [b] duy trì một cách an toàn trong mọi hoàn cảnh nhận thức chính xác và hợp lý đối với cái đáng sợ và cái không đáng sợ, là cái bản nhân đề nghị mệnh danh và định nghĩa là can đảm, trừ phi quý hữu đưa ý kiến ngược lại.’
‘Tiện phu không có gì để nói vì thầm nghĩ tiên sinh không công nhận nhận thức hoàn toàn tự nhiên, không do giáo dục, như súc vật hay nô lệ có đối với vấn đề vừa kể, là phù hợp với luật pháp, hơn thế còn chính xác, vì vậy không mệnh danh đó là can đảm mà mệnh danh khác hẳn.’
‘Ý kiến chí lý.’
‘Tiện phu [c] chấp nhận can đảm tiên sinh miêu tả.’
‘Và cũng chấp nhận, song đó là can đảm chính trị, như vậy chấp nhận của quý hữu không sai lệch mà xác đáng. Rồi ra nếu quý hữu muốn ngô bối sẽ thảo luận đề tài kỹ lưỡng hơn. Lúc này mục tiêu ngô bối nhằm là công bình không phải can đảm. Vì mục đích đó, bản nhân nghĩ miêu tả như vậy tạm đủ.’
‘Thưa, khá đủ.’
‘Bây giờ còn hai phẩm chất ngô bối phải tìm trong thành quốc: [d] tiết độ và phẩm chất ngô bối dồn toàn lực theo đuổi, công bình.’
‘Vâng, đúng thế.’
‘Bản nhân tự hỏi ngô bối làm thế nào tìm ra công bình để khỏi bận tâm tới tiết độ nữa?’
‘Phần riêng tiện phu không biết, song không muốn tìm phẩm chất đó, nếu làm vậy nghĩa là ngô bối bỏ không tìm tiết độ. Nếu muốn chiều ý tiện phu, xin tiên sinh tìm tiết độ trước phẩm chất kia.’
‘Đương nhiên, nếu từ chối xem ra không phải tí nào.’ [e] ‘Vậy xin tiến hành.’
‘Sẵn sàng. Thoạt nhìn bản nhân thấy phẩm chất đó từa tựa hòa hợp hoặc hài hòa hơn mấy phẩm chất ngô bối để ý bấy lâu.’
‘Vì sao?’
‘Tiết độ là nắm vững, làm chủ thú vui, kiểm soát ước muốn. Bởi thế người ta nói bóng gió “làm chủ bản thân,” bản nhân không hiểu nghĩa thế nào, hoặc cách nói tương tự hàm ý bản chất đó. Phải thế không hở?’
‘Thưa, chắc vậy.’
‘Nhưng làm chủ bản thân là câu nói phi lý. Vì nếu làm chủ bản thân, quý hữu cũng là đày tớ bản thân, như vậy vừa là chủ nhân vừa là đày tớ. Bởi [431a] người ta hàm ý trong câu nói trước sau chỉ có một người.’
‘Thưa, hẳn thế.’
‘Điều câu nói hàm ngụ, theo bản nhân, là trong bản tính mỗi người có phần tốt và phần xấu. Khi do cái gọi là tự nhiên phần tốt kiểm soát phần xấu, người ta bảo người đó tự chủ hoặc làm chủ bản thân. Nói vậy chỉ là để ca ngợi. Trái lại, do giáo dục tồi tệ, môi trường xấu xa, khi phần tốt số lượng nhỏ hơn bị phần xấu số lượng lớn hơn [b] chế ngự, người đó bị chê bai, người ta bảo người đó không làm chủ bản thân và đang ở tình trạng buông thả, thiếu kỷ luật, vô trật tự.’
‘Vâng, đương nhiên là thế.’
‘Bây giờ hãy quan sát thành quốc ngô bối mới thành lập, quý hữu sẽ thấy một trong hai điều kiện vừa kể đã thể hiện. Quý hữu sẽ đồng ý bảo thành quốc tự chủ là đúng, nếu chữ tiết độ và tự kiểm thực sự biểu lộ phần tốt áp đảo phần xấu.’
‘Vâng, liếc nhìn sự thể, tiện phu thấy đúng vậy.’
‘Hơn thế, ước muốn, vui thú, đau khổ, [c] số lượng đông đảo, thứ loại khác biệt, lại thường thấy ở trẻ con, đàn bà, nô lệ, và đa số cùng đinh gọi là người tự do.’
‘Đương nhiên.’
‘Trong khi ước muốn, vui thú, đau khổ đơn giản, chừng mực do lý trí, nhận thức, suy tư đúng đắn hướng dẫn lại chỉ thấy ở thiểu số người có tài năng thiên phú, giáo dục tốt đẹp.’
‘Thưa, đúng thế.’
‘Đặc trưng vừa kể quý hữu cũng thấy trong thành quốc, trong đó [d] ước muốn thanh tao và hiểu biết đạo đức của thiểu số phong nhã lấn át ước muốn tầm thường của đa số bình dân.’
‘Vâng, tiện phu thấy sự thể.’
‘Do vậy nếu có thành quốc nào xứng đáng mệnh danh là làm chủ thú vui, ước muốn và bản thân, thành quốc đó là thành quốc của ngô bối.’
‘Sự thể chắc hẳn là vậy.’
‘Căn cứ vào lý do tương tự cũng có thể xứng đáng mệnh danh là thành quốc tiết độ.’ ‘Vâng, đúng thế.’
‘Và nếu có thành quốc nào trong đó lãnh đạo và thứ dân đồng thuận đối với câu hỏi ai sẽ cầm quyền cai trị, [e] thành quốc đó lại là thành quốc của ngô bối.’
‘Đương nhiên.’
‘Trong trường hợp đó, theo quý hữu nhận định, thành phần nào tiết độ, lãnh đạo hay thứ dân?’ ‘Thưa, tiện phu nghĩ cả hai.’
‘Vậy quý hữu có thấy ngô bối không sai lầm khi nói tiết độ là hình thức hài hòa không?’
‘Tại sao vậy?’
‘Ờ tại sao, à tại vì khác can đảm và sáng suốt, cả hai tô thắm cộng đồng với phẩm chất tương ứng, mỗi cái chỉ chiếm một phần đặc biệt, cái này làm thành quốc khôn ngoan, cái kia khiến thành quốc gan dạ. [432a] Tiết độ không làm vậy mà trải rộng khắp nơi, chạy qua đủ thứ cung bậc, từ trên xuống dưới, tạo thành hài hòa giữa thành phần yếu, thành phần mạnh, thành phần ở giữa. Bất kể quý hữu đo theo tiêu chuẩn nào ngõ hầu đánh giá sức mạnh tương đối mỗi thành phần, thông minh, sức lực, số lượng, tiền bạc hay thứ tương tự, tiết độ vẫn khiến tất cả ca hát cùng cung điệu, cùng ca khúc. Bởi thế ngô bối hoàn toàn có lý khi coi tiết độ như trạng thái hợp nhất trong đó có tương hợp tự nhiên giữa thành phần cao và thành phần thấp, đồng thuận thành phần nào nắm quyền cai trị, cả thành quốc lẫn cá nhân.’
‘Tiện phu hoàn toàn đồng ý.’ [b]
‘Ừm, trong quá trình tranh luận ngô bối đã tìm thấy ba trong bốn phẩm chất, ít nhất đủ để cấu thành khái niệm. Vậy phẩm chất thứ tư là thế nào nhờ đó thành quốc sẽ chia sẻ hình thức còn lại của tuyệt hảo? Rõ ràng phẩm chất đó hẳn là công bình.’
‘Vâng, rõ ràng.’
‘Vậy, Glaucon ơi, phải bắt chước thợ săn, bây giờ ngô bối vây quanh khu rừng, quan sát cẩn thận không để công bình len lách trốn thoát, biến dạng vào bóng tối. Chắc hẳn nó lẩn quất đâu đó. Quý hữu phải kiên trì bám sát, theo dõi dấu vết. [c] Nếu nom thấy cho bản nhân hay nó ở đâu.’
‘Hy vọng đáp ứng điều mong mỏi, xin yên chí! Nhưng tốt hơn hết tiên sinh dẫn đường tiện nhân theo sau. Khi nom thấy tiên sinh chỉ cho biết tiện nhân nhào tới tức thì.’
‘Vậy đi theo bản nhân và cũng như bản nhân cầu nguyện đạt kết quả tốt đẹp.’ ‘Vâng, tiện nhân cầu nguyện, tiên sinh cất bước dẫn đường.’
‘Bản nhân thấy dường như ngô bối đang vào tuyệt lộ, đất gồ ghề, lởm chởm, rừng tối như bưng, làm sao đi vào săn đuổi. Dẫu vậy ngô bối vẫn phải dấn bước.’
‘Đúng rồi, bắt buộc.’ [d]
‘Ê, Glaucon! Đây, đây này!’ Vừa liếc mắt sục sạo tìm kiếm bản nhân thốt tiếng kêu. ‘Dấu vết thấy rồi, bản nhân nghĩ con mồi sẽ không tài nào thoát khỏi tay ngô bối.’
‘Chà tin vui tiên sinh truyền gửi!’
‘Nhưng, nhưng, ngô bối chậm hiểu quá chừng!’
‘Vì sao thế?’
‘Người diễm phúc ơi, con mồi dường như lúc nào cũng lẩn quất dưới chân thế mà không thấy ngô bối lại cứ dớ dẩn dở trò lẩn quẩn, loanh quanh. Như người tìm vật khư khư nắm trong tay [e] ngô bối láo liên nhìn nơi xa xôi không chịu để ý vật muốn kiếm, có lẽ vì thế tìm không ra.’
‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’
‘Bản nhân muốn nói ngô bối đã nhắc tới, đã nghe nhắc tới khá lâu mà không hiểu ngô bối đã đề cập về mặt nào đó con mồi suốt thời gian tranh luận.’
‘Nhập đề vòng vo tiên sinh không hiểu tiện nhân sốt ruột muốn nghe.’
‘Vậy [433a] lắng nghe và để ý xem bản nhân nói có đúng hay không. Bản nhân tin tưởng công bình là nguyên tắc hoặc hình thức đặc biệt của nguyên tắc ngô bối quy định ngay từ đầu như đòi hỏi tất yếu khi thiết lập thành quốc. Chắc quý hữu còn nhớ ngô bối quy định, và thường lặp đi lặp lại trong thành quốc của ngô bối mỗi người làm một việc hợp với khả năng tự nhiên của mình.’
‘Vâng, đúng vậy ngô bối nói thế.’
‘Hơn thế, ngô bối thường nghe người ta nói, ngô bối cũng thường nói [b] công bình là thực hiện việc của mình, không xía vào việc của người.’
‘Vâng.’
‘Vậy, Glaucon ơi, theo nghĩa nào đó, có lẽ công bình là làm việc của mình. Quý hữu có hiểu lý do vì sao bản nhân nghĩ thế không hở?’
‘Thưa, không, lý do thế nào xin cho hay.’
‘Bản nhân nghĩ phẩm chất chưa đề cập trong số phẩm chất ngô bối bàn luận, sau khi tìm thấy tiết độ, can đảm, sáng suốt, là phẩm chất tạo điều kiện cho ba phẩm chất xuất hiện trong thành quốc, tiếp tục hiện diện để duy trì khi ba phẩm chất [c] xuất hiện. Ngô bối đồng ý để công bình sang bên khoan bàn sau khi tìm thấy ba phẩm
chất kia.’
‘Phải vậy và cũng cần nữa.’
‘Ờ, nếu được yêu cầu nhận xét trong mấy phẩm chất vừa kể phẩm chất nào kể từ lúc hiện diện đóng góp bội phần cho lợi ích của thành quốc, ngô bối sẽ thấy khó quyết định. Phải chăng đó là đồng thuận về ý kiến giữa người cầm quyền và người thứ dân? Phải chăng đó là nhận thức của binh sĩ tôn trọng luật pháp đối với cái đáng sợ và cái không đáng sợ? Phải chăng đó là thái độ sáng suốt, thận trọng của vệ quốc? Hay phải chăng đó là đóng góp lớn lao đưa tới tuyệt hảo của tất cả công dân [d] - thiếu nhi, phụ nữ, nô lệ, người tự do, nghệ nhân, chính quyền, quần chúng - thực thể đồng nhất, chủ yếu hoàn thành tốt đẹp, thực hiện việc của mình, không can thiệp vào việc của người?’
‘Quyết định dĩ nhiên khó khăn tiện nhân đồng ý.’
‘Do vậy xem ra dường như muốn đưa thành quốc lên mức tuyệt hảo, khả năng của mỗi người lo việc của mình sẽ cạnh tranh quyết liệt với sáng suốt, tiết độ và can đảm.’
‘Chắc chắn.’
‘Nhưng nếu có phẩm chất cạnh tranh với ba phẩm chất vừa kể để đưa thành quốc lên mức tuyệt hảo, quý hữu có quyết định phẩm chất đó là công bình không?’ [e]
‘Thưa, đương nhiên.’
‘Xin nhìn vấn đề thế này xem quý hữu có đi từ cùng quan điểm đến cùng kết luận. Quý hữu có đồng ý dành cho người cai trị quyền điều hành công lý, phán quyết án tòa khi có kiện cáo trong thành quốc không?’
‘Dĩ nhiên.’
‘Khi phán quyết liệu họ có áp dụng nguyên tắc vô cùng quan trọng công dân không được lấy của cải của người khác hoặc bị người khác lấy của cải của mình không?’
‘Thưa, họ phải áp dụng không thể nào khác.’
‘Làm vậy là công bình phải không?’
‘Thưa, phải.’
‘Vậy, cũng từ quan điểm này, ngô bối lại theo đường khác đi tới kết luận: sở hữu cái thực sự là của mình và thực hiện việc đích thực là của mình là công bình.’ [434a]
‘Thưa, đúng thế.’
‘Còn điểm nữa bản nhân muốn quý hữu cho biết tôn ý xem có tương đồng không. Giả dụ người thợ mộc định làm việc của người thợ giày, người thợ giày muốn làm việc của người thợ mộc, hai người trao đổi dụng cụ, kinh nghiệm nghề nghiệp, và giả dụ một trong hai người muốn làm cả hai việc, muốn như vậy, trao đổi như thế, theo quý hữu, có hại lớn đối với thành quốc không?’
‘Không lớn lắm.’
‘Nhưng bản nhân nghĩ nếu một người bẩm sinh thuộc thành phần nghệ nhân làm việc hoặc thành phần thương nhân làm tiền, [b] nhờ của cải tích lũy, đám đông ủng hộ, sức mạnh thể xác hay phẩm chất tương tự, nổi đình nổi đám tìm cách đi vào giai cấp chiến binh, hay người chiến binh trợ thủ mặc dù không xứng đáng, tìm cách gia nhập thành phần vệ quốc cai trị, trao đổi dụng cụ, kinh nghiệm với nhau, nếu người đó định thực hiện cùng lúc mọi viêc vừa kể, nếu vậy, bản nhân nghĩ quý hữu sẽ đồng ý trao đổi như thế, xía vào như vậy sẽ đưa thành quốc tới suy vong, tàn lụi.’
‘Thưa, chắc chắn.’
‘Ba giai cấp xía vào việc của nhau, trao đổi việc với nhau [c] đương nhiên sẽ gây hại lớn cho thành quốc. Do vậy ngô bối hoàn toàn có lý bảo việc làm đó tệ hại hơn hết.’
‘Hoàn toàn có lý.’
‘Trái lại, quý hữu có đồng ý tệ hại hơn hết đối với thành quốc là bất công bất chính không?’ ‘Dĩ nhiên.’
‘Bất công bất chính là vậy. Về chuyện đó ngô bối nói thế này. Ngược lại, nếu thương nhân, trợ thủ, vệ quốc, mỗi giai cấp làm việc, lo chuyện của mình, như thế là công bình chính trực, như thế là làm cho thành quốc công bình chính trực.’
‘Tiện nhân [d] hoàn toàn đồng ý với điều tiên sinh phát biểu.’
‘Đừng lấy thế làm kết luận vội. Nếu thấy phẩm chất này hiện hữu trong mỗi cá nhân cũng sẵn sàng là công bình chính trực, ngô bối có thể chấp nhận, vì không có gì ngăn cản. Trái lại, nếu không, ngô bối sẽ phải suy nghĩ lại. Đến đây hãy ngừng tìm hiểu. Nếu ngô bối tìm hiểu công bình chính trực trên bình diện rộng lớn trong đó có công bình chính trực, việc làm sẽ dễ dàng [e] hơn tìm hiểu công bình chính trực trong cá nhân. Ngô bối nghĩ bình diện rộng lớn là thành quốc, bởi thế ngô bối tìm cách thành lập thành quốc lý tưởng, tin chắc sẽ tìm thấy công bình chính trực trong đó, vì công bình chính trực là tốt đẹp. Do vậy ngô bối chuyển hướng tìm kiếm sang cá nhân. Nếu tìm kiếm đạt kết quả, hai bên tương hợp, mọi chuyện sẽ êm xuôi. Ngược lại, nếu thấy công bình chính trực trong cá nhân xuất hiện khác biệt, ngô bối phải quay lại thành quốc, tìm hiểu định nghĩa mới về công bình chính trực. Do so sánh, cọ sát hai định nghĩa như que diêm, [435a] ngô bối có thể làm nẩy lửa, tia sáng sẽ soi rọi công bình chính trực cho ngô bối quan sát. Khi nhìn thấy rõ ràng ngô bối sẽ gắn chặt khắc sâu công bình chính trực vào tâm trí.’
‘Tiên sinh đang dấn bước trên đường đã vạch, đó là phương pháp đúng đắn, đương nhiên ngô bối phải làm theo.’
‘Khi ngô bối dùng cùng tên gọi hai sự việc, lớn và nhỏ khác nhau, hai sự việc giống hay không giống nhau đối với sự việc gọi cùng tên?’
‘Giống nhau.’ [b]
‘Vậy người công bình chính trực và thành quốc công bình chính trực không khác mà giống nhau đối với yếu tố công bình.’
‘Vâng, giống nhau.’
‘Ngô bối bảo thành quốc công bình chính trực khi ba phần tử tự nhiên cấu thành đều thực hiện việc làm của mình; và thành quốc tiết độ, can đảm, sáng suốt ấy là do phẩm chất và thái độ đặc biệt của các phần tử đó.’
‘Thưa, đúng.’
‘Glaucon quý mến ơi, do vậy ngô bối hy vọng đưa ra nhận xét tương tự với cá nhân. Nếu sở đắc yếu tố tương tự trong tâm trí, nếu chứng tỏ phẩm chất tương tự và tương xứng, [c] ngô bối sẵn sàng công nhận cá nhân xứng đáng mang cùng tên gọi như thành quốc, vì bị điều kiện tương tự chi phối.’
‘Đương nhiên.’
‘Ô, người hay ngạc nhiên, ngô bối lại vướng mắc vấn đề nho nhỏ cần câu trả lời: tâm trí có ba yếu tố hay không?’
‘Tiện nhân thấy vấn đề không nho nhỏ đâu, tiên sinh, câu nói cổ xưa đúng ghê gớm, mọi điều đáng làm đều cực nhọc, gian nan.’
‘Dường như vậy, Glaucon ạ. Dẫu thế bản nhân phải nói quý hữu hay theo bản nhân nhận xét nếu cứ bám chặt phương pháp tranh luận sử dụng hiện nay, ngô bối sẽ không bao giờ tìm thấy câu trả lời [d] chính xác. Muốn có câu trả lời mong muốn ngô bối phải theo đường khác, dài và phức tạp, đi xa, tiến sâu hơn nữa vào địa hạt dẫn tới mục đích. Dù sao ngô bối cũng cố tìm ra câu trả lời đáp ứng thỏa đáng tiêu chuẩn sử dụng từ trước tới giờ trong việc tìm hiểu.’
‘Như vậy tạm đủ, dù sao cũng thỏa đáng với tiện nhận lúc này.’ ‘Và cũng hoàn toàn thỏa đáng với bản nhân.’
‘Vậy đừng chần chừ, nản chí, mà tiếp tục tìm hiểu.’
‘Ờ, ngô bối phải buộc lòng thừa nhận [e] phẩm chất và đặc điểm thuộc thành quốc cũng tồn tại trong cá nhân cấu thành thành quốc. Hai yếu tố không tự trên trời hay nơi nào rơi xuống. Thậm phi lý nếu nói khí phách và nghị lực nhờ thế dân mạn bắc như người Thrace, người Scythia nổi tiếng lừng danh không bắt nguồn từ công dân hai vùng, cũng như lòng hiếu học bẩm sinh có thể nói đó là đặc tính chủ yếu thuộc ngô bối sống ở phần đất này thế giới, [436a] hoặc bản năng thương mại thiên phú người ta đặc biệt gán cho người Phoenicia và người Ai Cập.’
‘Thưa, đúng quá.’
‘Đến đây ngô bối gặp sự kiện nhận ra không chút khó khăn.’ ‘Chắc hẳn không chút nào.’
‘Khó khăn bây giờ là nhận ra liệu ngô bối có thực hiện chức năng vừa kể với phần tương tự của ngô bối, hay mỗi chức năng với một phần khác biệt. Ngô bối có học hỏi với một phần trong ngô bối, có cảm thấy nóng giận với phần khác, [b] có ước muốn thú vui ăn uống, say mê tình dục, và việc đại loại như thế với phần thứ ba không? Hay khi định làm việc gì, tùy từng trường hợp, ngô bối hành xử với toàn bộ tâm trí? Đó là số câu hỏi muốn trả lời thỏa đáng thật khó khăn.’
‘Tiện nhân cũng nghĩ vậy.’
‘Tiếp theo ngô bối tìm cách quyết định xem các phần đó tương tự hay khác biệt.’
‘Thưa, tiến hành ra sao?’
‘Hiển nhiên cùng một vật không thể cùng lúc tác động hay chịu đựng nghịch chiều trong cùng phần và liên quan đến cùng vật đó. Do vậy, nếu tìm ra mâu thuẫn, ngô bối sẽ hiểu ngô bối đang thực hiện với nhiều chứ không phải một vật.’ [c]
‘Đồng ý.’
‘Vậy để ý điều bản nhân định nói.’
‘Gì vậy? ’
‘Một vật có thể vừa đứng tại chỗ, vừa di động cùng thời gian, cùng phần của vật đó không?’ ‘Đương nhiên không.’
‘Ngô bối cần đồng ý chính xác hơn nữa nhằm tránh mơ hồ để khỏi tranh cãi khi tiến hành sau này. Nếu nghe nói một người đứng im, song cử động tay và đầu, vậy là vừa đứng im vừa cử động cùng lúc, ngô bối sẽ không chấp nhận nói thế là đúng, mà sẽ bảo người đó phần đứng im, phần cử động. Phải thế không?’ [d]
‘Thưa, phải.’
‘Ngô bối vẫn gặp trường hợp tế nhị phải giải quyết. Nếu người đối thoại lý luận một cách khéo léo sở dĩ con quay vừa đứng im vừa quay tròn, ấy là vì trong khi đứng im, con quay quay tròn trên trục. Sự thể cũng như bất kể vật gì di chuyển theo vòng tròn trong khi đứng im một chỗ. Ngô bối sẽ không đồng ý, vì phần đứng im và chuyển động của vật đó không giống nhau. Ngô bối lý luận [e] vật đó có trục thẳng và đường tròn; vật đó đứng im theo trục thẳng, vì không lắc lư phía nào, vật đó di chuyển theo vòng tròn do có đường tròn. Vậy trục thẳng nghiêng hướng nào, bên phải hoặc bên trái, phía trước hay phía sau, trong khi quay tròn, vật đó không hề đứng yên.’
‘Nghe hữu lý lắm.’
‘Vậy ngô bối sẽ không nao núng trước chống đối như thế khiến phải tin một vật, trong khi tồn tại, có thể tác động, chịu tác động theo chiều đối nghịch, hoặc mang hậu quả tương phản, cùng thời gian, trong cùng phần, [437a] và liên quan đến cùng vật đó.’
‘Tiện nhân chắc chắn không tin.’
‘Dẫu vậy ngô bối không muốn mất thì giờ xem xét mọi chống đối như thế, cuối cùng chứng minh tất cả đều sai. Ngô bối hãy giả dụ ngô bối đúng, rồi tiếp tục, ngầm hiểu nếu vấn đề chứng tỏ ngược lại, mọi kết luận ngô bối rút ra từ đó sẽ vô giá trị.’
‘Vâng, cần làm như vậy.’
‘Vậy [b] quý hữu có đồng ý xếp loại tán thành và phản đối, ưa thích và ghét bỏ, hấp dẫn và tởm lợm, muốn sở hữu lại muốn phủ nhận, định lấy lại định vất đi, như hành động đối nghịch hay trạng thái trái
ngược bất kể khác biệt thế nào không?’ ‘Thưa, tiện nhân đồng ý.’
‘Đói, khát, thèm muốn nói chung, cũng như dự định, ước tính, tất cả có rơi vào một trong hai loại đối nghịch vừa nói không hở? Chẳng hạn khi tâm trí một người muốn cái gì, [c] quý hữu có nghĩ người đó có xung động đối với cái người đó thèm muốn và quý hữu có nói người đó tìm cách lôi kéo bất kể cái gì người đó muốn nắm giữ hay không? Hoặc nếu người đó muốn sở hữu cái gì, tâm trí gật đầu tán đồng làm như trả lời câu hỏi, quý hữu có nghĩ đó là do ước muốn thôi thúc không hở?’
‘Thưa, có.’
‘Còn cảm nghĩ không ưa, không thích, không muốn thì sao? Ngô bối có nên xếp cả ba vào loại đối nghịch với cự tuyệt và phủ nhận không?’
‘Nên lắm.’[d]
‘Vậy trong trường hợp đó có thể nói có loại sự việc gọi là thèm muốn trong đó đói và khát rõ rệt hơn hết.’
‘Vâng.’
‘Khát là thèm muốn uống, đói là thèm muốn ăn?’ ‘Vâng.’
‘Vậy khát, chừng nào là khát, có phải là thèm muốn trong tâm trí bất kể cái gì hơn là chỉ uống thôi không? Khát phải chăng là thèm đồ uống nóng hoặc lạnh, nhiều hoặc ít, hay tóm lại bất kể thứ gì đặc biệt để uống? Hay không phải nếu thêm nóng vào khát [e], nóng sẽ mang theo thèm muốn lạnh, trong khi lạnh mang thèm muốn vào nóng? Và nếu khát nhiều vì do mức độ quý hữu muốn nhiều để uống, nếu khát ít quý hữu chỉ cần ít thôi? Chỉ khát thôi, trái lại, là thèm muốn vật dụng tự nhiên, uống, không cần phẩm chất; sự thể cũng đúng với đói và
thực phẩm.’
‘Vâng, đúng thế, thèm muốn nào cũng hướng theo vật dụng tự nhiên của thèm muốn nấy, còn phẩm chất chỉ là thêm thắt.’
‘Dù sao [438a] ngô bối cũng phải cảnh giác, đừng để rơi vào tình trạng bất ngờ, chới với do chống đối có người nói không ai chỉ muốn uống không thôi, mà muốn uống cái có lợi cho mình, cũng như không ai chỉ muốn ăn không thôi, mà muốn ăn thức ăn có ích cho mình. Vì người ta nói là người ai cũng thèm muốn cái có lợi. Do vậy, nếu khát là thèm muốn, khát sẽ là thèm muốn uống cái có ích lợi; sự thể cũng đúng với thèm muốn khác.’
‘Lý luận xem ra hữu lý và khả tín.’
‘Rất mong! Tuy nhiên, trong mọi sự việc có hai loại sự việc bản chất liên hệ với nhau. Theo bản nhân loại thứ nhất gồm sự việc có phẩm chất đặc biệt, tương quan có phẩm chất đặc biệt; [b] loại thứ hai
gồm sự việc trần trụi, không phẩm chất và tương quan trần trụi, không phẩm chất.’ ‘Tiện nhân không hiểu.’
‘Ờ, quý hữu sẽ hiểu nếu hiểu cái gì lớn hơn luôn luôn phải là lớn hơn cái gì.’
‘Dĩ nhiên.’
‘Cũng như cái gì nhỏ hơn.’
‘Vâng.’
‘Cái gì lớn hơn gấp bội là lớn hơn gấp bội cái gì nhỏ hơn gấp bội. Đồng ý không?’
‘Đồng ý.’
‘Sự thể cũng đúng với đã lớn hơn và đã nhỏ hơn hoặc sẽ lớn hơn hoặc sẽ nhỏ hơn.’
‘Dĩ nhiên. Vậy thế nào?’
‘Sự thể không đúng với nhiều và ít, [c] gấp đôi và một nửa, nặng hơn và nhẹ hơn, nhanh hơn và chậm hơn, nóng và lạnh, hay tên gọi tương liên tương tự hay sao?’
‘Thưa, đúng.’
‘Ngành hiểu biết khác nhau thì thế nào? Có liên hệ tương tự không? Hiểu biết không phẩm chất chỉ là hiểu biết cái đã học hay bất kể ngô bối gọi đối tượng của hiểu biết là gì; hiểu biết loại đặc biệt là hiểu biết loại đối tượng đặc biệt. Chẳng hạn khi khám phá ra cách làm nhà [d] con người sở đắc hình thức hiểu biết khác các ngành hiểu biết, vì thế gọi là hiểu biết làm nhà.’
‘Đương nhiên.’
‘Gọi như vậy có phải vì đó là loại hiểu biết đặc biệt khác các loại hiểu biết không?’
‘Đúng thế.’
‘Có phải vì liên hệ tới loại sự việc đặc biệt, nên hiểu biết đó chính nó cũng trở thành loại sự việc đặc biệt không? Và sự thể có cũng đúng với mọi ngành chuyên môn và loại hiểu biết không?’
‘Thưa, có.’
‘A, ư, bản nhân hy vọng bây giờ quý hữu hiểu bản nhân muốn nói gì. Xin để ý điểm này như điểm bản nhân định nói khi bảo có hai loại sự việc bản chất tương liên: có sự việc chỉ là chính nó và liên quan tới sự vật chỉ là chính nó; có sự việc sở đắc phẩm chất đặc biệt và liên quan tới sự vật phẩm chất đặc biệt. Bản nhân không có ý muốn nói phẩm chất của sự việc tương tự như phẩm chất của sự vật [e] chẳng hạn hiểu biết về sức khỏe và bệnh tật là khỏe mạnh và ốm đau, hay hiểu biết về tốt và xấu là tốt và xấu. Điều bản nhân muốn nói là khi đối tượng của hiểu biết là đối tượng thuộc loại đặc biệt, ví dụ
sức khỏe hoặc bệnh tật, như vậy hiểu biết tự nó cũng phải là hiểu biết thuộc loại đặc biệt, và do đó không còn đơn thuần gọi là hiểu biết, mà là hiểu biết y khoa, bằng cách thêm tính từ chỉ phẩm chất.’
‘Tiện nhân hiểu, tiện nhân nghĩ tiên sinh nói phải.’
‘Trở lại [439a] khát lúc nãy. Phải chăng khát không phải cái gì liên hệ với cái gì ư? Dĩ nhiên, khát liên hệ tới...’
‘Thưa, đúng rồi, uống.’
‘Với loại uống đặc biệt sẽ có loại khát đặc biệt. Nhưng khát tự nó là thèm không phải uống nhiều hoặc uống ít, uống tốt hoặc uống xấu, hay tóm lại bất kỳ loại uống nào, mà chỉ là uống một cách tự nhiên.’
‘Đúng thế.’
‘Bởi vậy tâm trí người khát, [b] chừng nào còn khát, chỉ muốn uống, và tâm trí dồn năng lực hướng người đó nhắm mục đích.’
‘Đương nhiên.’
‘Bởi thế nếu có cái gì cưỡng lại khát, như vậy chắc hẳn có cái gì khác chứ không phải xung động khát lôi kéo tâm trí như thú dữ bảo uống. Vì ngô bối đã đồng ý một vật không thể tác động cùng thời gian theo chiều đối nghịch với cùng phần của nó hướng tới cùng đối tượng.’
‘Bất khả.’
‘Cũng như chẳng hạn nghe không lọt tai chút nào nếu có người nói xạ thủ dùng tay vừa kéo vừa đẩy dây cung cùng lúc, mà phải nói một tay kéo, một tay đẩy.’
‘Chắc chắn phải vậy.’ [c]
‘Bây giờ ngô bối có thể nói đôi khi người ta không muốn uống dù khát không?’
‘Ô, có thể chứ, chuyện đó thường xảy ra với nhiều người!’
‘Vậy ngô bối giải thích trường hợp đó thế nào? Có nên nói trong tâm trí người khát có yếu tố bảo uống, cùng lúc lại có yếu tố ngăn cản, chế ngự yếu tố kia không?’
‘Theo thiển ý nên chứ.’
‘Có phải yếu tố ngăn cản khi xuất hiện là do lý trí, còn yếu tố lôi kéo, thôi thúc khi hiện diện là do cảm giác [d] và thèm muốn không lành mạnh không?’
‘Thưa, xem ra dường như thế.’
‘Vậy ngô bối có lý nếu công nhận có hai yếu tố và hai yếu tố khác nhau. Ngô bối có thể miêu tả yếu tố này là hợp lý, yếu tố kia là phi lý. Yếu tố thứ nhất là do khả năng của tâm trí thúc đẩy suy nghĩ một
cách hợp lý; yếu tố thứ hai, đồng minh của thỏa mãn và vui thú, là do khả năng của tâm trí kích thích cảm thấy thèm muốn, đói khát, và thường do ước muốn giục giã, khuấy động.’
‘Vâng, đó là quan điểm hữu lý nên theo.’ [e]
‘À, ngô bối đã định nghĩa hai yếu tố phân biệt trong tâm trí. Vậy phẫn nộ, và phần trong đó ngô bối cảm thấy tức giận, có phải yếu tố thứ ba, hay cùng bản chất như một trong hai yếu tố ngô bối đã định nghĩa?’
‘Có lẽ tương tự như thèm muốn.’
‘Ờ, bản nhân nhớ có lần nghe và tin là thật. Chuyện kể Leontius, con trai Aglaion, từ bến cảng Piraeus đi lên, đang men theo bên ngoài Tường Bắc bất đồ nom thấy mấy xác chết nằm sóng soài trên mặt đất, đao phủ công cộng đứng gần kề. Đương sự muốn dừng lại nhìn, cùng lúc lại dồn chân cất bước quay đi vì kinh tởm. Một lúc khá lâu, [440a] tiến thoái lưỡng nan, nội tâm giành giật, đương sự đưa hai tay ôm mặt. Nhưng cuối cùng do ước muốn áp đảo bèn buông tay chạy tới, mắt mở thao láo, đương sự lớn tiếng nói với xác chết: “Ô! Các người nằm đây, tội nghiệp! Nhớ canh chừng bản thân, tận hưởng cảnh đẹp tuyệt vời!”’
‘Tiện nhân cũng nghe chuyện đó.’
‘Chuyện chứng tỏ tức giận khác thèm muốn, đôi khi chống lại.’ ‘Vâng, thế thực.’
‘Trường hợp này không phải trường hợp riêng lẻ. Thế ngô bối chẳng thường thấy có trường hợp có người bị thèm muốn [b] thúc ép mãnh liệt làm cái gì lý trí không chấp nhận, bèn dằn vặt, la hét bản thân, trở nên bực tức cực độ ư? Sự thể giống giành giật giữa đảng phái chính trị trong thành quốc, tức giận đứng vê phía lý trí đấu tranh. Tuy nhiên, bản nhân không nghĩ quý hữu đã bao giờ quan sát phẫn nộ, trong quý hữu hay người khác, đứng về phía thèm muốn chống lại quyết định của lý trí.’
‘Không, tiện nhân chưa hề.’
‘Thế [c] người cảm thấy bản thân cư xử bất công với người khác thì sao? Phải chăng càng rộng lượng, càng ít giận dữ, nếu phải chịu đựng đói, khát hay bất kể đau đớn nào do người khác gây nên, người đó nghĩ đối xử như vậy là công bình. Và theo bản nhân, do tinh thần quyết định, người đó cự tuyệt không để phẫn nộ trỗi dậy chống lại người khác.’
‘Đúng quá.’
‘Nếu người đó nghĩ bản thân bị đổi xử bất công thì sao? Trong trường hợp như thế tinh thần sôi sục, khăng khăng chống trả đến cùng, liên minh chiến đấu với điều người đó nghĩ là công bình, dù phải kiên trì chịu đựng, thắng vượt đói khát, giá lạnh và thử thách tương tự. Phẫn nộ sẽ đứng thẳng hiên ngang, cương quyết, không ngừng cố gắng, không ngưng phấn đấu, mà phấn đấu đến hơi thở cuối cùng hoặc thắng lợi, tới lúc lý trí bên trong vẫy gọi, [d] như mục phu réo gọi chó chăn cừu, bảo bình tĩnh mới thôi.’
‘Miêu tả như vậy là chính xác. Ngô bối nói trong thành quốc trợ thủ như chó canh tuân lệnh vệ quốc, mục phu của cộng đồng.’
‘Bản nhân thấy quý hữu hiểu điều bản nhân muốn nói. Dẫu vậy còn điều nữa cũng cần để ý bản nhân muốn trình bày.’
‘Chi vậy?’ [e]
‘Ngô bối đã thay đổi ý nghĩ đối với yếu tố thứ ba trong tâm trí. Ngô bối nghĩ cái đó giống như khát khao, bây giờ tiến tới cực đoan khác ngô bối lại bảo cái đó không phải vậy; khi có mâu thuẫn trong tâm trí cái đó thế nào cũng cầm vũ khí đứng về phe với lý trí chiến đấu.’
‘Nhất định.’
‘Vậy cái đó có khác lý trí không? Hay là hình thức đặc biệt của lý trí, nên không có ba, mà chỉ có hai yếu tố trong tâm trí, lý trí và khao khát? Thành quốc gồm ba giai cấp: [441a] thương nhân, trợ thủ, vệ quốc; tâm trí có giống thành quốc do có tinh thần như yếu tố thứ ba, trừ phi hư hỏng vì giáo dục tồi tệ, vốn là trợ thủ tự nhiên của lý trí không?’
‘Chắc hẳn là yếu tố thứ ba.’
‘Đúng, chắc hẳn là thế nếu tinh thần có thể chứng tỏ khác biệt với lý trí, như khác biệt với khao khát.’
‘Muốn chứng tỏ khác biệt không khó khăn. Tiên sinh có thể thấy trong trẻ con đầy đủ tinh thần khi chào đời. Tuy thế có trẻ không bao giờ có vẻ sở đắc tí nào lý trí, [b] nhiều trẻ lại sở đắc ở giai đoạn muộn màng.’
‘Đúng rồi, trời ơi, nói vậy quả thực rõ ràng. Quý hữu có thể thấy sự kiện tương tự xảy ra trong súc vật. Hơn thế, sự thể hiển hiện trong đoạn thơ rút ra từ thi phẩm của Homer ngô bối kể trước đây trong đó Odysseus “đấm ngực bảo tim bình tĩnh lắng nghe!” Hiển nhiên chỗ này thi sĩ để yếu tố này khiển trách yếu tố kia, phân biệt khả năng phản ánh với đam mê mù quáng về tốt đẹp và xấu xa.’ [c]
‘Tiên sinh nói chí phải.’
‘Ô, kiên trì mày mò, lặn lội ngược dòng, băng qua rừng rậm lý luận để tới điểm này, ngô bối đã hoan hỉ đồng ý có ba yếu tố tương tự về bản chất và số lượng trong tâm trí cá nhân cũng như thành quốc.’
‘Vâng.’
‘Vậy cá nhân phải sáng suốt cùng cung cách, cùng lý do như thành quốc phải không?’
‘Dĩ nhiên.’
‘Cá nhân can đảm [d] vì cùng lý do, cùng cung cách như thành quốc, hơn thế trong các yếu tố cấu thành tuyệt hảo có tương hợp tương tự đúng không?’
‘Thưa, đương nhiên.’
‘Bởi thế, Glaucon quý mến ơi, ngô bối sẽ cũng phải nói cá nhân công bình chính trực theo cùng cung cách như thành quốc công bình chính trực.’
‘Sự thể không sao tránh khỏi.’
‘Chắc hẳn ngô bối chưa quên thành quốc công bình chính trực khi ba giai cấp trong đó đều hoàn tất việc làm của mình.’
‘Không, tiện nhân nghĩ ngô bối không quên.’
‘Vậy ngô bối phải nhớ mỗi cá nhân trong số ngô bối cũng sẽ công bình chính trực, thực hiên chức năng đúng đắn, [e] nếu mỗi phần trong cá nhân hoàn thành đúng đắn chức năng của mình.’
‘Vâng, chắc chắn ngô bối phải nhớ điều đó.’
‘Bởi thế lý trí phải chỉ huy, vì sáng suốt và tiên liệu mọi thứ về tâm trí, tinh thần phải tuân theo, về phe ủng hộ lý trí.’
‘Đương nhiên.’
‘Vậy phải chăng, như ngô bối nói, đó là phối hợp đào luyện trí thức với huấn luyện thể dục làm cho hai phần hòa hợp? Cả hai tôi luyện, nuôi dưỡng phần lý luận [442a] bằng ngôn từ ý nhị, học hỏi tinh tế, đồng thời thư giãn, xoa dịu phần tinh thần bằng phương tiện hài hòa, khoan thai làm cho phần này tao nhã.’
‘Chắc chắn.’
‘Được nuôi dưỡng, giáo dục, huấn luyện cho am tường chức năng của mình, hai yếu tố phải ứng dụng quyền uy đối với khao khát nắm phần to lớn trong tâm trí con người, theo bản năng thèm muốn sỡ hữu khôn nguôi. Hai yếu tố phải canh chừng không để khao khát vơ vét thèm muốn gọi là thể xác, vì nếu không sẽ trở nên quá lớn, quá mạnh không lo làm việc của mình lại tìm cách lấn chiếm, chèn ép, kiểm soát yếu tố khác, [b] khao khát không có quyền làm vậy, như thế sẽ đảo lộn đời sống con người.’
‘Chắc vậy quá.’
‘Hai yếu tố vừa kể có phải lực lượng bảo vệ đắc lực tâm trí và thể xác sử dụng chống lại kẻ thù bên ngoài không? Yếu tố này sẽ lo việc tham mưu, yếu tố kia sẽ tính chuyện chiến đấu theo lệnh cấp trên, đồng thời cung cấp can đảm để thực hiện quyết định đến cùng.’
‘Thưa, phải, tiện nhân đồng ý.’
‘Ngô bối bảo cá nhân can đảm vì phần này trong cá nhân, khi cá nhân có tinh thần [c] nắm vững mệnh lệnh của lý trí đối với cái đáng sợ hay cái không đáng sợ, bất kể vui thú hay đau khổ?’
‘Thưa, đúng vậy.’
‘Ngô bối bảo cá nhân sáng suốt vì phần nhỏ đó trong cá nhân nắm quyền kiểm soát, ban hành mệnh
lệnh, khi làm hiểu cái gì ích lợi hơn hết cho mỗi yếu tố và cái gì lợi ích cho ba yếu tố cấu thành.’ ‘Thưa, đồng ý.’
‘Và ngô bối có bảo cá nhân tiết độ không khi ba yếu tố hòa hợp, thân thiện với nhau, khi lý trí và thuộc hạ đều đồng ý lý trí sẽ cai quản, thuộc hạ không chống lại, không có xung đột giữa đôi bên?’ [d]
‘Thưa, đó đúng là điều ngô bồi hiểu tự chế hoặc tiết độ cả trong thành quốc lẫn cá nhân.’
‘Và ngô bối đã giải thích nhiều lần theo phẩm chất đó cá nhân sẽ công bình chính trực.’
‘Hẳn thế.’
‘Ờ, vậy bức tranh ngô bối phác tả có mơ hồ không? Bức tranh trông có vẻ như thể công bình trong cá nhân khác cái ngô bối thấy trong thành quốc chăng?’
‘Tiện nhân không nghĩ vậy.’
‘Nếu trong tâm trí vẫn còn phần nào nghi ngờ, muốn biết sự thật về công bình chính trực [e] để hoàn toàn yên tâm, ngô bối có thể lấy vài tỉ dụ thông thường trắc nghiệm.’
‘Tỉ dụ thế nào?’
‘Ừ, chẳng hạn, nếu có người hỏi về thành quốc lý tưởng hoặc cá nhân với bản chất và huấn luyện theo nguyên tắc tương tự, nếu phải cho biết ý kiến, ngô bối có đáp cá nhân loại đó sẽ biển thủ vàng bạc trao cho canh giữ không? Quý hữu có nghĩ [443a] ngô bối sẽ nói cá nhân loại đó thế nào cũng tham ô chứ không cự tuyệt như người khác không?’
‘Không, cá nhân loại đó sẽ là người cuối cùng làm việc như thế.’
‘Và cá nhân loại đó sẽ không ăn trộm của tư, đánh cắp đền thờ, lừa đảo bạn bè hay phản bội thành quốc?’
‘Không.’
‘Hơn thế, cá nhân loại đó sẽ không sai lời thề với thần linh, nuốt lời hứa với tha nhân.’
‘Chắc chắn không.’
‘Cá nhân loại đó không thất tiết ngoại tình, bất hiếu với cha mẹ, báng bổ vô đạo với thần linh.’
‘Không.’
‘Phải chăng đó là lý do [b] vì thế mỗi phần trong cá nhân loại đó thực hiện đầy đủ chức năng, dù ở vị thế hạ lệnh hay tuân lệnh?’
‘Vâng, chắc chắn là vậy, không phải cái gì khác.’
‘Vậy quý hữu có đồng ý công bình chính trực là sức mạnh sinh ra con người và thành quốc như ngô bối miêu tả không?’
‘Thưa, tiện nhân hoàn toàn đồng ý.’
‘Vậy ngô bối đã thực hiện đầy đủ giấc mơ hằng ấp ủ. Mới đầu ngờ ngợ, may mắn khôn xiết nhờ thần linh trợ giúp, ngô bối tình cờ bắt gặp nguyên tắc và mô hình công bình chính trực [c] ngay từ lúc khởi đầu thiết lập thành quốc.’
‘Vâng, ngô bối đã vậy.’
‘A, đúng rồi, Glaucon quý mến ơi, ý kiến cho rằng do bản tính thích hợp là thợ giày, thợ mộc, hay bất kể thợ gì, ai cũng cố bám lấy nghề riêng tư hóa ra là hình ảnh hư ảo về công bình chính trực, do vậy cũng ích lợi.’
‘Thưa, dường như vậy.’
‘Bởi thế ngô bối có thể nói công bình chính trực là nguyên tắc thuộc loại vừa kể, quan hệ thực sự của công bình chính trực không phải với hành động đối ngoại mà với hành động đối nội, thực sự và trực tiếp quan hệ tới bản thân. Người công bình chính trực [d] sẽ không để ba yếu tố cấu thành bản ngã lấn át chức năng hoặc can thiệp hoạt động của nhau, mà gìn giữ cả ba hợp điệu, như nốt nhạc trên thang âm (cao, vừa, thấp, hoặc bất kể nốt nào ở giữa), nói thật sát nghĩa, sắp xếp nhà ở ngăn nắp, đạt trật tự, tiết độ, và sống êm đềm, ổn thỏa với chính mình. Khi kết hợp ba yếu tố thành khối hài hòa, đồng điệu, [e] như vậy hoàn toàn là một thay vì nhiều, người công bình chính trực sẽ sẵn sàng hành động bất kể thế nào, dù liên hệ tới sở đắc của cải, chăm sóc thân thể, sinh hoạt chính trị, dù đó là việc công hay tư; người công bình chính trực sẽ coi và gọi bất kể hành động nào trong số là công bình, hợp lý nếu hành động đó góp phần và trợ giúp duy trì hài hòa trong tâm trí và sẽ gọi hiểu biết kiểm soát hành động là sáng suốt. Theo đường hướng tương tự người công bình chính trực sẽ gọi bất kể hành động nào phá hoại khuynh hướng vừa kể là bất công bất chính và ý tưởng kiểm soát hành động là u mê, ngu muội.’ [444a]
‘Đúng quá, đúng quá, tiên sinh!’
‘Cảm ơn nhã ý. Vậy ngô bối sẽ không sợ mang tiếng là khoác lác tột độ, sai trái vô cùng nếu khẳng định đã khám phá thấy người công bình chính trực, thành quốc công bình chính trực là thế nào, và công bình chính trực của cá nhân cũng như thành quốc thực sự bao gồm những gì.’
‘Không, trời ơi, ngô bối sẽ không sợ.’
‘Vậy khẳng định chứ?’
‘Vâng.’
‘Vấn đề như vậy tạm đủ. Tiếp theo bản nhân nghĩ ngô bối phải tìm hiểu bất công bất chính.’ ‘Đương nhiên.’
‘Chắc hẳn thứ đó thuộc loại mâu thuẫn, nội chiến [b] giữa ba yếu tố, khi can thiệp hoạt động, lấn át chức năng của nhau, hay khi một nổi lên chống lại tất cả để nắm quyền kiểm soát mặc dù không được phép làm vậy, vì vị thế tự nhiên là cúi đầu tuân theo yếu tố thực sự có quyền kiểm soát. Tình trạng như thế, khi yếu tố trong tâm trí hỗn độn, chuyển dịch vị thế, là cái cấu thành bất công bất chính, bừa bãi, hèn nhát, ngu đần, tóm lại, đủ loại xấu xa.’
‘Vâng, đúng vậy.’
‘Nếu [c] hiểu thế nào là bất công bất chính và công bình chính trực, đương nhiên ngô bối sẽ hiểu mặt này thế nào là hành động bất công bất chính, cư xử sai trái, mặt kia thế nào là hành động công bình chính trực và cư xử hợp lý, phải lẽ.’
‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’
‘Ờ, vì có tình trạng giống nhau khá chính xác giữa trạng thái tâm linh và thể xác, cái này khỏe mạnh, cái kia ốm đau.’
‘Sao lại thế?’
‘Sinh hoạt lành mạnh sinh ra sức khỏe, sinh hoạt bệnh hoạn sinh ra ốm đau.’
‘Đúng.’
‘Ừm, vậy hành động công bình chính trực sinh ra công bình chính trực, hành động bất công bất chính đẻ ra [d] bất công bất chính hả?’
‘Đương nhiên.’
‘Sức khỏe sinh ra là do thiết lập quan hệ tự nhiên về chỉ huy và lệ thuộc giữa phần tử cấu thành thể xác, bệnh tật sinh ra là do thiết lập quan hệ trái tự nhiên.’
‘Đúng.’
‘Vậy công bình chính trực sinh ra là do thiết lập trong tâm trí quan hệ tự nhiên tương tự về chỉ huy và lệ thuộc giữa các phần tử cấu thành tâm trí, bất công bất chính sinh ra là do thiết lập quan hệ không tự nhiên.’
‘Chắc vậy.’
‘Tuyệt hảo xem ra dường như là loại sức khỏe, vẻ đẹp, vui sướng tâm linh, [e] khuyết nhược là thứ bệnh tật, xấu xí, yếu đuối.’
‘Thưa, chắc vậy.’
‘Thế theo đuổi việc làm ngoạn mục dẫn con người tới chỗ đạt đạo đức, theo đuổi việc làm xấu xa lôi con người đến nơi đồi bại hả?’
‘Tất nhiên.’
‘Bản nhân nhớ ngô bối còn câu hỏi về lợi điểm tương đối của công bình chính trực và bất công bất chính chưa trả lời, cái nào lợi hơn, hành động công bình, theo đuổi việc làm ngoạn mục, cư xử chính trực, dù thần linh và thế nhân có biết hay không, [445a] hay hành động bất công, cư xử bất chính, miễn sao thoát trừng phạt, sau đó khỏi cần tu tỉnh sửa đổi.’
‘Tiên sinh ơi, câu hỏi đó bây giờ xem ra dường như phi lý, vì công bình chính trực và bất công bất chính đã được chứng minh như ngô bối miêu tả. Con người thường nghĩ đời không đáng sống khi cấu tạo tự nhiên của cơ thể suy sụp, mặc dù thừa mứa, đủ loại thức ăn, đồ uống, của cải, quyền hành trên trần gian. Bởi thế đời có đáng sống hay không khi cấu tạo tự nhiên của sinh lực trong ngô bối rối loạn, băng hoại hoàn toàn? [b] Làm sao đời lại đáng sống khi con người làm bất kể cái gì con người muốn, trừ điều không thể làm cái sẽ giúp con người thoát khỏi xấu xa, bất chính, và giúp con người đón nhận công bình, đạo đức? Ngô bối chẳng đã trình bày đặc tính hiển nhiên của một trong hai trạng thái đó rồi ư!’
‘Đúng rồi phi lý, song bản nhân nghĩ ngô bối không bỏ cuộc vì đã tới điểm có thể nhìn thực trạng sự việc rõ ràng.’
‘Không, trời ơi, thưa không, nhất định ngô bối không bỏ cuộc.’
‘Theo bản nhân tới điểm đó quý hữu cũng sẽ thấy [c] có bao nhiêu hình thức xấu xa, ít nhất xấu xa không ngờ đáng để mắt quan sát.’
‘Tiện nhân sẵn sàng đi theo, xin cất bước.’
‘Ờ, bản nhân có cảm tưởng trong khi tranh luận ngô bối dường như đã lần mò trèo lên cao điểm, từ đó có thể thấy chỉ có một hình thức tuyệt hảo, song có vô vàn hình thức xấu xa,trong số có bốn hình thức đặc biệt cần chú ý.’
‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào, xin giải thích?’
‘Ngô bối sẽ thấy có nhiều loại mẫu người cũng như có nhiều loại cơ chế sở đắc hình thức khác biệt.’ ‘Vậy bao nhiêu tất cả?’ [d]
‘Năm loại cơ chế, và năm loại mẫu người.’
‘Xin cho tiện nhân hay tất cả thế nào.’
‘Ừ, một loại là cơ chế ngô bối đã miêu tả, mang hai tên gọi. Nếu một người lỗi lạc trong đám đứng lên nắm quyền cai trị thì gọi là quân chủ; nếu hơn một người trong đám xuất hiện điều khiển việc nước thì gọi là quý tộc.’
‘Đúng thế.’
‘Hai tên gọi, song chỉ miêu tả một hình thức, loại này là loại đầu tiên bản nhân chú ý. Bởi điểm cần
nói là dù chính quyền trong tay một hay nhiều người, [e] nếu người cầm quyền được giáo dục và đào luyện theo cung cách ngô bối trù liệu, cơ chế căn bản của thành quốc sẽ không thay đổi mà vẫn duy trì.’
‘Không, chắc hẳn họ sẽ không thay đổi.’
PHẦN V
(449a-480a)
Phần 5 là phần chuyển tiếp. Hai phần ba bàn về đề tài đã bỏ qua hoặc chỉ đề cập sơ lược khi thành lập thành quốc, một phần ba còn lại miêu tả triết gia, kiến thức và phương pháp của triết gia, tiếp tục qua phần 6 và 7.
Yêu cầu giải thích hàm ý gì khi bảo vợ và con là của chung, trước hết Socrates bàn chuyện địa vị phụ nữ trong giai cấp vệ quốc. Ông chủ trương mặc dù nam giới khỏe mạnh, mẫn cán hơn so với nữ giới, song khác biệt giữa hai giới không đáng kể đối với sinh hoạt chính trị; do vậy phụ nữ có quyền chia sẻ nhiệm vụ vệ quốc, kể cả tham chiến, và cũng có quyền chia sẻ giáo dục. Tiếp đến ông bàn chuyện hôn nhân và gia đình. Ông đề nghị hủy bỏ gia đình, mặc dù vẫn nhắm vung trải tình cảm gia đình khắp giai cấp vệ quốc. Hôn nhân sẽ chỉ là nhất thời vào dịp lễ hội, cha mẹ sẽ không biết con cái, con cái cũng không biết cha mẹ. Sắp xếp táo bạo như vậy đòi hỏi vệ quốc phải tiết chế tình dục cao độ; điểm này nữ giới và nam giới như nhau. Hôn nhân đặc biệt tổ chức theo rút thăm lấy lệ, chỉ có lãnh đạo biết sự thể. Không những nữ giới tham chiến với nam giới, mà cả con hai người cũng chứng kiến chiến cuộc ở mức độ ít nguy hiểm. Về chiến tranh, phải coi mâu thuẫn giữa người Hy Lạp với người Hy Lạp như nội chiến, và vẫn phải chiến đấu. Tuy nhiên, muốn giới hạn tàn nhẫn ác hại chiến tranh nên Socrates bảo binh sĩ của ông phải cư xử trong chiến cuộc với người bên ngoài như người Hy Lạp.
Cuối cùng Socrates phải đối mặt với câu hỏi liệu có thể xây dựng cộng đồng như thế không? Tới đây độc giả gặp điều nghịch lý, người yêu hiểu biết, triết gia, quân vương triết gia hay triết gia quân vương, sẽ nắm quyền cai trị. Plato đưa ra thuyết hình trạng để biện minh khác biệt giữa triết gia và người yêu màu sắc, cảnh trí, âm thanh đặc biệt, bởi hiểu biết hình trạng là hiểu biết đối tượng duy nhất, chân thực, bất biến triết gia bỏ công kiếm tìm còn hiểu biết hiện tượng đặc biệt luôn luôn thay đổi, chỉ cần quan niệm, và vì phần lớn con người chỉ là người yêu của quan niệm hoặc niềm tin, họ không phải triết gia.
Tranh luận về công bình chính trực tạm ngừng sẽ trở lại ở phần 8. 543a-576b. Tuy nhiên, các đoạn kế tiếp từ đây đến đó khá quan trọng, đưa độc giả đi sâu vào vấn đề đã đề cập. Đối với nhiều độc giả phần kế tiếp là trái tim triết phẩm; nhận thức siêu hình trong đoạn 471c-521b đặc biệt nổi tiếng, xuất hiện trở lại trong nhiều đối thoại. Nhưng trước tiên độc giả trực diện với đề nghị có tính cách xã hội vô cùng táo bạo Plato đưa ra ở đây.
***
‘Ờ, đúng, đúng rồi, [449a] đó là loại thành quốc, chế độ, mẫu người bản nhân gọi là tốt đẹp, chân thực. Và bởi thế bản nhân gọi loại khác là tồi tệ, khuyết nhược, không những tổ chức chính trị sai trái, mà loại đó còn ảnh hưởng tâm tính con người sai trái nữa. Ngô bối có thể xếp thành bốn loại.’
‘Như thế nào?’
‘Bản nhân đang định miêu tả, giải thích tuần tự hình thức xấu xa và chứng minh dường như hình thức ấy
dựa vào nhau phát triển.[b] Đúng lúc đó Polemarchus ngồi cách xa một chút đưa tay nắm vai áo Adeimantus, kéo thân hữu về phía sau, ngả đầu phía trước, ghé sát tai thì thầm. Bản nhân chỉ nghe mấy tiếng: “Vậy chúng mình làm thế nào hay để đương sự ra đi?”’
‘Chắc chắn là không,’ Adeimantus đáp, lúc này lớn tiếng. ‘Đương sự nào,’ bản nhân hỏi, ‘quý hữu không muốn để ra đi?’ ‘Tiên sinh chứ ai,’ Adeimantus hạ giọng.
‘Tại sao [c] lại là bản nhân?’
‘Ngô bối nghĩ tiên sinh hờ hững,’ Adeimantus tiếp lời, ‘tìm cách lỉnh khéo không bàn phần hệ trọng hơn hết trong cuộc tranh luận, do vậy khỏi phải đi vào chi tiết. Tiên sinh dường như nghĩ ngô bối không để ý khi tiên sinh nói qua loa như thể chuyện hoàn toàn bình thường, nguyên tắc “của đồng xứ là của chung mọi người” hiển nhiên sẽ áp dụng với vợ và con.’
‘Bản nhân nói thế không phải hay sao hở Adeimantus?’
‘Phải, nhưng chỗ này cũng như mọi chỗ phải là thế nào cần giải thích. Của chung tiên sinh muốn nói thuộc loại nào? Có nhiều loại [d]; xin cho ngô bối hay loại tiên sinh định nói. Bấy lâu ngô bối cứ đợi tiên sinh cho biết tôn ý về chuyện vệ quốc sinh con đẻ cái, con ra đời nuôi nấng, dạy dỗ ra sao, vợ con trong cộng đồng giải quyết thế nào; vì ngô bối thấy đây là vấn đề sinh tử đối với xã hội, phải trái khác biệt ghê gớm, cần sắp xếp đúng cách. Đó là lý do vì sao trước khi bàn luận thỏa đáng chuyện này, tiên sinh lên tiếng phê bình, chỉ trích thể chế chính trị khác, ngô bối quyết định, tiên sinh vừa chợt nghe, [450a] không để tiên sinh bỏ đi chừng nào chưa luận bàn đầy đủ như đã làm với mọi chuyện.’
‘Quyết định như vậy cũng có phiếu của tiện nhân,’ Glaucon chêm lời.
‘Thưa, chẳng cần dài dòng văn tự,’ Thrasymachus khẳng định, ‘tiên sinh nên hiểu ngô bối nhất tề đồng ý.’
‘Níu giữ bản nhân thế này quý hữu xử sự đẹp chưa! Đề tài quá ư rộng lớn quý hữu làm lại từ đầu! Bản nhân cứ hoan hỉ nghĩ đã miêu tả thành quốc đầy đủ, thâm tâm vui mừng đã để vấn đề yên nghỉ, không ai thắc mắc chi tiết bản nhân đưa ra, tâm trí hí hửng may mắn làm sao quý hữu chấp nhận ý kiến trình bày, rồi để bản nhân cất bước ra đi. [b] Quý hữu không hiểu khơi lại vấn đề là quý hữu gây ra vô vàn khó khăn. Vì nhìn thấy khó khăn vây bủa, thế nào vấn đề cũng gây ra, bản nhân lẳng lặng tránh trước.’
‘Thế tiên sinh nghĩ ngô bối ngồi đây để làm gì?’ Thrasymachus hỏi. ‘Mò trăng đáy nước, suy nghĩ bâng quơ, hay bàn luận nghiêm túc?’
‘Ngồi đây để bàn luận, song bàn luận có giới hạn, không bàn luận triền miên,’ bản nhân đáp.
‘Tiên sinh quý mến,’ Glaucon tiếp lời, ‘chỉ tới lúc nhắm mắt giã từ cõi đời người hiểu biết mới không tham dự tranh luận thế này. Xin đừng bận tâm đến ngô bối và cũng đừng bỏ dở vấn đề, hãy kiên nhẫn trả lời câu hỏi. Vui lòng cho ngô bối hay cảm nghĩ [c] về vấn đề vợ con vệ quốc là của chung là thế nào? Con cái sau khi ra đời, bắt đầu đi học trông nom ra sao, ai nấy đều biết giai đoạn đó là giai đoạn
vô cùng khó khăn? Giải thích cho ngô bối hay việc như thế sắp đặt, giải quyết làm sao?’
‘Khẳng định với quý hữu, người sung sướng, giải thích khó chứ không dễ. Vì có nhiều lý do để nghi ngờ những gì ngô bối bàn luận từ trước tới giờ. Rất có thể có người không tin tưởng những gì bản nhân miêu tả là khả dĩ. Mà dù khả dĩ đi nữa cũng rất có thể vẫn nghi ngờ không biết có tuyệt hảo hay không. Bởi thế, ngần ngại giải quyết vấn đề, bản nhân sợ về mặt ý tưởng, Glaucon thân ái ơi, quý hữu sẽ nghĩ bản nhân chỉ mơ tưởng hão huyền.’ [d]
‘Tiên sinh chẳng nên do dự. Ngô bối là thính giả đầy thiện cảm, không khinh suất, không hoài nghi, không ác ý.’
‘Đa tạ lời vàng ý ngọc, bản nhân thầm nghĩ quý hữu dường như muốn khuyến khích, nâng đỡ tinh thần phải không?’
‘Thưa, đúng thế.’
‘Chết nỗi, quý hữu ơi, quý hữu đang làm điều trái ngược. Nếu bản nhân hiểu bản nhân đang nói gì, khuyến khích quý hữu đưa ra tốt đẹp vô cùng. Nói về đề tài ý nghĩa, hấp dẫn hơn hết trước thân hữu cố tri, sở đắc kiến thức uyên thâm, lại hiểu đang nói sự thật, mình có thể nói với thái độ tin tưởng và kiên định. [e] Nhưng làm như bản nhân sắp làm bây giờ, tiếp tục tranh luận khi vẫn còn nghi ngờ chao đảo, tìm hiểu ngập ngừng, chưa đi tới kết luận dứt khoát, là điều nguy hiểm và khó khăn. Nguy hiểm không phải vì bản nhân sẽ bị chê cười, sợ như vậy là trẻ con, mà vì nếu [451a] chẳng may trơn chân trượt bước trên đường đi tìm sự thật, cần vô cùng và tưởng dưới chân, không những bản thân ngã mà bản nhân còn kéo bằng hữu ngã theo. Glaucon ơi, bản nhân kính cẩn cúi đầu van xin Adrasteiađừng trừng phạt mà tha thứ vì lời sẽ nói. Vì bản nhân tin tưởng vô tình giết chết một người không nặng tội bằng cố tình lừa dối con người về sự thể thực sự tốt, thực sự đúng, thực sự đẹp trước pháp luật. Đó là lý do vì sao chấp nhận nguy hiểm khôn lường bản nhân thà chạy theo kẻ thù còn hơn lẵng đẵng đằng sau bằng hữu, và đó là lý do tại sao bản nhân thực sự tán thưởng hảo ý do muốn khuyến khích quý hữu đưa ra!’ [b]
‘Socrates quý mến,’ Glaucon cười, rồi nói, ‘nếu do tranh luận mà bị dẫn vào sai lầm, chịu đựng tổn thương trầm trọng, ngô bối sẽ tha bổng tiên sinh về tội ngộ sát, miễn tố tiên sinh về tội gian trá, tuyên bố tiên sinh vô tội, vì tư cách trong sạch. Vậy vui lên, và tiếp tục phát biểu.’
‘Ờ, trong trường hợp ngộ sát, luật pháp khẳng định, tòa án tha bổng, phạm nhân vô tội, tư cách trong sạch, dù ở thế giới bên kia, bởi thế cái gì đúng với luật pháp cũng đúng với tranh luận, đúng với thế giới bên kia cũng đúng với thế giới bên này.’
‘Vậy cứ thế tiến hành, không có gì ngăn cản tiên sinh.’
‘Ừ, vậy ngô bối phải quay lại đề tài lần nữa và đề cập những gì đáng lẽ đề cập rồi. [c] Nhưng dù sao theo cách này có lẽ cũng được - bây giờ để phụ nữ xuất hiện trên sân khấu, sau khi nam nhi đã diễn xuất. Bản nhân sẵn sàng nói về họ vì quý hữu có nhã ý yêu cầu. Theo bản nhân vì sinh ra và giáo dục như ngô bối miêu tả, nên nam giới không có quyền sở đắc, sử dụng thiếu nhi, phụ nữ nếu không theo đường lối ngô bối hướng dẫn từ đầu. Chắc quý hữu còn nhớ, mục đích của ngô bối là biến nam giới thành chó canh đàn cừu.’
‘Đúng thế.’ [d]
‘Ngô bối tiếp tục theo đường đó, áp dụng nguyên tắc tương ứng đối với việc sinh nở và giáo dục. Sau đó ngô bối chờ xem sắp xếp như vậy có xứng hợp với mục đích không.’
‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’
‘Điều bản nhân muốn nói là thế này. Chó chia ra chó đực, chó cái. Là chó canh, nữ giới có phải làm nhiệm vụ tuần tra, quan sát, săn đuổi như nam giới không? Hay phải ở nhà vì mang nặng đẻ đau, nuôi dưỡng chăn dắt chó con nên không thể làm việc khác, bởi thế gánh nặng trông nom, canh gác đàn cừu nam giới phải kề vai
chịu đựng?’
‘Họ phải chia sẻ mọi nhiệm vụ, [e] khác biệt duy nhất là nữ giới yếu hơn nam giới, nam giới khỏe hơn nữ giới.’
‘Quý hữu có thể sử dụng hai sinh vật nhằm cùng mục đích nếu không nuôi nấng, dạy dỗ cùng cung cách không?’
‘Thưa, không, không thể được.’
‘Vậy nếu sử dụng đàn ông và đàn bà nhằm cùng mục đích, ngô bối phải giáo dục cả hai cùng đường lối.’
‘Vâng.’ [452a]
‘Ngô bối giáo dục đàn ông cả thể xác lẫn tâm linh.’
‘Thưa, đúng.’
‘Ngô bối cũng phải huấn luyện đàn bà cả thể dục lẫn văn hóa, huấn luyện về quân sự nữa, họ phải tập luyện như đàn ông.’
‘Như vậy là theo đúng đường lối tiên sinh phát biểu.’
‘Bản nhân nghĩ nhiều điều ngô bối đề nghị, vì mới mẻ, nếu đem ra thực hành, xem ra có vẻ tức cười, kỳ quái.’
‘Vâng, rõ ràng là vậy.’
‘Điều nào trong số quý hữu nghĩ nực cười hơn hết? Có thực phụ nữ khỏa thân tập dượt trong trường đấu vật cùng với nam giới không? Không những phụ nữ trẻ mà cả phụ nữ lớn tuổi. Cũng như [b] có nam giới lớn tuổi tới trường thể dục vẫn thích tập dượt mặc dù da thịt nhăn nheo, thân hình xấu xí nhìn chẳng đẹp mắt chút nào.’
‘Trời ơi, theo tiêu chuẩn ngày nay cảnh đó thật lố lăng!’
‘Nhưng dù sao vì đã vào đề, quyết tâm nói rõ cảm nghĩ, ngô bối đừng sợ chế giễu khéo léo nhắm châm chọc cay chua sáng kiến đổi mới trong việc giáo dục phụ nữ về thể dục, văn hóa, nhất là huấn luyện họ mặc giáp y, mang vũ khí, phi ngựa như bay!’ [c]
‘Tiên sinh nói chí phải.’
‘Vì đã nhập đề, để giải quyết khó khăn thực sự, ngô bối phải chấp nhận cả thuận lẫn nghịch. Ngô bối sẽ van xin các nhà phê bìnhthôi sử dụng ngón nghề như thường làm châm chọc ngô bối, mà nên nghiêm túc thay đổi thái độ. Hãy nhớ không lâu, mới đây thôi, thấy đàn ông trần truồng, người Hy Lạp cũng như phần lớn dân ngoại lai nghĩ cảnh đó chướng mắt, nực cười, trong khi cảnh đó thực ra nhiều xứ coi tự nhiên, bình thường. Khi người đảo Crete khai sinh trường thể dục, sau đó người vùng Sparta dập khuôn, bắt đầu luyện tập thể dục khỏa thân,[d] nhà hài kịch đầu óc dí dỏm thời đó chộp ngay cơ hội ngàn vàng chế giễu, móc mỉa thả giàn, chẳng rõ quý hữu có nghĩ vậy hay không?’
‘Thưa, có.’
‘Nhưng kinh nghiệm cho thấy khi tập họ nên cởi hơn mặc quần áo, cảnh tượng sẽ trông không còn tức cười, vì lý luận chứng tỏ làm vậy là hợp lý, thuận tiện hơn hết. Sự thể cho thấy nghĩ bất kể cái gì cũng tức cười, trừ cái sai trái, mới dớ dẩn, lẩn thẩn làm sao. Và sự thật là người tìm cách gây cười khi thấy bất kể cái gì cũng tức cười, trừ cái xấu xa, cái sai trái, [e] sẽ không bao giờ, khi trở lại nghiêm chỉnh, nhìn vật mình yêu thích xinh đẹp, dễ thương.’
‘Chắc vậy quá.’
‘Điều đầu tiên ngô bối phải thỏa thuận ấy là đề nghị như thế có thể thực hiện hay không. Bởi dù hỏi đùa hay hỏi thật [453a] ngô bối phải để người ta đặt câu hỏi: Nữ giới trong tập thể loài người theo lẽ tự nhiên có khả năng làm mọi việc, không thể làm việc gì, hay chỉ có thể làm một số việc của nam giới không? Nếu chỉ có thể làm một số, vậy việc quân sự có là số việc đó không? Đó là cách hay nhất để bắt đầu, và có lẽ cách tốt đẹp hơn hết theo đó ngô bối hy vọng đạt kết luận thỏa đáng.’
‘Vâng, tương đối khá hơn cả, tiện nhân đồng ý.’
‘Sau đó nhắc lại nghi ngờ ngô bối sẽ tự hỏi câu hỏi nhân danh nhà phê bình tưởng tượng, để quan điểm đối nghịch khỏi ở vị thế chông chênh.’
‘Xin tiến hành.’ [b]
‘Ngô bối giả dụ đương sự hỏi: “Socrates và Glaucon quý mến, thực ra chẳng cần người hoài nghi bên ngoài phê bình, tranh luận với quý vị. Vì ngay từ đầu trong tiến trình xây dựng thành quốc, quý vị đã thỏa thuận nguyên tắc mỗi người theo lẽ tự nhiên chỉ thích hợp với việc làm đặc biệt của mình.”’
‘Vâng, ngô bối chấp nhận như vậy.’
‘“Thế,” đương sự sẽ tiếp tục, “có sự khác biệt lớn lao theo lẽ tự nhiên giữa đàn ông và đàn bà không hở? “Khi ngô bối đáp dĩ nhiên có, đương sự sẽ hỏi: “Quý vị không dành cho họ việc làm khác biệt để bù lại khác biệt theo lẽ tự nhiên ư?” Nếu ngô bối đáp có, đương sự lại hỏi: “Vậy quý vị có sai lầm,
mâu thuẫn với chính mình không [c] khi tiếp tục nói đàn ông và đàn bà phải làm cùng nghề mặc dù theo lẽ tự nhiên có khác biệt lớn lao giữa hai giới?” Nghe rõ chưa hở người ngạc nhiên? Quý hữu có đủ khôn khéo trả lời chỉ trích của đương sự không?’
‘Không sửa soạn tức thì coi bộ khó chứ không dễ. Tiện nhân phải vấn kế tiên sinh nhờ giải thích giúp ngô bối, rồi mới liệu bề, bất kể lý luận thế nào.’
‘Ờ, đó đúng là chỉ trích và biết bao phê bình tương tự bản nhân nom thấy từ trước, vì thế e sợ, Glaucon ơi! Thấy sự thể tới gần, do vậy ngần ngại, [d] bản nhân không thực sự có ý định dính líu vào nguyên tắc quy định việc sở hữu vợ, nuôi dạy con.’
‘Trời ơi, chắc chắn việc không dễ chút nào.’
‘Không dễ. Nhưng sự thật là thế này. Bị ném xuống bể bơi hay giữa biển cả mênh mông, sự thể không khác biệt, dù thế nào quý hữu cũng phải bơi.’
‘Vâng, đúng thế.’
‘Bởi vậy ngô bối cũng phải bơi, bơi hoài, cố gắng nhô đầu khỏi mặt nước trong bể tranh luận, hy vọng cá heo sẽ cõng trên lưng hoặc phép lạ phi thường cứu sống.’
‘Vâng, tiện nhân nghĩ ngô bối phải làm như vậy.’ [e]
‘Ờ, tính xem liệu ngô bối có tìm ra lối thoát hay không. Ngô bối chủ trương bản chất khác biệt phải làm việc khác biệt, đàn ông và đàn bà bản chất khác biệt; bây giờ ngô bối lại nói bản chất khác biệt phải theo đuổi việc làm tương tự. Đó là chỉ trích ngô bối sẽ phải trực diện đương đầu.’
‘Thưa, chắc chắn.’
‘Ô, Glaucon, [454a] quý hữu hiểu khả năng của nghệ thuật nói ngược mãnh liệt, khủng khiếp chứ.’ ‘Thưa, tại sao?’
‘Tại vì, theo thiển kiến, rơi vào mà không hay, nhiều người không nhìn thấy khác biệt giữa ngụy biện hơn thua với tranh luận nghiêm túc. Họ không thể phân biệt hình thức, phân chia đề tài thành thể loại khác nhau. Bởi thế thay vì trao đổi ý kiến một cách triết học, họ lạc đề đi vào mâu thuẫn với điều đã nói. Sử dụng ngôn từ tranh biện gây gổ, không phải ngôn từ biện chứng họ không thực sự đối thoại mà chỉ áp đảo đối phương.’
‘Nhiều người đã trải qua, nhưng ngô bối có rơi vào cảnh đó lúc này hay không?’ ‘Chắc thế quá [b]. Bản nhân sợ ngô bối đã rơi vào mà không hay.’
‘Như thế nào?’
‘Khi thảo luận ngô bối khư khư, khăng khăng bám chặt luận điểm không để bản chất khác biệt làm việc tương tự; song ngô bối không giải thích tương tự và khác biệt về bản chất như thế nào, ý định ngô bối
ra sao khi đưa ra nguyên tắc bản chất khác biệt phải làm việc khác biệt, bản chất tương tự làm việc tương tự.’
‘Không, ngô bối chưa giải thích.’
‘Dẫu vậy, [c] dựa trên nguyên tắc vừa kể, ngô bối cũng có thể tự hỏi người hói đầu và người có tóc cùng hay khác bản chất. Nếu đồng ý hai người khác nhau, ngô bối để người hói đầu làm thợ đóng giày, cấm người có tóc làm thợ đóng giày, và ngược lại.’
‘Như vậy là phi lý.’
‘Nhưng lý do tại sao phi lý ấy chỉ vì khi thành lập thành quốc, ngô bối chưa hề nói cùng hay khác bản chất theo nghĩa tuyệt đối, mà chỉ nghĩ trong đầu cùng hay khác bản chất thích hợp với thực chất việc làm khác biệt. [d] Chẳng hạn ngô bối coi người đàn ông và người đàn bà có khả năng y khoa cùng bản chất. Đồng ý không?’
‘Thưa, đồng ý.’
‘Nhưng y sĩ và thợ mộc ngô bối nghĩ khác bản chất.’ ‘Vâng, đúng thế, khác hẳn.’
‘Nếu người đàn ông hoặc người đàn bà có khả năng hơn người cùng giới về chức nghiệp hoặc việc làm, ngô bối sẽ khẳng định việc làm này phải dành cho người giới đó. Trái lại, nếu khác biệt duy nhất giữa hai người chỉ là người đàn bà thụ thai, người đàn ông khai sinh, [e] ngô bối sẽ nói chứng cớ chưa đủ để chứng tỏ người đàn bà khác người đàn ông đối với mục đích ngô bối đang bàn, song vẫn chủ trương vệ quốc nam và vệ quốc nữ phải làm việc tương tự.’
‘Đương nhiên vậy.’
‘Sau đó ngô bối sẽ yêu cầu người chủ trương quan điểm đối nghịch giải thích trong tổ chức thành quốc [455a] nghề nào hoặc việc nào thích hợp với đàn ông và đàn bà bản chất không tương tự mà khác biệt?’
‘Câu hỏi thú vị.’
‘Ờ, ừ, có lẽ người đó sẽ lặp lại như quý hữu vừa làm lúc nãy: trả lời ngay lúc này coi bộ khó chứ không dễ, song chẳng khó chút nào nếu có thì giờ suy nghĩ.’
‘Vâng, người đó sẽ nói thế.’
‘Vậy ngô bối có nên yêu cầu người nói trái ngược đi theo quan sát nếu ngô bối chứng minh cho thấy rõ ràng [b] không có chức năng xã hội liên quan tới chính quyền thành quốc đặc biệt thuộc về đàn bà không?’
‘Nên chứ.’
‘Ngô bối sẽ yêu cầu người đó trả lời câu hỏi. Khi nói người đàn ông có khả năng tự nhiên hoặc không có khả năng tự nhiên đối với đề tài nào đó, quý ông có ý muốn nói người đó học đề tài dễ dàng hoặc thấy đề tài khó khăn; nếu khả năng tự nhiên tốt đẹp, người đó có thể tự mình tiếp thu sau khi được chỉ dẫn qua loa, trái lại nếu khả năng tự nhiên kém cỏi, người đó không thể nhớ đã học cái gì ngay cả sau khi được chỉ dẫn cặn kẽ, thực tập lâu dài không? Nếu người đó có khả năng tự nhiên, có phải tâm trí và thể xác kết hợp nhuần nhuyễn, nếu người đó không có khả năng tự nhiên, có phải tâm trí và thể xác không phối hợp khít khao, đúng không? Có phải đặc trưng đó, [c] nhiều hơn thế nữa, là tiêu chuẩn quý ông căn cứ để phân biệt người có khả năng tự nhiên với người không có khả năng tự nhiên không?’
‘Chẳng ai có thể phủ nhận điều đó.’
‘Có hoạt động nào trên trần gian do con người thực hiện xét về mọi phương diện đàn ông không hơn đàn bà không? Ngô bối khỏi cần kéo dài cuộc chuyện trò, phí phạm thời gian đối với ngoại lệ như dệt vải, nấu nướng, làm bánh, mặt đó đàn bà được coi là giỏi giang và sẽ bị chê cười nếu đàn ông trổ tài qua mặt.’
‘Hiển nhiên là vậy. [d] Nhìn chung giới này khá hơn giới kia về mọi mặt. Đúng thế, nhiều phụ nữ giỏi hơn nhiều nam nhi trong nhiều việc làm. Nhưng nhìn chung sự thể đúng như tiên sinh nói.’
‘Bởi thế, quý hữu ơi, không có phần việc hành chính đặc biệt cho đàn bà vì là đàn bà hay đàn ông vì là đàn ông; khả năng tự nhiên phân phát tương tự cho mỗi giới, và theo lẽ tự nhiên đàn bà dự phần làm việc như đàn ông, [e] mặc dù trong mọi việc làm đàn bà thường yếu kém hơn đàn ông.’
‘Đồng ý.’
‘Do vậy ngô bối có nên giới hạn tất cả việc làm dành cho đàn ông, không dành cho đàn bà không?’
‘Làm sao được?’
‘Hiển nhiên không thể, vì bản nhân nghĩ ngô bối đã đồng ý người đàn bà này có thể có khả năng tự nhiên về y khoa hoặc âm nhạc, người đàn bà kia trái lại.’
‘Đúng thế.’
‘Và [456a] có người giỏi về điền kinh, có người không ưa điền kinh; có người thích đi lính, có người ghét đi lính.’
‘Tiện nhân cũng nghĩ vậy.’
‘Thế chuyện này thì sao? Có đàn bà thích triết học, có đàn bà ghét triết học, có đàn bà hung hăng, có đàn bà nhút nhát không hở?’
‘Có chứ.’
‘Vậy cũng có đàn bà đủ khả năng làm vệ quốc, quý hữu hẳn còn nhớ, vì phẩm chất tự nhiên căn cứ vào đó ngô bối chọn đàn ông làm vệ quốc.’
‘Vâng, đúng thế.’
‘Bởi vậy đàn ông và đàn bà có khả năng tự nhiên tương tự để làm vệ quốc, trừ điều đàn bà yếu đuối hơn đàn ông.’
‘Thưa, rõ như ban ngày.’
‘Cho nên ngô bối phải chọn đàn bà thích hợp để chia sẻ cuộc đời, [b] gánh vác nhiệm vụ vệ quốc với đàn ông, vì họ có khả năng làm việc đó và bản chất đàn ông, đàn bà giống nhau.’
‘Vâng.’
‘Cùng bản chất nên theo đuổi cùng việc làm, phải không?’
‘Chứ gì nữa!’
‘Đi một vòng quay lại điểm trước đây ngô bối đã đồng ý: theo lẽ tự nhiên nữ vệ quốc nên chia sẻ, thụ huấn thể dục và văn hóa với nam vệ quốc.’
‘Chuyện đó coi như đương nhiên.’
‘Như vậy quy định của ngô bối khả thi, không phải mơ hồ, vì phù hợp với tự nhiên. [c] Sở dĩ có vẻ không tự nhiên ấy là vì thực hành hiện tại trái ngược với quy định.’
‘Xem ra có vẻ vậy.’
‘Bây giờ ngô bối cố gắng xem xét đề nghị đưa ra có khả thi và đắc sách không?’
‘Vâng.’
‘Ngô bối đã kết luận khả thi, đúng không?’
‘Thưa, đúng.’
‘Bởi thế bước kế tiếp ngô bối cần đạt thỏa thuận đề nghị có đắc sách hay không?’
‘Hiển nhiên.’
‘Ừ, muốn đàn bà giỏi giang trong việc vệ quốc, ngô bối cần giáo dục tương tự đàn ông, [d] nhất là vì giáo dục sẽ nhào nặn cả hai cùng bản chất.’
‘Thưa, đúng thế.’
‘Còn điểm nữa bản nhân cần quý hữu cho ý kiến.’
‘Điểm gì thế?’
‘Quý hữu có nghĩ có đàn ông này khá hơn đàn ông kia không? Hay bằng nhau?’
‘Chắc chắn họ không bằng nhau!’
‘Vậy trong thành quốc tưởng tượng ngô bối xây dựng quý hữu có nghĩ vệ quốc trở thành khá hơn là do giáo dục họ tiếp thu, thợ làm giày giỏi hơn là do tay nghề họ thụ huấn không hở?’
‘Câu hỏi kỳ cục.’
‘Ờ, [e] bản nhân hiểu ý quý hữu. Xin cho biết vệ quốc có phải thành phần xuất sắc trong nhân dân không?’
‘Tương đối hơn cả.’
‘Vậy vệ quốc đàn bà có phải đàn bà xuất sắc hơn cả không?’
‘Cũng tương đối hơn nhiều người.’
‘Đối với thành quốc còn gì tốt đẹp hơn sản xuất đàn ông, đàn bà thuộc loại xuất sắc không hở?’ ‘Thưa, không.’
‘Dù sao [457a] đó cũng là kết quả của giáo dục thể xác và tâm trí ngô bối đã miêu tả.’
‘Dĩ nhiên đúng thế.’
‘Vậy quy chế ngô bối đề nghị không những khả dĩ mà còn đắc sách đối với thành quốc.’ ‘Vâng.’
‘Nữ vệ quốc của ngô bối phải thoát y khi tập dượt; họ sẽ được tuyệt hảo che chở chứ không phải quần áo. Họ phải dự phần trong chiến tranh, chia sẻ mọi nhiệm vụ của vệ quốc, đó là phần việc duy nhất họ phải hoàn thành, trừ điều vì là giới yếu, ngô bối sẽ trao phần việc nhẹ hơn nam giới. Đàn ông nào mà cười đàn bà vì mục đích tuyệt hảo [b] tập dượt khỏa thân, như Pindar nói, là đàn ông “ngắt trái cười còn xanh” không biết cười cái gì hay chẳng rõ đang làm cái chi. Vì luôn luôn không thể và sẽ mãi mãi chẳng thể thay đổi câu nói ý nghĩa cái đem lợi ích là cái tốt đẹp, cái mang tổn hại là cái xấu xa.’
‘Tiện nhân hoàn toàn đồng ý.’
‘Ờ, vậy là có thể nói bị vây bủa, song ngô bối đã vượt qua đợt sóng khi bàn về quy định dành cho phụ nữ. Ngô bối không bị nhấn chìm dù khẳng định nam vệ quốc và nữ vệ quốc phải chia sẻ cùng nhiệm vụ, theo đuổi cùng phần việc; ngô bối đã chứng minh [c] trước sau như một quyết định vừa thực tiễn vừa ích lợi.’
‘Vâng, đợt sóng quả thực khá lớn ngô bối vừa vượt thoát.’ ‘Đừng nói thế, chưa lớn đâu, khi quý hữu nhìn đợt sắp tới.’ ‘Vậy tiếp tục để ngô bối xem thế nào.’
‘Quy định cuối cùng và quy định trước đó, theo bản nhân quan niệm, bao hàm quy định khác dẫn tới hậu quả này.’
‘Quy định thế nào?’
‘Theo quy định tất cả nữ vệ quốc là của chung của nam vệ quốc, nữ vệ quốc không sống riêng tư với nam vệ quốc [d]; con cái cũng là của chung, cha mẹ không biết con cái, con cái không biết cha mẹ.’
‘Đợt sóng này lớn hơn nhiều; ngô bối sẽ gặp vô số hoài nghi đối với tính cách khả dĩ và ích lợi của quy định.’
‘Bản nhân nghĩ sẽ không có nhiều hoài nghi đối với mặt ích lợi về việc coi vợ con là của chung, hoặc vì làm vậy là sắp xếp lý tưởng, giả như có thể, mà bản nhân nghĩ thế nào cũng có lắm hoài nghi nghiêm trọng về mặt khả dĩ hay không.’
‘Tiện nhân nghĩ có khá nhiều hoài nghi, hai điểm [e] thế nào cũng mổ sẻ, bàn cãi.’
‘Quý hữu muốn nói hai đề tài liên hệ không thể tách rời, bản nhân sẽ bị tấn công cả hai. Bản nhân hy vọng quý hữu tán đồng mặt ích lợi, như vậy bản nhân sẽ vượt thoát đề tài đó và chỉ bàn luận mặt khả dĩ của đề nghị.’
‘Tiện nhân biết tiên sinh không thể vượt thoát mà phải trả lời bảo vệ cả hai đề tài.’
‘Vậy là bản nhân phải cúi đầu chịu trận. Dẫu thế [458a] làm ơn một chút, khoan dung một tị. Cho phép bản nhân ngơi nghỉ như người vô công rồi nghề mơ màng giữa ban ngày, thơ thẩn tản bộ một mình. Không muốn mất công suy nghĩ liệu cái mình muốn có khả dĩ hay không, chẳng thèm để ý cung cách cũng như phương tiện, người đó tưởng tượng ước muốn đều thỏa mãn. Rồi tiếp tục giải trí tìm vui, miêu tả chi li những gì định làm khi ước muốn thực hiện, người đó cứ thế khuyến khích tâm linh gia tăng lười lĩnh.[b] Phần riêng cũng cảm thấy nản lòng, nếu quý hữu cho phép, bản nhân định bỏ qua sau này mới bàn vấn đề khả dĩ. Tin tưởng đề nghị là khả dĩ, bản nhân sẽ tiến hành tìm hiểu vệ quốc sẽ thực hiện quy định ra sao, và bản nhân sẽ chứng minh quy định, nếu thi hành nhìn chung sẽ ích lợi vô cùng cho cả thành quốc lẫn vệ quốc. Nếu quý hữu không chống đối, nếu quý hữu trợ giúp, bản nhân sẽ đi sâu vào vấn đề lợi ích trước, đề cập vấn đề khả dĩ sau.’
‘Không, tiện nhân không chống đối, xin tiến hành.’
‘Ờ, bản nhân giả thử nếu vệ quốc và trợ thủ [c], thành phần nào cũng xứng đáng với danh hiệu, trợ thủ sẵn sàng thi hành, vệ quốc nghiêm chỉnh hạ lệnh, phần do trực tiếp phục tùng luật pháp, phần do mô phỏng tinh thần luật pháp ngô bối trao phó tùy ý quyết định.’
‘Giả thử nghe hợp lý.’
‘Là người làm luật thực thi bổn phận, quý hữu đã lựa đàn ông làm vệ quốc, bây giờ quý hữu sẽ chọn đàn bà làm vệ quốc, khả năng tự nhiên phải tương tự. Hai người sẽ sống tập thể, ăn tập thể, không có nhà riêng, không có tư hữu. Hai người [d] trao đổi tự do trong thời gian luyện tập thể dục, suốt giai đoạn thụ huấn, do cần thiết bẩm sinh, bản năng tự nhiên sẽ dẫn hai người tới chỗ liên kết giao hợp.
Quý hữu có nghĩ cần thiết là chữ nghĩa quá mạnh không hở?’
‘Cần thiết sẽ có tính cách tình dục, không có tính cách hình học, song tình dục có lẽ mãnh liệt hơn toán học khi tới thuyết phục, thúc đẩy, lôi kéo đa số nhân loại.’
‘Mãnh liệt hơn nhiều. Nhưng, Glaucon ơi, kết đôi bừa bãi, quan hệ cẩu thả là thái độ trâng tráo, xúc phạm nặng nề đối với dân chúng trong xã hội thực sự hạnh phúc, [e] nhà cầm quyền sẽ không cho phép.’
‘Nhất định không, làm vậy không phải lẽ chút nào.’
‘Tiếp theo hiển nhiên ngô bối phải thu xếp hôn nhân, biến hôn nhân thành thiêng liêng cao độ. Hôn nhân thiêng liêng là hôn nhân sẽ sản sinh kết quả hết sức tốt đẹp cho cộng đồng.’
‘Vâng, chắc chắn.’
‘Vậy ngô bối làm thế nào để đạt kết quả tốt đẹp? [459a] Đây là câu hỏi đặt ra với quý hữu, Glaucon. Vì bản nhân nom thấy ở nhà quý hữu chó săn, chim giống, số lượng không ít. Xin vui lòng cho hay có bao giờ quý hữu thấy chúng cặp đôi, đi tơ không?’
‘Cái gì?’
‘Ờ, điểm cần nói là thế này. Mặc dù đều tốt giống cả, song có con đặc biệt tốt hơn những con kia?’
‘Có chứ.’
‘Quý hữu nuôi nấng như nhau hay chỉ chăm lo con tốt nhất?’
‘Chỉ để ý con tốt nhất.’
‘Nghĩa là con non nhất, con già nhất [b] hay con đến tuổi hở?’
‘Con đến tuổi.’
‘Hơn thế nếu không để ý gây giống, quý hữu có nghĩ chim, chó có nòi của quý hữu sẽ thoái hóa tệ hại không?’
‘Thưa, có.’
‘Thế ngựa và súc vật khác thì sao? Sự thể tương tự chứ?’
‘Còn gì nữa nếu không lạ lắm.’
‘Trời ơi! Glaucon! Ngô bối thực sự cần vệ quốc khả năng xuất sắc đến nhường nào, nếu nguyên tắc tương tự cũng áp dụng với con người!’
‘Thưa, đúng thế, áp dụng nguyên tắc tương tự, song tại sao sự thể lại liên hệ tới vệ quốc khả năng xuất
sắc?’ [c]
‘Bởi vì con người cần sử dụng nhiều thuốc men ngô bối nói trước đây; quý hữu thừa hiểu khi không cần thuốc men bệnh nhân sẵn sàng ăn uống kiêng cữ, chỉ cần y sĩ cấp thấp; trái lại khi cần thuốc men, lúc đó cần y sĩ hạng cao.’
‘Đúng thế, nhưng tiên sinh hàm ý thế nào?’
‘Bản nhân muốn nói vệ quốc của ngô bối sẽ phải sử dụng khá nhiều hư ngôn và biển ngữ để chữa trị thứ dân. [d] Quý hữu hẳn còn nhớ ngô bối đã đồng ý thứ này có thể sử dụng như thuốc men.’
‘Làm vậy là phải không sai trái gì đâu.’
‘Sử dụng hợp pháp mấy thứ xem ra cần thiết trong việc quy định hôn nhân và sinh nở.’ ‘Sao lại thế?’
‘Sao à, nếu muốn nhất quán, nếu muốn bầy đàn thực sự đúng nòi, phát triển tốt đẹp, ngô bối phải kết hợp đàn ông tốt nhất với đàn bà tốt nhất, càng nhiều càng tốt, đàn ông kém cỏi với đàn bà kém cỏi, càng ít càng hay và chỉ nuôi nấng, gây dựng mầm non tốt nhất, bỏ qua mầm non kém cỏi. [e] Sự thể là bí mật không ai biết trừ vệ quốc cầm quyền, nếu muốn tránh tình trạng phân hóa nòi giống.’
‘Đúng quá.’
‘Bởi thế ngô bối phải tổ chức lễ hội do luật lệ quyết định trong đó cô dâu, chú rể sẽ gặp nhau. Ngô bối sẽ làm lễ tế sinh dâng thần linh, thi sĩ sẽ sáng tác ca khúc tán tụng hôn nhân. [460a] Số lượng kết hợp ngô bối sẽ để vệ quốc cầm quyền giải quyết, mục đích là giữ số lượng bất biến, phòng hờ thiếu hụt do chiến tranh, bệnh tật hoặc lý do tương tự, đúng mức chừng nào hay chừng nấy, nhằm ngăn ngừa thành quốc khỏi quá lớn hay quá nhỏ.’
‘Chí lý.’
‘Và ngô bối sẽ phải nghĩ ra cách rút thăm khôn khéo để mỗi lần tổ chức lễ hội kết hợp, nếu không vừa ý, chú rể thành phần kém cỏi đổ lỗi cho số phận xui xẻo, không đổ lỗi cho vệ quốc.’
‘Nên lắm vì cần.’
‘Bản nhân nghĩ [b] ngoài vinh dự và phần thưởng do phục vụ xuất sắc trong chiến tranh và hoàn thành chức năng đầy đủ, thanh niên hứa hẹn, can trường của ngô bối có nhiều cơ hội vui thú ăn nằm, giao hợp với thiếu nữ dành cho họ; sự thể giúp ngô bối lý do để khẳng định đa số con trẻ sinh ra từ cha mẹ như thế.’
‘Đúng quá.’
‘Mỗi thế hệ trẻ nhỏ sẽ do viên chức chỉ định đảm nhận để thực hiện mục đích, bất kể là đàn ông hay đàn bà hoặc cả hai, vì đàn ông và đàn bà đều có tư cách ngang nhau tham gia việc công cộng.’
‘Vâng, dĩ nhiên.’
‘Viên chức vừa kể [c] sẽ mang trẻ nhỏ con vệ quốc tốt đẹp tới nhà nuôi hoặc vườn trẻ, giao cho vú em sống ở khu tách biệt trong thành quốc, trẻ nhỏ con vệ quốc kém cỏi và trẻ nhỏ con vệ quốc tốt đẹp chẳng may tật nguyền sẽ giải quyết thầm lặng, kín đáo ở nơi bí mật.’
‘Chúng phải vậy nếu ngô bối muốn giữ dòng dõi vệ quốc trong sạch, thuần chủng.’
‘Viên chức sẽ sắp xếp trẻ nhỏ bú sữa bằng cách đem mẹ các bé tới nhà nuôi khi bầu vú căng đầy, tổ chức cẩn thận để bà mẹ không [d] nhận ra con; nếu bà mẹ không đủ sữa họ sẽ thay bằng vú nuôi. Họ sẽ canh chừng không để bà mẹ cho con bú quá thời gian hạn định, và thức đêm, chạy việc cực nhọc họ giao cho vú nuôi và trợ tá.’
‘Theo điều kiện như thế, như tiên sinh nói, nuôi trẻ sẽ là việc dễ dàng đối với nữ vệ quốc.’
‘Phải vậy và đúng vậy chứ sao. Nhưng thôi đề nghị thảo luận điểm tiếp theo. Ngô bối nói phải gây giống lúc bố mẹ ở tuổi hoa niên.’
‘Đúng thế.’
‘Quý hữu [e] có đồng ý, diễn dịch cho hợp lý, đến tuổi cho đàn bà là khoảng hai mươi, đàn ông là chừng ba mươi không?’
‘Hai mươi nào, ba mươi nào?’
‘Đàn bà đẻ con cho thành quốc bắt đầu từ tuổi hai mươi đến tuổi bốn mươi; đàn ông sinh con cho thành quốc bắt đầu từ lúc hăng hái vượt cực điểm chạy đua, nhịp sống rộn rã, dồn dập, tới tuổi năm mươi lăm.’
‘Vâng, tuổi đó [461a] là giai đoạn chín muồi cho cả hai người về mặt thể xác và tinh thần.’
‘Nếu đàn ông hay đàn bà trên hoặc dưới tuổi đó liều mạng sinh con cho cộng đồng, ngô bối sẽ coi việc làm là tội lỗi đối với thần linh và không đúng đối với thế nhân. Nếu hai người giấu nhẹm bên ngoài không hay, đứa con hai người sinh sẽ sinh trong bí mật, sợ hãi, tình dục bừa bãi, không tế sinh, không lễ bái do nam tu sĩ, nữ tu sĩ, hay toàn thể thành quốc thực hiện mỗi lễ hội hôn nhân, và không có cầu nguyện tu sĩ van vái thần linh đứa con sẽ là công dân tốt đẹp, ích dụng hơn bố mẹ.’ [b]
‘Đúng thế.’
‘Nguyên tắc cũng sẽ áp dụng nếu người đàn ông ở tuổi giao phối dính líu, liên hệ với người đàn bà ở tuổi sinh con mà lãnh đạo không kết hợp, ngô bối sẽ coi người đó đem cho thành quốc đứa con hoang, bất hợp pháp, bất cung hiến trên cả bình diện xã hội lẫn bình diện tôn giáo.’
‘Đúng quá.’
‘Nhưng khi đàn ông và đàn bà qua tuổi sinh đẻ, ngô bối để họ tự do phối hợp với người họ thích,[c] miễn là đàn ông không cặp đôi với con gái, mẹ đẻ, con của con gái, hay tổ tiên của mẹ đẻ, đàn bà
không kết đôi với con trai, bố đẻ, hậu duệ của người này hoặc tổ tiên của người kia. Trước hết ngô bối sẽ bắt họ phải tìm đủ cách ngừa thụ thai diễn ra trong tình trạng hòa hợp như thế, tránh để bào thai nhìn ánh sáng mặt trời, nếu không ngăn khỏi chào đời, phải giải quyết bào thai như sinh vật không nên nuôi dưỡng.’
‘Điều đó quá ư hợp lý. Nhưng làm thế nào họ có thể phân biệt bố đẻ với con gái, cũng như liên hệ khác tiên sinh vừa nói?’ [d]
‘Tất nhiên không thể. Nhưng cung cách sẽ thế này: đàn ông sẽ gọi tất cả trẻ nam sinh giữa tháng thứ bảy và tháng thứ mười sau khi đã là chú rể, kể từ ngày lễ hội kết hôn, là con trai và tất cả trẻ nữ là con gái, tất cả con trai, con gái sẽ gọi đàn ông là bố; cũng như đàn ông sẽ gọi con của con mình là cháu, cháu đến lượt sẽ gọi nhóm thứ nhất, thế hệ già là ông, bà. Người sinh ra trong giai đoạn bố mẹ gặp gỡ sẽ gọi nhau là anh em và chị em. Do vậy như bản nhân trình bày số này sẽ không giao hợp, không được phép lấy nhau. Tuy nhiên, không nên hiểu như vậy là tuyệt đối cấm kết đôi giữa anh trai em gái, chị gái em trai, [e] nếu bốc thăm lá phiếu tán thành, nếu sấm truyền Delphi cũng chấp thuận, luật sẽ cho phép họ sống chung.’
‘Thưa, tiện nhân đồng ý.’
‘Kế hoạch là vậy, Glaucon ơi, miêu tả đầy đủ vệ quốc có vợ và con chung ra sao trong thành quốc. Bước tiếp theo qua tranh luận, bản nhân thầm hiểu, là phải xác định kế hoạch phù hợp với cơ chế và quả thực tốt đẹp hơn hết. Nếu không ngô bối làm thế nào tiến hành?’
‘Vâng, đúng thế.’ [462a]
‘Cách hay nhất để đạt thỏa thuận về chuyện đó là ngô bối tự hỏi mục đích chính yếu của nhà làm luật khi soạn luật và tổ chức quản lý thành quốc phải thế nào, cái gì là lợi ích hơn hết, cái gì là tai hại hơn hết về mặt xã hội, sau đó tìm hiểu đề nghị ngô bối vừa phác tả xem mang dấu vết tốt đẹp hay tồi tệ?’
‘Vâng, nhất định đó là cách phải theo.’
‘Đối với thành quốc [b] thử hỏi có cái gì tồi tệ hơn chia rẽ và tan vỡ, hoặc có cái gì tốt đẹp hơn đoàn kết và thống nhất?’
‘Thưa, không.’
‘Đoàn kết không phải kết quả bắt nguồn từ cảm nghĩ vui chung, buồn chung, sướng chung, khổ chung khi mọi thành phần trong xã hội vui buồn, sướng khổ cùng cộng đồng sướng khổ, vui buồn hay sao?’
‘Đúng thế.’
‘Nhưng đoàn kết tiêu tan, thành quốc rối loạn, khi cảm nghĩ giữa hai cá nhân khác biệt, khi biến sự xảy ra với cộng đồng hay cá nhân làm người này vui, người kia buồn.’ [c]
‘Dĩ nhiên.’
‘Phải chăng sự thể xảy ra là khi lời như “của tôi”, “không phải của tôi”, “của người khác”, “không
phải của người khác” nhiều người trong xã hội sử dụng không nhất trí? ’ ‘Thưa, quả vậy.’
‘Thành quốc trật tự là thành quốc trong đó nhiều người dùng chữ “của tôi”, “không phải của tôi” diễn tả cùng nghĩa chỉ định cùng vật.’
‘Đương nhiên.’
‘Hơn thế thành quốc như thế hầu như giống con người. Chẳng hạn khi một người trong ngô bối đau ngón tay, toàn thể cơ năng liên kết thể xác với tâm trí thành hệ thống duy nhất do phần chỉ đạo điều hành cảm nhận, toàn thể nhận ra nỗi đau từng phần, [d] vì thế ngô bối nói ngón tay của người đó bị đau. Sự thể tương tự cũng áp dụng với phần khác trong cơ thể con người chịu đựng đau đớn hay cảm nhận vui thú.’
‘Thưa, tiện nhân đồng ý, trả lời câu hỏi tiên sinh đưa ra, vâng, sự thể tương tự hầu như đúng với cộng đồng tổ chức tốt đẹp.’
‘Đúng vậy, cộng đồng như thế sẽ coi cá nhân chịu đau, chịu mất như một phần của mình chịu đau, chịu mất, [e] và do đó toàn thể sẽ buồn hoặc sẽ vui.’
‘Sự thể như vậy chỉ thấy trong xã hội tổ chức khéo léo, luật pháp tốt đẹp.’
‘Bây giờ là lúc ngô bối phải quay lại thành quốc xem có đặc trưng đã đồng ý khi tranh luận, hoặc phải tìm đâu đó cho ra.’
‘Vâng, phải thế.’
‘Ờ, [463a] cũng như thành quốc khác, thành quốc của ngô bối gồm thành phần cai trị và thành phần thứ dân phải không?’
‘Vâng.’
‘Hai bên gọi nhau là công dân đồng bào hả?’
‘Thưa, phải.’
‘Ngoài thành quốc của ngô bối ở thành quốc khác thứ dân gọi người cai trị thế nào, ngoài việc gọi họ là công dân đồng bào?’
‘Ở đa số thành quốc thứ dân gọi họ là chủ nhân; ở thành quốc dân chủ thứ dân gọi họ giản dị là người cầm quyền.’
‘Ngoài công dân đồng bào thứ dân gọi người cai trị trong thành quốc ngô bối là gì?’ ‘Người che chở và bảo vệ.’ [b]
‘Người cai trị gọi thứ dân thế nào?’
‘Họ nói thứ dân là cha nuôi, mẹ dưỡng, trả lương, ủng hộ.’
‘Người cai trị thành quốc khác gọi thứ dân ra sao?’
‘Nô lệ.’
‘Người cai trị thành quốc khác gọi nhau thế nào?’
‘Đồng cai trị.’
‘Trong thành quốc ngô bối họ gọi nhau ra sao?’
‘Đồng vệ quốc.’
‘Xin cho biết, trong thành quốc khác, đồng cai trị có gọi nhau là thân hữu, và người khác là ngoại nhân không?’
‘Có chứ. Thường là vậy.’
‘Người đó có công nhận và miêu tả thân hữu như “người của chúng tôi”, [c] ngoại nhân như “người không phải của chúng tôi” không?’
‘Có chứ.’
‘Vệ quốc thành quốc thì sao? Có người nào trong đám trắng trợn coi và nói không có liên hệ gì với đồng bào không?’
‘Chắc chắn không. Vì người đó coi bất kể ai người đó gặp liên hệ mật thiết như anh em, chị em, cha mẹ, con cái, ông bà, cháu chắt.’
‘Quý hữu đáp chí phải. Còn điểm này nữa cũng cần hỏi. Là nhà soạn luật, quý hữu có bắt họ không được phép coi liên hệ xác định rõ ràng về mặt pháp lý chỉ có tính cách danh nghĩa, mà phải theo phong tục, tập quán cư xử đúng phép phải đạo không? [d] Lấy cha mẹ làm tỉ dụ chẳng hạn. Họ có phải quý trọng, kính mến, vâng lời cha me, đối đãi khác thế sẽ bị coi là bất hiếu, mất dạy, thần linh phủ nhận, thế nhân chê bai không? Như thế không phải ca khúc truyền thống quý hữu hy vọng công dân thành quốc ai nấy cũng ghé vào tai hát cho con nghe từ ngày còn thơ dại về cách ăn ở của họ đối với người họ gọi là cha mẹ và thân thuộc ư? Hay quý hữu theo truyền thống khác? ’
‘Không, còn gì nực cười, phi lý cho bằng [e] đối với họ chỉ đầu môi chóp lưỡi nói về gia đình trong khi lòng dạ không mang chút tình cảm liên hệ.’
‘Như vậy trong thành quốc ngô bối ngôn từ biểu lộ thuận hợp, hài hòa thường nghe nhiều hơn ở thành quốc khác, dân chúng đồng ý sử dụng câu nói ngô bối đang nói lúc này. Nhắc tới đau khổ, sung sướng, khỏe mạnh, ốm đau, thành công, thất bại của công dân đồng bào trong cộng đồng họ nói: “Đau khổ, sung sướng, khỏe mạnh, ốm đau, thành công, thất bại đó là của tôi.”’
‘Thưa, đúng vậy.’
‘Ngô bối chẳng đã nói suy nghĩ, [464a] nói năng như thế, họ bắt đầu chia sẻ cảm nghĩ đau khổ và sung sướng chung rồi sao?’
‘Thưa, ngô bối đã nói thế.’
‘Nhằm ích lợi chung, họ nói đó là của tôi; do vậy họ hoàn toàn chia sẻ cảm nghĩ vui buồn với người khác.’
‘Nhiều hơn thế.’
‘Phải chăng nguyên do dẫn tới việc này, thêm vào việc tổ chức cơ chế, là việc vệ quốc coi vợ con là của chung?’
‘Vâng, đó là lý do chính.’
‘Nhưng ngô bối đồng ý thống nhất cảm nghĩ như thế [b] có lợi to lớn cho xã hội. Quý hữu nhớ ngô bối so sánh xã hội tổ chức ngăn nắp với cơ thể con người, đồng thời vạch rõ khi phản ứng cái toàn thể cảm nhận đau khổ, vui sướng với từng bộ phận.’
‘Ngô bối nói thế đúng chứ sao.’
‘Do vậy ngô bối có thể nói vợ, con là của chung trong số người bảo vệ đem lợi ích vô cùng lớn lao cho thành quốc.’
‘Vâng, ngô bối có thể.’
‘Hơn thế, vì trước sau như một, ngô bối đã nói, nếu thực thi chức năng đúng đắn, vệ quốc chân chính không có nhà riêng, ruộng đất riêng, sở hữu riêng, [c] trừ ăn uống hàng ngày người khác góp trả đền bù phần việc, và dùng chung mọi thứ.’
‘Vâng, ngô bối nói vậy.’
‘Thế quý hữu đã chẳng đồng ý, như bản nhân đã nói và đang nói, quy định thêm nữa sẽ biến họ thành vệ quốc chân chính hơn trước ư? Quy định như thế sẽ ngăn ngừa thành quốc tan vỡ, chia rẽ trầm trọng bắt đầu nẩy mầm khi nhiều người khác nhau gọi nhiều thứ khác nhau là của họ, khi mỗi người vơ vét đem về nhà [d] bất kể thứ gì vét vơ được làm của mình, và khi ai nấy đều có vợ riêng, con riêng, buồn riêng, vui riêng. Dân chúng của ngô bối, trái lại, nhắm quyền lợi tương tự, cố gắng tương tự, hướng tới mục đích tương tự, cảm nhận buồn vui tương tự.’
‘Thưa, tiện nhân hoàn toàn đồng ý.’
‘Hơn thế, vì không có tư hữu trừ thân xác (mọi thứ là của chung) tranh chấp, kiện cáo [e] sẽ không biến dạng hay sao? Họ sẽ không còn cãi cọ, giành giật do sở hữu tiền của, con cái hoặc gia đình.’
‘Họ sẽ tất nhiên rũ sạch mấy thứ đó.’
‘Và họ sẽ không có cớ sử dụng bạo lực, gây hấn, tấn công, vì ngô bối sẽ quy định bổn phận đạo đức ai cũng có quyền tự vệ chống lại người khác cùng tuổi. Quy định sẽ khiến họ xử sự đàng hoàng, đúng đắn.’
‘Làm vậy là tạo lợi điểm.’
‘Quy định cũng là lợi điểm hiếm có. [465a] Nếu tức giận với người kia nguôi ngoai, người này không muốn cãi lộn lôi thôi nữa.’
‘Đúng quá.’
‘Nhưng ngô bối sẽ quy định người già có uy quyền với người trẻ, và có quyền trừng phạt người trẻ.’ ‘Đương nhiên.’
‘Xem ra chí phải. Người trẻ sẽ không được sử dụng bạo lực đánh đập người già, trừ phi lãnh đạo thành quốc ra lệnh. Thực tình bản nhân không nghĩ người trẻ sẽ cư xử tồi tệ như thế với người già, vì họ sẽ bị hai hộ vệ hữu hiệu ngăn cản. Đó là e sợ và kính trọng. Kính trọng sẽ ngăn không để họ đụng tới người già, [b] e sợ sẽ khiến họ ngại con cái, anh em, cha mẹ nạn nhân ùa tới bênh vực.’
‘Vâng, chắc vậy.’
‘Luật pháp của ngô bối sẽ thuyết phục vệ quốc sống hoàn toàn ôn hòa với nhau.’
‘Hoàn toàn ôn hòa.’
‘Nếu họ không cãi lộn, gây gổ với nhau, đương nhiên sẽ không có nguy hiểm nổi loạn, bè phái đe dọa cộng đồng.’
‘Nhất định không dù thế nào.’
‘Còn tệ nạn nữa họ sẽ phải thanh toán, thực tình nhỏ nhoi không đáng kể nên bản nhân ngần ngại nêu tên.[c] Người nghèo sẽ không phải nâng bi nịnh bợ, luồn cúi người giàu và sẽ không gặp khó khăn hay lo lắng gây dựng gia đình, kiếm đủ nhu cầu cần thiết nuôi nấng gia nhân – khi vay mượn, lúc mang nợ, bằng cách này hay cách khác, cào cấu, chắt bóp thu nhập trao cho nội tướng và đày tớ tiêu dùng. Sự thể vừa kể cộng với vô số phiền nhiễu, lo âu tương tự con người phải gánh chịu, bản nhân nghĩ quý hữu sẽ đồng ý, quá ư hiển nhiên, quá ư nhớp nhúa, không đáng thảo luận chút nào.’
‘Hiển nhiên ngay cả người mù cũng nhìn thấy.’ [d]
‘Ờ, họ sẽ tống khứ, dứt điểm tất cả khó khăn vừa kể và sẽ sống cuộc đời vui sướng gấp bội quán quân đại hội thể thao Olympiad.’
‘Làm thế nào?’
‘Quán quân đại hội thể thao vui sướng chỉ là phần nhỏ bé so với vệ quốc, thắng lợi của họ ngoạn mục hơn nhiều. Họ có đủ thứ làm họ vui sướng thực sự. Thắng lợi nổi bật, cảm tình quần chúng trọn vẹn.
Thắng lợi của họ đem an ninh cho toàn thể cộng đồng, và phần thưởng là họ và con cái được công chúng cung cấp mọi nhu cầu, công quỹ chi trả, họ được đồng bào quý trọng khi tại thế, [e] mai táng trọng thể lúc qua đời.’
‘Đó quả thực là phần thưởng lớn lao.’
‘Tuy thế quý hữu có nhớ trước đây trong lúc tranh luận có người lên tiếng chống đối, bản nhân quên không nhớ ai, người đó nói ngô bối không làm vệ quốc sung sướng, bởi họ chẳng có gì riêng tư, chẳng những thế lại còn bị kiểm soát đủ thứ không? Quý hữu nhớ [466a] ngô bối trả lời sẽ quay lại vấn đề sau này, nếu thuận tiện, còn hiện tại điều cần làm là ngô bối quan tâm làm cho vệ quốc trở thành vệ quốc chân chính, bảo đảm toàn thể cộng đồng hạnh phúc cao độ, không chú ý hạnh phúc của thành phần đặc biệt nào trong đó.’
‘Thưa, tiện nhân nhớ.’
‘Ừ, nếu cuộc đời vệ quốc tốt đẹp hơn, rạng rỡ hơn [b] cuộc đời quán quân vô địch đại hội thể thao Olympiad, ngô bối không thể thực sự so sánh với cuộc đời người làm giày, người làm ruộng hay bất kể người làm chân tay nào phải không?’
‘Tiện nhân nghĩ không thể.’
‘Dẫu thế xem ra cũng phải nếu bây giờ nhắc lại điều bản nhân nói lúc đó. Nếu tìm hạnh phúc theo cung cách không xứng đáng với địa vị, nếu chán câu thúc và bao che dành cho cuộc sống lý tưởng ngô bối phác họa, thay vì thế lại bị tư tưởng sai lầm, lú lẫn về hạnh phúc thúc đẩy sử dụng quyền lực chiếm đoạt tài sản cộng đồng, [c] ờ, nếu vậy cần học bài học, vệ quốc sẽ hiểu ý nghĩa thâm thúy Hesiod phát biểu: một nửa nhiều hơn tất cả.’
‘Tiện nhân khuyên đương sự nên bám lấy cách sống của mình.’
‘Vậy quý hữu có đồng ý quy định tốt đẹp dành cho cả nam lẫn nữ là cả hai học chung, nuôi con chung, gánh trách nhiệm chung bảo vệ đồng bào, như ngô bối đã phác tả không? Đàn bà phải dự phần làm cùng việc như đàn ông, càng nhiều càng tốt, trong hòa bình cũng như trong chiến tranh, [d] canh chừng, săn đuổi như chó săn, cung cách đó tốt đẹp hơn hết đối với cả hai, và không có gì là trái tự nhiên, phi phụ nữ so với nam nhi, vì sinh ra hai giới hợp tác tự nhiên như thế.’
‘Tiện nhân đồng ý.’
‘Vậy bây giờ ngô bối phải quyết định chừng nào và làm sao hợp tác và chia sẻ nhiệm vụ có thể thực hiện giữa con người như giữa sinh vật chủng loại khác.’
‘Tiên sinh quả thực mau lời tiện nhân vừa định đặt câu hỏi như thế.’
‘Bản nhân [e] nghĩ cung cách đối với chiến tranh họ sẽ thực hiện khá rõ ràng.’ ‘Như thế nào?’
‘Đàn ông, đàn bà cùng chiến đấu. Hơn thế họ mang cả con ra chiến trường, đám cường tráng, để chúng quan sát như nghệ nhân khác việc làm chúng sẽ thực hiện khi khôn lớn. [467a] Ngoài quan sát sự kiện diễn ra trước mắt, chúng sẽ chạy việc lặt vặt và giúp đỡ cha mẹ suốt chiến dịch. Quý hữu đã để ý trong nghề thủ công như nghề làm đồ gốm trẻ con tập sự lâu dài, quan sát kỹ lưỡng trước khi đặt tay vào bánh xe chưa?’
‘Thưa, tiện nhân đã có dịp làm vậy.’
‘So với thợ làm đồ gốm, vệ quốc không cần chú ý cẩn thận khi huấn luyện con cái để chúng thấy nhiệm vụ là thế nào và làm quen với nhiệm vụ ư?’
‘Họ sẽ phi lý nếu không chú ý.’
‘Hơn thế sự thể còn có tác dụng đối với cha mẹ. Cũng như sinh vật khác, con cái hiện diện thúc đẩy khủng khiếp, cha mẹ sẽ chiến đấu ngoan cường gấp bội.’[b]
‘Điều đó đúng, song tiên sinh ơi, có nguy hiểm đáng kể, nếu họ thất trận, như thường xảy ra trong chiến tranh, con sẽ mất mạng và cả họ nữa, như vậy thành quốc sẽ khó lòng hồi phục.’
‘Đúng quá. Nhưng quý hữu có nghĩ trước hết phải tìm cách tránh né nguy hiểm không?’ ‘Thưa, không.’
‘Ờ, nếu phải lao đầu vào nguy hiểm, có nên tránh né không, trong khi nếu thoát hiểm, họ sẽ thực sự đạt thành công?’
‘Hiển nhiên.’
‘Sự thể [c] có khác với trẻ con sẽ là binh sĩ chiến đấu khi khôn lớn nếu được chứng kiến cảnh tượng chiến tranh lúc còn trẻ dại không? Nguy hiểm có đáng đương đầu, trực diện chăng?’
‘Thưa, đáng lắm.’
‘Bởi thế ngô bối phải căn cứ vào sự kiện mà thực hiện, tạo điều kiện để con cái quan sát chiến trường, song chuẩn bị phương thức bảo vệ an toàn, mọi việc sẽ tốt đẹp.’
‘Vâng.’
‘Ờ, trước hết bố con cái phải hiểu vấn đề, càng sâu rộng càng tốt, tiếp đến phải biết chiến dịch [d] có nguy hiểm hay không.’
‘Đương nhiên phải thế.’
‘Do đó có hành quân bố mang con đi theo, có hành quân bố tránh mang con đi cùng.’ ‘Đúng.’
‘Là người cầm quyền bố sẽ không giao con cho người tầm thường mà giao cho chỉ huy và gia sư đáng tin thực sự, tuổi tác cộng với kinh nghiệm đủ tư cách dẫn dắt, trông nom, dạy dỗ.’
‘Sự thể phải vậy.’
‘Phải, nhưng phải chấp nhận sự việc thường diễn ra khác hẳn những gì ngô bối mong đợi.’
‘Quả thế.’
‘Bởi vậy, quý hữu ơi, trước sự thể như thế, bản nhân nghĩ ngô bối phải chắp cánh cho con cái như phòng ngừa dự trù, nhờ thế chúng có thể bay xa, tẩu thoát nếu cần.’
‘Tiên sinh [e] muốn nói thế nào tiện nhân không hiểu.’
‘Bản nhân muốn nói ngô bối phải để chúng tập cưỡi ngựa từ lúc còn nhỏ. Khi biết cưỡi rồi chúng sẽ phi ra chiến trường quan sát chiến trận; ngựa thuộc hạng nhanh nhẹn, ngoan ngoãn dễ điều khiển, không quá hung hăng hoặc háo thắng. Chúng sẽ nhìn rõ việc phải làm trong tương lai, đủ khả năng, nếu nhu cầu đòi hỏi, theo chân chỉ huy kinh nghiệm tới nơi an toàn dễ dàng.’
‘Theo tiện nhân sắp xếp như vậy là tốt đẹp.’
‘Thế [468a] trong chiến trận thì sao? Quý hữu muốn thái độ binh sĩ đối với đồng đội và kẻ thù thế nào? Quý hữu có nghĩ về chuyện đó bản nhân đúng hay không.’
‘Xin cho ngô bối hay tiên sinh nghĩ thế nào.’
‘Bản nhân nghĩ binh sĩ nào đào ngũ, vứt vũ khí, tỏ ra hèn nhát sẽ bị đuổi về nhà làm thủ công hay làm ruộng.’
‘Chắc chắn.’
‘Binh sĩ nào bị bắt sống làm tù binh sẽ bị bỏ mặc như chiến phẩm cho kẻ thù xử lý theo ý chúng muốn.’
‘Tiện nhân hoàn toàn đồng ý.’ [b]
‘Binh sĩ tỏ ra can trường thì sao? Quý hữu có đồng ý binh sĩ đó trước khi trở về nhà sau trận đánh được đồng đội cùng hành quân choàng hoa chiến thắng, thanh niên và thiếu niên lần lượt thân tặng không?’
‘Có.’
‘Họ bắt tay binh sĩ đó ’
‘Tiện nhân cũng tán thành.’
‘Nhưng bản nhân sợ quý hữu sẽ không tán thành điều bản nhân sắp nói.’
‘Điều gì vậy?’
‘Binh sĩ đó trao hôn với đồng đội.’
‘Tiện nhân nghĩ ý đó rất hay. Đặc biệt tiện nhân muốn thêm điều khoản này: suốt chiến dịch nếu binh sĩ đó muốn hôn người nào [c] người được hôn không được phép từ chối. Mục đích là khuyến khích nếu binh sĩ này mang lòng yêu binh sĩ kia, bất luận trai hay gái, binh sĩ đó sẽ hăng hái hơn nữa nhằm đoạt phần thưởng dũng cảm.’
‘Điều khoản tuyệt vời. Vì ngô bối đã nói công dân tốt sẽ được lựa chọn làm đám cưới và có quyền tự do lựa chọn nhiều hơn công dân khác trong việc như thế, vì vậy sẽ có con nhiều hơn.’
‘Vâng, ngô bối nói vậy.’
‘Hơn thế theo Homer còn cách khác để đề cao lòng dũng cảm trong đám người trẻ tuổi can trường. [d] Thi sĩ kể Aias tỏ ra xuất sắc ngoài mặt trận được “vinh danh Agamemnon quyền uy rộng rãi dành cả sống lưng con heo.” Đó là cách tưởng thưởng thích đáng thanh niên gan dạ thời sung sức, tuổi như hoa, vì ngoài vinh dự cách đó còn làm sức mạnh gia tăng.’
‘Homer chí lý làm sao.’
‘Ngô bối sẽ theo sáng kiến của ông, lần này bằng mọi giá. Khi làm lễ tế sinh và trong trường hợp tương tự, ngô bối cũng sẽ tưởng thưởng tuyệt hảo, tùy mức độ, bất kể nam hay nữ, không những chỉ có ca khúc và đặc ân đã kể, mà cả “vinh dự đặc biệt, chỗ ngồi danh dự, miếng thịt hảo hạng, cúp rượu tràn đầy.” Theo cách này [e] ngô bối sẽ ca ngợi lòng dũng cảm, đồng thời rèn luyện thể xác họ.’
‘Ý kiến độc đáo.’
‘Ờ, còn người hy sinh trong chiến dịch thì sao? Người chết cái chết dũng cảm hăng say chiến đấu ngô bối sẽ liệt vào hạng nòi vàng.’
‘Chắc chắn họ xứng đáng được gọi như vậy.’
‘Cũng như Hesiod ngô bối tin tưởng khi giã từ cõi đời người thuộc loại này [469a] “trở thành vong linh thánh thiện, từ tâm bịn rịn mặt đất, lởn vởn canh gác, bao che, bảo vệ thế nhân biết nói khỏi bất hạnh, tai ương.”
‘Vâng, ngô bối tin tưởng như thi sĩ.’
‘Và khẩn cầu thần linh giáng sấm, ngô bối sẽ mai táng theo nghi lễ đặc biệt dành cho người tư cách anh hùng, cao cả như thế.’
‘Dĩ nhiên ngô bối sẽ làm.’
‘Sau đó ngô bối kính cẩn trông nom mộ phần, [b] thờ cúng như mộ phần á thần. Và ngô bối sẽ vun trồng tục lệ tương tự dành vinh dự cho người lúc tại thế được công nhận đã sống tốt đẹp khác thường qua đời khi già hoặc bất kể thế nào.’
‘Chí lý, đó là điều nên làm.’
‘Thế còn chuyện này? Binh sĩ của ngô bối đối xử với kẻ thù ra sao?’ ‘Về mặt nào?’
‘Trước hết, đối với nô lệ. Quý hữu có nghĩ thành quốc Hy Lạp bán người Hy Lạp làm nô lệ, hoặc để thành quốc khác làm vậy trong khi có thể ngăn cản là phải không? Thành quốc Hy Lạp có nên coi đó là phong tục mà tha thứ cho người cùng nòi giống, phòng khi [c] rơi vào tay dân ngoại lai bị bắt làm nô lệ không?’
‘Đừng bắt người Hy Lạp làm vậy rõ ràng và nhất định tốt hơn.’
‘Như vậy thành quốc của ngô bối sẽ không có nô lệ là người Hy Lạp và sẽ đề nghị thành quốc khác noi theo.’
‘Nên lắm. Làm vậy sẽ khuyến khích thành quốc khắp Hy Lạp không đánh nhau, để nhau yên thân, mà dồn lực chống lại dân ngoại lai.’
‘Hơn thế, sau khi chiến thắng, có nên lột của binh sĩ tử trận trừ vũ khí hoặc lột của là điều có nên làm hay không? Sự thể tạo điều kiện cho binh sĩ hèn nhát lấy cớ không đuổi theo kẻ thù vẫn còn khả năng chiến đấu, nếu [d] có thể làm ra vẻ khẩn thiết thi hành phận sự lụi hụi sục sạo, lục lọi xác chết. Từ trước đến giờ nhiều đạo quân đã tan tác vì thói quen cướp bóc như thế phải không?’
‘Vâng, đúng thế.’
‘Quý hữu có nghĩ lột của xác chết là tham lam, ti tiện không hở? Coi xác chết như kẻ thù có phải tiểu nhân, đàn bà không khi kẻ thù thực sự đã bay bổng nơi nào để lại phương tiện bản thân sử dụng chiến đấu? Quý hữu có nghĩ tác phong như vậy [e] giống tác phong con chó tức giận ngoạm hòn đá mà không động tới người ném không hở?’
‘Thưa, chẳng khác tí nào.’
‘Vậy ngô bối sẽ không lột của tử thi và cũng không từ chối cho phép kẻ thù mai táng người chết.’ ‘Tiện nhân hoàn toàn đồng ý, trời ơi!’
‘Hơn thế ngô bối cũng nhất định không đem vũ khí, giáp y của kẻ thù vào đền thờ làm lễ hiến dâng như chiến phẩm, đặc biệt nếu đó là của người Hy Lạp, và nếu ngô bối muốn bày tỏ thiện chí, vun trồng liên hệ thân thiện với người Hy Lạp. [470a] Trái lại, ngô bối sẽ lo sợ đó là mạo phạm, gây nhơ đền thờ khi hiến dâng vũ khí của bà con thân thuộc, mang tới nơi thiêng liêng, trừ phi thần linh bảo làm như thế.’
‘Chí lý, quả thực chí lý.’
‘Tàn phá ruộng vườn, thiêu hủy nhà cửa của người Hy Lạp thì sao? Binh sĩ của quý hữu đối xử với kẻ thù về chuyện đó thế nào?’
‘Tiện nhân muốn biết ý kiến tiên sinh.’
‘Bản nhân nghĩ họ không nên làm hai chuyện như thế, [b] song chỉ tịch thu lúa gạo, hoa màu trong năm. Bản nhân có nên nói quý hữu hay tại sao không nhỉ?’
‘Xin vui lòng cho biết.’
‘Bản nhân nghĩ mấy chữ “chiến tranh” và “xung đột nội bộ” phản ánh thực trạng khác biệt giữa hai loại bất hòa. Bản nhân muốn nói bất hòa bên trong, bất hòa với người trong gia đình, bất hòa bên ngoài, bất hòa với người xa lạ; ngô bối gọi bất hòa bên trong là “xung đột nội bộ”, bất hòa bên ngoài là “chiến tranh”.’
‘Ý kiến vừa đưa xác đáng vô cùng.’
‘Vậy [c] quý hữu có nghĩ ý kiến cũng xác đáng nếu bản nhân nói liên hệ giữa người Hy Lạp với người Hy Lạp là nội bộ và gia đình, liên hệ giữa người Hy Lạp với người ngoại lai là ngoại quốc và bên ngoài không?’
‘Thưa, chí lý.’
‘Khi người Hy Lạp đánh nhau với người ngoại lai hoặc khi người ngoại lai đánh nhau với người Hy Lạp, ngô bối nói hai bên giao chiến và là kẻ thù tự nhiên, xung đột giữa đôi bên như thế nói đúng ra là chiến tranh. Nhưng khi người Hy Lạp đánh nhau với người Hy Lạp, ngô bối nói họ là thân hữu tự nhiên, trong trường hợp đó, đau lòng khôn xiết, Hy Lạp rơi vào tình trạng phân chia vì phe phái, xung đột như vậy [d] phải gọi là xung đột nội bộ.’
‘Tiện nhân tán đồng quan điểm của tiên sinh.’
‘Vậy hãy để ý hậu quả xảy ra trong xung đột nội bộ theo nghĩa thông thường, nói khác đi, khi thành quốc rơi vào cảnh nội chiến. Nếu hai phía tàn phá ruộng vườn, thiêu hủy nhà cửa của nhau, ngô bối nghĩ làm vậy là cực kỳ bạo liệt, tàn ác, ngô bố coi hai bên cả gan hủy hoại tan hoang xứ sở đã cưu mang, nuôi nấng họ như thiếu lòng ái quốc. Tuy nhiên, ngô bối cho là hợp lý [e] nếu phía thắng trận chỉ tịch thu mùa màng của đối thủ thua trận, song nên nhớ hai bên không thể tiếp tục đánh nhau mãi mãi, mà trước sau thế nào cũng phải đi tới giảng hòa.’
‘Thưa, vì thái độ này trắc ẩn gấp bội thái độ kia.’
‘Ờ, thành quốc quý hữu định xây dựng là Hy Lạp phải không?’ ‘Thưa, đương nhiên.’
‘Cư dân tử tế, nhân từ chứ?’
‘Chắc chắn.’
‘Họ sẽ yêu thương đồng bào người Hy Lạp, họ sẽ coi Hy Lạp là đất nước quê hương và họ sẽ thờ cúng cùng tôn giáo?’
‘Vâng, hẳn thế.’
‘Xung đột [471a] với người Hy Lạp họ sẽ coi như xung đột nội bộ, vì diễn ra giữa người cùng nòi giống, như vậy không thể gọi là chiến tranh.’
‘Thưa, đúng vậy.’
‘Vì thế trong thời gian phân tán họ hy vọng có ngày đi tới giảng hòa.’
‘Vâng, tất nhiên.’
‘Họ sẽ sửa sai đối thủ theo đường thân thiện, chứ không trừng trị bắt làm nô lệ, tàn phá nhà cửa, ruộng vườn; họ sẽ cư xử theo tinh thần cải hóa, không phải hận thù.’
‘Đúng thế họ sẽ làm vậy.’
‘Cho nên là người Hy Lạp, họ sẽ không tàn phá ruộng vườn Hy Lạp, thiêu hủy nhà cửa Hy Lạp, và họ sẽ không coi dân thành quốc, đàn ông, đàn bà, trẻ con, mà coi thiểu số [b] gây nên xung đột là kẻ thù. Do vậy, căn cứ trên lý do vừa kể, họ sẽ không hủy diệt đất đai, tàn phá gia cư của đa số thân hữu, mà theo đuổi xung đột tới cùng khi nạn nhân vô tội đưa thiểu số phạm tội ra ánh sáng công lý.’
‘Tiện nhân đồng ý dân thành quốc phải cư xử với kẻ thù theo đường lối như thế. Khi giao chiến với dân ngoại lai họ nên đối đãi với dân đó như người Hy Lạp đối đãi với người Hy Lạp.’
‘Vậy ngô bối nên quy định như điều luật để vệ quốc noi theo, không tàn phá ruộng vườn, không thiêu đốt nhà cửa.’ [c]
‘Ngô bối sẽ làm và cũng sẽ nói điều như thế tốt đẹp, như biết bao điều trước đó. Nhưng, tiên sinh ơi, tiện nhân thấy nếu ngô bối để tiên sinh tiếp tục đề tài này tiên sinh sẽ quên đề tài tiên sinh gạt sang bên, ấy là chứng tỏ thành quốc ngô bối miêu tả có khả dĩ hay không, và làm thế nào để có thể khả dĩ. Tiện nhân đồng ý thành quốc tiên sinh xây dựng là lý tưởng nếu tồn tại, và điều ngô bối nêu ra sẽ tốt đẹp đối với thành quốc, kể cả điều tiên sinh bỏ qua. Tiện nhân biết dân chúng sẽ cảm thấy tương thân tương ái. Họ sẽ là binh sĩ xuất sắc [d] chống lại kẻ thù, họ sẽ không bỏ nhau, vì biết nhau, vì gọi nhau là anh, là em, là cha, là con. Hơn thế, nếu phụ nữ cũng tham gia chiến dịch, đóng quân ở tiền tuyến hay dàn trận ở hậu phương như lực lượng trừ bị, để đe dọa quân thù, để tăng cường quân bạn, mỗi khi cần tiếp viện, tiện nhân hiểu làm vậy sẽ khiến họ hầu như vô địch. Tiện nhân cũng thấy nhiều điểm lợi họ đem lại cho gia đình tiên sinh không nhắc tới. Tiện nhân đồng ý điểm này và hàng ngàn [e] điểm nữa, nếu thành quốc của ngô bối thực sự tồn tại. Xin đừng nói nữa, tiện nhân không muốn nghe thêm chi tiết. Ngô bối hãy quên tất cả, bây giờ tập trung vào việc làm thế nào chứng tỏ với chính mình thành quốc có thể tồn tại và làm thế nào để thành quốc tồn tại.’
‘Ý kiến vừa nêu đối với tranh luận [472a] đúng là tấn công hết sức bất ngờ, quý hữu không khoan dung, không nương tay vì bản nhân chậm chạp, rù rờ. Có lẽ quý hữu không nhận ra bản nhân vừa suýt chết vì hai đợt sóng, khó khăn lắm mới thoát hiểm, đợt thứ ba
quý hữu đang tìm cách đem lại bây giờ to lớn gấp bội và khó khăn vô cùng phải đương đầu. Khi nghe
và nom thấy quý hữu sẽ rộng lòng tha thứ, có cảm tình với bản nhân, đồng thời hiểu ngập ngừng tự nhiên hợp lý làm sao, khiến bản nhân sợ phải đề xuất, tìm hiểu đến nơi đến chốn lý thuyết ngược đời như vậy.’
‘Càng nghe bào chữa ngô bối càng không muốn buông tha tiên sinh giải thích [b] làm thế nào có thể thực hiện chế độ xã hội như thế. Vậy nói đi, đừng phí phạm thì giờ.’
‘Ờ, có lẽ trước hết bản nhân phải lưu ý quý hữu ngô bối đã tới điểm này khi tìm kiếm bản chất công bình chính trực và bất công bất chính.’
‘Đồng ý, nhưng có sao đâu?’
‘Không sao, song bản nhân sẽ chỉ hỏi nếu tìm ra công bình chính trực là thế nào, ngô bối sẽ yêu cầu người công bình chính trực trả lời chính xác vì lý do gì lại không khác mà giống công bình chính trực về mọi mặt? Hay [c] ngô bối sẽ bằng lòng nếu người công bình chính trực tiếp cận càng gần càng tốt, chia sẻ, dự phần trong đó càng lớn lao hơn người khác càng quý hóa không?’
‘Sự thể như thế sẽ khiến ngô bối bằng lòng.’
‘Đó là mô hình lý tưởng ngô bối tìm kiếm khi nói bản chất công bình chính trực và bất công bất chính là thế nào, đồng thời miêu tả người công bình chính trực hoàn toàn, người bất công bất chính hoàn toàn ra sao nếu họ thực sự tồn tại. Do quay mắt nhìn họ, do nom thấy mức độ hạnh phúc họ vui hưởng hoặc mặt trái của hạnh phúc họ gánh chịu, ngô bối buộc lòng phải thừa nhận càng tiến gần ngô bối càng hầu như chia sẻ số phận họ. Mục đích của ngô bối là vậy, chứ không phải tìm cách chứng tỏ mô hình lý tưởng [d] có thể thực hiện bằng thực tế, đúng không?’
‘Thưa, đúng.’
‘Quý hữu có nghi ngờ khả năng nghệ thuật nếu họa sĩ vẽ chân dung người xinh đẹp tuyệt vời, mô tả đầy đủ chi tiết cho bức họa hoàn chỉnh, song không thể chứng tỏ người như thế thực sự tồn tại không?’
‘Không, trời ơi, chắc chắn không.’
‘Ờ, [e] thế ngô bối chẳng vừa dùng lời phác họa chân dung thành quốc lý tưởng đó ư?’
‘Đúng thế.’
‘Vậy có phải bức họa tồi dở chỉ vì ngô bối không thể chứng tỏ làm thế nào thực hiện trong thực tế không?’
‘Không.’
‘Vậy đó là sự thật của vấn đề. Tuy nhiên, nếu cứ tiếp tục theo đuổi đề tài, làm đẹp lòng quý hữu, tìm cách chứng tỏ làm thế nào, điều kiện ra sao ngô bối có thể tới gần hơn hết mô hình lý tưởng, bản nhân phải yêu cầu quý hữu thừa nhận nguyên tắc tương tự áp dụng cho sự kiện bản nhân trình bày.’
‘Nguyên tắc nào?’
‘Bản nhân [473a] muốn biết lý thuyết có thể thực hiện đầy đủ bằng thực hành không? Hay theo bản chất sự việc, bất kể người ta nghĩ thế nào, thực hành không bao giờ có thể tới gần chân lý như lý thuyết? Dù sao cũng cho bản nhân hay quý hữu có thừa nhận sự thật hay không?’
‘Thừa nhận.’
‘Vậy đừng ép buộc bản nhân chứng tỏ sự việc ngô bối miêu tả trong lý thuyết có thể thực hiện trong thực hành, mà nên chấp nhận ngô bối sẽ đáp ứng yêu cầu quý hữu đưa ra. Thực hiện là khả dĩ nếu ngô bối có thể tìm ra điều kiện theo đó thành quốc [b] có thể tới gần lý thuyết hơn hết. Quý hữu có bằng lòng như thế không? Phần riêng bản nhân bằng lòng.’
‘Tiện nhân cũng vậy.’
‘Điều tiếp theo bản nhân nghĩ ngô bối phải cố gắng tìm ra, đồng thời chứng tỏ sai trái ra sao trong cơ chế thành quốc hiện hành khiến không thể điều hành như ngô bối miêu tả, và thay đổi nhỏ nhất là thế nào để giúp thành quốc đạt cơ chế. Thay đổi nhỏ nhất bản nhân muốn nói thay đổi chỉ có một nếu có thể, nếu một không được thì hai, hoặc bằng mọi cách càng ít càng nhỏ càng tốt, hậu quả không đáng kể.’
‘Bằng mọi cách.’[c]
‘Bản nhân nghĩ ngô bối có thể thực hiện biến đổi bằng thay đổi đơn thuần. Thay đổi không nhỏ và cũng không dễ, song có thể.’
‘Thay đổi thế nào xin cho hay?’
‘Bây giờ bản nhân sẽ trực diện với khó khăn ngô bối gọi là đợt sóng khổng lồ. Bản nhân phải nói quý hữu hay đợt sóng đó thế nào, dù nó cuốn xoáy trong tiếng cười ngạo nghễ, bản nhân chết chìm dưới lớp sóng khinh khi. Bởi thế xin sẵn sàng lắng nghe.’
‘Bắt đầu đi.’
‘Theo bản nhân xã hội ngô bối miêu tả bấy lâu sẽ không bao giờ trở thành sự thật hoặc nhìn thấy ánh sáng mặt trời, thành quốc vànhân loại sẽ không tránh khỏi bất hạnh, tai ương, Glaucon quý mến ơi, nếu trên thế giới người cầm quyền không là triết gia, [d] hoặc người bây giờ ngô bối gọi là quốc vương, lãnh tụ chưa nghiên cứu triết học thực sự và đầy đủ, nói khác đi, chính trị và triết lý chưa kết hợp làm một, quyền hành chưa về tay một người, trong khi người bản chất khác biệt hiện nay tìm cách loại bỏ lẫn nhau [e] chưa bị ngăn cản không cho làm như thế. Sở dĩ vậy ấy là vì bản nhân thấy phát biểu ngược đời làm sao cho nên có lúc ngập ngừng không nói ra. Kể cũng lạ và lạ vô cùng khi nhận ra không có bóng dáng hạnh phúc thực sự cho xã hội hay con người trong bất kỳ thành quốc nào.’
‘Socrates quý mến ơi! Thốt lời như vậy, phát biểu ý kiến như thế giữa thanh thiên bạch nhật tiên sinh sẽ không ngạc nhiên nếu đa số người tao nhã, không phải thiểu số người bình dân, [474a] cởi phăng áo choàng, thân thể trần trụi, mỗi người vơ vội vũ khí, xắn tay áo xổ tới quyết tâm hoàn thành sứ mạng anh hùng. Trừ phi dùng lý luận ngăn chặn, hoặc co giò tẩu thoát, nếu không thế nào tiên sinh cũng sẽ trả giá thực sự về tội ngạo giễu khinh khi.’
‘Ơ hay, quý hữu làm thế với bản nhân chứ ai!’
‘Tiện nhân không ân hận. Dẫu thế không có nghĩa là tiện nhân sẽ rời bỏ tiên sinh, mà hết lòng trợ giúp, song không vượt quá mức độ thiện chí và khuyến khích. Có lẽ quen với câu hỏi tiện nhân có thể trả lời thích đáng giùm tiên sinh hơn mấy người. Vậy với đỡ đần như thế hãy tìm cách thuyết phục người hoài nghi [b] sự thật đúng như tiên sinh phát biểu.’
‘Được quý hữu tận tình trợ giúp bản nhân phải cố gắng hết sức. Nếu bằng cách nào đó thoát khỏi mũi dùi tấn công quý hữu nói đang đe dọa khôn lường, ngô bối phải định nghĩa triết gia mà ngô bối khẳng định phải là người cầm quyền. Khi không còn hồ nghi thế nào là triết gia, ngô bối có thể bảo vệ bản thân bằng cách nêu dẫn có người bẩm sinh thích hợp với triết lý [c] và chính trị trong vai trò lãnh đạo, có người không có khuynh hướng tương tự chẳng nên động tới triết lý mà chỉ cất bước đi theo.’
‘Đã đến lúc cần định nghĩa.’
‘Đồng ý, vậy đi theo, để xem nếu bằng cách nào đó ngô bối có thể giải thích sự thể thỏa đáng.’ ‘Tiên sinh đi trước dẫn đường.’
‘Ờ, bản nhân không cần lưu ý, quý hữu thừa biết, khi nói một người yêu cái gì, nếu ngôn từ sử dụng chính xác, ngô bối phải chứng tỏ người đó không yêu một phần, loại bỏ phần khác, mà yêu toàn thể cái đó.’
‘Xin lỗi tiện nhân cần lưu ý, [d] vì thực tình không hiểu tiên sinh.’
‘Bản nhân chẳng cần chờ đợi câu trả lời như thế, Glaucon ơi, câu trả lời hợp với người khác hơn quý hữu! Người đa cảm như quý hữu hẳn phải nhớ khuynh hướng si tình luôn luôn bị đam mê thôi thúc đối với thanh niên đang tuổi dậy thì, nên thường nghĩ họ xứng đáng chú ý và yêu thương. Bản nhân muốn nói đó không phải cách quý hữu và người như quý hữu xử sự với thanh niên đẹp trai hay sao? Ca ngợi mũi hếch quý hữu bảo duyên dáng; mũi khoằm quý hữu bảo cương nghị, mũi giữa hếch và khoằm [e] quý hữu bảo cân xứng ngoạn mục; nước da xậm cương trực, nước da lợt thánh thiện. Còn “màu mật ong” quý hữu nghĩ cụm từ là gì nếu không phải phát minh uyển khúc người yêu thấy dễ dàng bỏ qua cặp má tái nhợt chừng nào đối tượng còn trẻ không? [475a] Tóm lại, quý hữu sẽ thấy đủ thứ từ ngữ, đủ thứ biện bạch để không loại bỏ, khước từ bất kể người nào đang độ sung sức, ở tuổi hoa niên.’
‘Nếu tiên sinh lấy tiện nhân làm tỉ dụ người yêu si tình xử sự thế nào, tiện nhân sẵn sàng chấp nhận vì cuộc tranh luận.’
‘Ô, quý hữu không thấy người mê rượu vang cũng xử sự tương tự hay sao? Họ yêu đủ thứ rượu vang và tìm đủ lý lẽ để khen ngợi rượu vang.’
‘Vâng, quả thật như vậy.’
‘Bản nhân hy vọng quý hữu cũng nhận ra người yêu danh dự xử sự thế nào. Nếu không nắm quyền đại tướng chỉ huy quân đoàn, họ sẵn sàng nắm quyền thiếu tướng chỉ huy phần ba quân đoàn. [b] Nếu không được người danh giá, quan trọng đề cao, họ bằng lòng chấp nhận người tầm thường, hèn mọn ca
ngợi, vì say mê danh dự với bất cứ giá nào.’ ‘Chắc chắn vậy.’
‘Xin cho biết quý hữu có đồng ý chuyện này hay không. Khi nói một người say mê cái gì, ngô bối muốn nói người đó ước ao toàn bộ cái đó, hay chỉ phần này, phần kia?’
‘Thưa, toàn bộ.’
‘Sự thể cũng tương tự với triết gia. Ngô bối nói triết gia yêu hiểu biết, say mê hiểu biết, không phân biệt loại hiểu biết này hay loại hiểu biết nọ, mà mọi loại hiểu biết, đúng không?’
‘Thưa, đúng.’
‘Nếu người chuộng kiến thức, yêu hiểu biết lại om sòm, nhắng nhít về chuyện học hỏi, nhất là nếu trẻ tuổi, chưa đủ nhận xét để biết, chưa thể giải thích hợp lý [c] cái gì hữu ích, cái gì vô ích đối với mình, ngô bối sẽ không gọi là người yêu học hỏi hoặc triết gia, cũng như ngô bối sẽ không nói người cầu kỳ, kiểu cách về thức ăn là đói hoặc thèm ăn, mà gọi là người biếng ăn, không phải người ham ăn.’
‘Thưa, đúng thế.’
‘Trái lại, người sẵn sàng tiếp cận đủ thứ hiểu biết, hăng hái tìm hiểu sự việc, không bao giờ thỏa mãn, ngô bối sẽ nói người đó xứng đáng là triết gia, phải không?’
‘Bức tranh bao gồm nhiều người kỳ quái,’ Glaucon đáp. ‘[d] Người yêu cảnh trí, người mê âm thanh, thích tìm hiểu sự việc hiện hình đầy đủ trong họa phẩm tiên sinh phác họa; họ là hạng dị thường xếp loại như triết gia, vì không bao giờ muốn tham dự bàn luận nghiêm túc hoặc tiêu khiển thời gian theo cách tương tự. Trái lại, họ sẵn sàng chạy quanh, không hề vắng mặt hội tế Tửu Thần, tổ chức trong thành phố hay ở làng quê, làm như đôi tai đã chuẩn bị sẵn sàng lắng nghe mọi biểu diễn, mọi hợp xướng. Ngô bối có kể người chia sẻ thị hiếu như thế, say sưa nghệ thuật tiểu xảo như vậy là triết gia không?’ [e]
‘Không, họ không phải, song có vẻ giống triết gia.’
‘Vậy người nào tiên sinh sẽ gọi là triết gia?’
‘Người thích nhìn sự thật.’
‘Thưa, đúng, nhưng tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’
‘Sự thể không dễ giải thích cho người khác cùng hay, song bản nhân nghĩ quý hữu sẽ đồng ý điểm này.’ ‘Điểm thế nào?’
‘Vì đẹp và xấu đối nghịch, nên hai cái là hai sự việc khác nhau.’ ‘Dĩ nhiên.’ [476a]
‘Vì là hai, nên mỗi cái cũng là một.’ ‘Đúng vậy.’
‘Nguyên tắc tương tự cũng áp dụng với công bình chính trực và bất công bất chính, tốt và xấu, cùng mọi hình trạng; mỗi cái tự nó là một, song vì xuất hiện khắp nơi thành cộng đồng kết hợp với hành động, với thân thể, cái này với cái kia, nên mỗi cái có vẻ là vô số.’
‘Đúng thế.’
‘Bản nhân dùng nguyên tắc này để phân biệt người yêu cảnh trí [b], người yêu âm thanh, người yêu thủ công thực dụng của quý hữu với triết gia theo nghĩa chân thực, họ là đề tài ngô bối thảo luận.’
‘Tiên sinh tiến hành ra sao?’
‘Người thích nhìn, người thích nghe cảm thấy thích thú vì âm thanh dặt dìu, màu sắc tươi đẹp, hình thù xinh xắn cùng tác phẩm nghệ thuật mô phỏng các yếu tố đó, nhưng tâm trí họ không thể nhìn và cảm thấy thích thú trong bản chất cốt yếu của chính cái đẹp.’
‘Đương nhiên là vậy.’
‘Người có thể tiến tới chính cái đẹp, nhìn cái đẹp thực sự là cái đẹp trong chính nó không phải hiếm hay sao?’
‘Quả thực rất hiếm, đếm trên đầu ngón tay.’ [c]
‘Thế người nhận ra sự hiện hữu của sự vật xinh đẹp, song vì chân trời giới hạn, không tin tưởng sự hiện hữu của chính cái đẹp, nếu có người dẫn tới chỗ để hiểu biết cái đẹp, không thể đi theo, quý hữu nghĩ người đó tỉnh hay mơ? Xin để ý thế này. Có phải mơ chỉ là lẫn lộn giữa thực và mộng, giữa nguyên hình và tương tự, giữa thực tại và từa tựa, dù người mơ ngủ hay thức không?’
‘Theo tiện nhân người ở trạng thái tâm linh đó chắc chắn đang mơ.’
‘Thế, [d] ngược lại, người tin tưởng chính cái đẹp, nhìn cả cái đẹp lẫn sự vật đặc biệt chia sẻ, dự phần trong cái đẹp, không lẫn lộn sự vật đặc biệt và cái đẹp trong đó sự vật đặc biệt chia sẻ, dự phần thì sao? Quý hữu nghĩ người đó tỉnh hay mơ?’
‘Người đó hoàn toàn tỉnh.’
‘Bởi thế ngô bối có thể miêu tả trạng thái tâm linh của người đó là hiểu biết, trạng thái tâm linh của người kia là quan niệm không?’
‘Đương nhiên chắc vậy.’
‘Nếu người ngô bối nói chỉ quan niệm, không hiểu biết, lại bực tức nặng lời đặt vấn đề điều ngô bối phát biểu thì sao? [e] Ngô bối có nên tìm cách thân thiện trấn an, nhẹ nhàng lôi cuốn mà không để người đó biết đầu óc rối loạn rồi không?’
‘Bắt buộc.’
‘Ờ, ngô bối hãy nghĩ nói gì với người đó. Bắt đầu tìm hiểu ngô bối có nên nói với người đó ngô bối không hề đố kỵ đối với bất kỳ hiểu biết nào người đó sở đắc, mà quả thực vui mừng, thích thú thấy người đó hiểu biết đủ thứ, sau đó hỏi liệu người đó có vui lòng trả lời câu hỏi này không: “Có phải người hiểu biết là hiểu biết cái gì hoặc không hiểu biết gì hết phải không?” Quý hữu trả lời giùm người đó.’
‘Tiện nhân sẽ đáp người đó hiểu biết cái gì.’
‘Cái hiện hữu, hoặc không hiện hữu hả?’
‘Cái tồn tại. [477a] Làm sao người đó hiểu biết cái không tồn tại?’
‘Ngô bối có đồng ý, sau khi nhìn vấn đề từ mọi khía cạnh, cái tồn tại đầy đủ là có thể hiểu biết đầy đủ, cái không tồn tại là không thể hiểu biết hoàn toàn không?’
‘Hoàn toàn đồng ý.’
‘Ờ, nhưng nếu có cái ở tình trạng như thể vừa hiện hữu vừa không hiện hữu, vậy cái đó có nằm giữa cái tuyệt đối hiện hữu và cái hoàn toàn không hiện hữu, phải không?’
‘Thưa, phải, nằm giữa.’
‘Vì hiểu biết liên quan tới cái hiện hữu, không hiểu biết đương nhiên liên quan tới cái không hiện hữu, nên ngô bối cũng phải tìm cho ra xem cái nằm giữa hai cái có liên quan tới cái nằm giữa hiểu biết và không hiểu biết không,[b] nếu có cái thực sự như vậy?’
‘Vâng.’
‘Ngô bối có chấp nhận quan niệm tồn tại không?’
‘Có chứ.’
‘Cùng khả năng như hiểu biết hay khác?’
‘Khác.’
‘Bởi thế quan niệm và hiểu biết phải có quan hệ khác biệt tương ứng với khác biệt về khả năng.’
‘Chắc chắn.’
‘Vậy hiểu biết liên quan tới cái hiện hữu, và hiểu biết cái hiện hữu như cái đó hiện hữu và hiện hữu thế nào. Tuy nhiên, có khác biệt bản nhân sẽ nêu trước khi tiếp tục.’
‘Khác biệt ra sao?’
‘Ngô bối xếp chung là “khả năng” [c] sức mạnh trong ngô bối và trong sự việc giúp ngô bối thực hiện mọi chức năng khác nhau mà ngô bối có thể. Do thế nhìn và nghe chẳng hạn bản nhân gọi là khả năng. Quý hữu có hiểu loại sự việc bản nhân muốn nói không hở?’
‘Thưa, tiện nhân hiểu.’
‘Xin nói quý hữu hay bản nhân nghĩ thế nào về khả năng. Bản nhân không nhìn thấy. Khả năng không có màu sắc, hình thù hay bất kỳ phẩm chất tương tự do quan sát bản nhân phân biệt vật này với vật kia. [d] Bản nhân chỉ có thể xác định khả năng bằng cách quan sát phạm vi và tác dụng của khả năng, bản nhân bảo khả năng tương tự nếu phạm vi và tác dụng của khả năng tương tự, khác biệt nếu hai thứ khác biệt. Ý kiến quý hữu thế nào?’
‘Như tiên sinh.’
‘Vậy ngô bối quay lại. Xin vui lòng cho bản nhân hay quý hữu có nghĩ hiểu biết là khả năng không? Quý hữu có thể xếp loại hiểu biết theo cách khác không?’
‘Thưa, không; hiểu biết là khả năng và là khả năng mãnh liệt hơn hết trong mọi khả năng.’ ‘Quan niệm [e] có thể xếp loại là khả năng không hay thế nào?’
‘Thưa, có thể, vì đó là sức mạnh giúp ngô bối hình thành quan niệm.’
‘Nhưng lúc nãy quý hữu đồng ý hiểu biết và quan niệm khác nhau.’
‘Vâng, cái không sai lầm và cái sai lầm, vì thế người có óc nhận thức không đồng hóa cái này với cái kia.’
‘Tuyệt! Câu trả lời rõ ràng chứng tỏ ngô bối đồng ý [478a] hiểu biết và quan niệm khác nhau.’ ‘Vâng.’
‘Do khả năng khác nhau, quan niệm và hiểu biết có phạm vi khác nhau, phải không?’
‘Đương nhiên.’
‘Phạm vi của hiểu biết là thực tại, phải không? Chức năng của hiểu biết là hiểu biết thực tại của bất kể cái gì hiện hữu và hiện hữu như thế nào, đúng không?’
‘Vâng.’
‘Chức năng của quan niệm là hình thành quan niệm, phải không?’ ‘Thưa, phải.’
‘Chủ đề của quan niệm có tương tự chủ đề của hiểu biết không? Phạm vi của hiểu biết và quan niệm có giống nhau không? Hay là không thể?’
‘Không, theo nguyên tắc ngô bối đã đồng ý. Nếu khác nhau về khả năng, đương nhiên khác nhau về phạm vi; [b] nếu quan niệm và hiểu biết là hai khả năng khác biệt, như ngô bối nói, vậy phạm vi của hiểu biết và quan niệm tất nhiên không thể giống nhau.’
‘Nếu phạm vi của hiểu biết là hiện hữu, phạm vi của quan niệm hẳn phải khác, không phải hiện hữu, phải không?’
‘Vâng.’
‘Ờ, vậy có thể quan niệm cái không hiện hữu không? Hay cũng không thể quan niệm cái không hiện hữu? Để ý điều này. Có quan niệm là có quan niệm về cái gì. Ngô bối có thể có quan niệm về cái không hiện hữu không?’
‘Không thể.’
‘Người có quan niệm là nắm cái gì đó trong trí phải không?’
‘Vâng.’
‘Nhưng không hiện hữu không thể gọi là cái gì, mà nói đúng ra, [c] chẳng là cái gì.’
‘Đúng.’
‘Vậy ngô bối phải xếp loại không hiểu biết quan hệ với không hiện hữu, hiểu biết quan hệ với hiện hữu, phải không?’
‘Đúng.’
‘Quan niệm không quan hệ với hiện hữu hoặc không hiện hữu phải không?’
‘Không với cả hai.’
‘Và cũng không quan hệ với không hiểu biết và hiểu biết phải không?’
‘Dường như thế.’
‘Vậy có thể có quan niệm nằm ngoài không hiểu biết và hiểu biết không? Quan niệm rõ hơn hiểu biết hay tối hơn không hiểu biết?’
‘Không cả hai.’
‘Trong trường hợp đó bản nhân nghĩ quan niệm đối với quý hữu có vẻ tối hơn hiểu biết, song sáng hơn không hiểu biết?’
‘Cả hai, và ở mức độ không nhỏ.’ ‘Và cũng nằm giữa hai phạm vi?’ [d]
‘Vâng.’
‘Vậy quý hữu kết luận quan niệm ở giữa hai phạm vi?’ ‘Thưa, đúng thế.’
‘Nhưng ngô bối đã khẳng định trước đây nếu cái xuất hiện cùng lúc có vẻ vừa hiện hữu vừa không hiện hữu, cái đó thuộc loại nằm giữa hiện hữu tuyệt đối và không hiện hữu tuyệt đối, không quan hệ với hiểu biết hoặc không hiểu biết, song quan hệ với cái hiện hình ở giữa hiểu biết và không hiểu biết, đúng không?’
‘Đúng thế.’
‘Bây giờ ngô bối thấy cái ngô bối gọi là quan niệm nằm ở giữa, phải không?’ ‘Thưa, phải.’
‘Ngô bối còn phải tìm cho ra [e] cái dự phần vào cả bản chất hiện hữu lẫn không hiện hữu, cái tuyệt đối không thể gọi chính xác là cái này hoặc cái kia, nếu tìm ra ngô bối có thể tạm gọi đó là đối tượng của quan niệm như vậy liên hệ cực điểm với cực điểm, trung điểm với trung điểm, đồng ý không?’
‘Thưa, sẵn sàng.’
‘Sau khi [479a] đưa ra nguyên tắc, bản nhân sẽ quay lại thân hữu khả ái của ngô bối từng phủ nhận cái đẹp tuyệt đối trong chính nó, hoặc bất kỳ hình trạng bất biến nào của cái đẹp, mà quan niệm chỉ có cái đẹp tương đối, đa dạng, yêu cảnh trí, yêu cái đẹp hữu hình, song nhất định không đồng ý có cái đẹp duy nhất, cái công bình duy nhất, hoặc bất kể cái gì duy nhất. Bản nhân sẽ nói với thân hữu quý hóa: “Rất mong quý nhân vui lòng cho ngô bối hay trong biết bao vật xinh đẹp có cái nào xấu xí không? Trong vô số hành vi công bình chính trực có hành vi nào bất công bất chính không? Hoặc trong muôn vàn cái thánh thiện có cái nào tội lỗi không?”’
‘Không, tất cả xem ra theo nghĩa nào đó có vẻ vừa đẹp vừa xấu; sự thể tương tự với cái khác tiên sinh vừa nêu.’
‘Thế nhiều cái gấp đôi cái khác thì sao? Nếu gấp đôi một cái, những cái đó cũng có thể coi bằng nửa cái khác không?’
‘Có thể.’
‘Những cái ngô bối bảo lớn, nhỏ, nhẹ, nặng cũng có thể gán cho thuộc tính đối nghịch chứ?’
‘Vâng, có thể gán cho cả hai phẩm chất.’
‘Vậy ngô bối có thể gọi cái nào trong nhiều cái là hiện hữu, cái nào là không hiện hữu, cái ai cũng bảo là hiện hữu không?’
‘Hai cái đều khó hiểu như câu đố người ta đố nhau trong bữa tiệc, hoặc trẻ con đố nhau hoạn quan ném
con dơi,[c] hoạn quan lấy gì ném con dơi, con dơi đậu trên cái gì. Mỗi đối tượng tiện nhân vừa nêu cũng là câu đố, câu đố hai nghĩa, cả hai mơ hồ tương tự. Suy nghĩ chán chê tiên sinh cũng không thể ấn định cả hai hiện hữu hay không hiện hữu, hoặc vừa hiện hữu vừa không hiện hữu, hoặc không phải cả hai.’
‘Quý hữu có nghĩ ra cách hay hơn để giải quyết vấn đề thay vì đặt cả hai giữa hiện hữu và không hiện hữu không? Rõ ràng cả hai không có vẻ tối đến độ không thực bằng không hiện hữu, hoặc sáng đến mức thực hơn hiện hữu.’ [d]
‘Đúng quá.’
‘Bởi thế ngô bối dường như có thể kết luận ý kiến đa số phần lớn người đời chấp nhận về cái đẹp và vạn vật rập rờn giữa cái không hiện thực và cái hiện thực hoàn toàn.’
‘Thưa, phải.’
‘Trước đây ngô bối đã đồng ý nếu có cái gì thuộc loại đó, cái đó sẽ phải gọi là phạm vi của quan niệm, không phải pham vi của hiểu biết, vì là khu vực giao thoa ở giữa do khả năng ở giữa chi phối.’
‘Vâng, ngô bối đồng ý.’
‘Ngô bối nghĩ thế nào về những người này? Người nhìn cái đẹp đa số tương đối, [e] chưa nhìn cái đẹp đơn thuần tuyệt đối, lại không theo hướng dẫn chỉ đường tới đó, người nhìn công bình đa số tương đối, chưa nhìn công bình tuyệt đối, người như thế trong mọi trường hợp có thể nói là có quan niệm, song không thể nói là hiểu biết cái họ quan niệm.’
‘Đương nhiên.’
‘Ngược lại người nhìn cái tuyệt đối, trường tồn, bất biến hiển nhiên là người có hiểu biết, không phải quan niệm’
‘Cũng không thể phủ nhận cả hai.’
‘Người yêu quý, ôm ấp hiểu biết [480a] tương phản với người ấp ôm, quý yêu quan niệm. Bản nhân dám nói chắc hẳn quý hữu còn nhớ, người sau tương tự người thích nghe âm thanh êm dịu, thích nhìn màu sắc tươi đẹp, song không chấp nhận sự hiện hữu của cái đẹp tuyệt đối.’
‘Vâng, tiện nhân còn nhớ không quên.’
‘Dạo nhạc không đúng nhịp liệu ngô bối có mang tội khiếm nhã gọi họ là người yêu quan niệm thay vì người yêu hiểu biết không? Và quý hữu có nghĩ họ sẽ nổi đóa vì ngô bối miêu tả họ như thế không hở?’
‘Nếu chịu nghe, tiện nhân sẽ nói, họ đừng nổi đóa. Bởi lẽ không ai có quyền nổi đóa với sự thật.’
‘Nhưng ngô bối phải gọi người yêu sự thật, trái tim thẩm nhập bản chất chân thực từng sự vật là triết gia, không phải người yêu quan niệm.’
‘Vâng, nhất định.’
PHẦN VI
(484a-511e)
Bây giờ triết gia được định nghĩa là người yêu hình trạng. Trong phần này Socrates hơn một lần quay lại phẩm chất cần có để trở thành triết gia. Ông đặt lòng yêu sự thật lên trước, rồi từ đó suy ra phẩm chất đạo đức cần có, gồm cả đạo đức truyền thống. Ông cũng nhấn mạnh vài phẩm chất, tỉ như lanh lẹ, bình tĩnh, hầu như mâu thuẫn, hiếm khi thấy cùng hiện diện. Adeimantus đồng ý, song nêu rõ mặc dù Socrates cố tình ép buộc người nghe phải đồng ý từng điểm, song phần lớn vẫn nghĩ triết gia sáng giá nhất hạng là đồ vô dụng, nhiều người còn tồi tệ. Với vẻ mỉa mai Socrates nói đa số có lý; lời đáp khiến người nghe giật mình. Ông giải thích tính cách vô dụng qua chuyện ngụ ngôn con thuyền quốc gia trong đó thủy thủ vì mù nên nghĩ nghệ thuật hàng hải gồm nắm mái chèo khua nước, coi thuyền trưởng chân thực như nhà chiêm tinh vô dụng.
Nói về tính cách tồi tệ ông trưng nêu bản chất triết lý dẫn tới say mê, vì say mê nên phẩm chất tha hóa, chứng kiến cảnh tượng khiến xã hội coi thường. So với thực trạng đó, do chỉ tìm hiểu tính khí súc vật và coi đó là kiến thức, triết phái Sophist tác hại ít hơn. Cho nên khi bản chất triết lý bị lôi cuốn khỏi triết lý, tâm hồn ti tiện, tầm thường, ưa gây gổ xâm nhập tức thì dẫn đưa bản chất vào vòng tai tiếng.
Triết gia phải có khả năng học hỏi cao rộng, học hỏi cao rộng ấy là học hỏi Chân Thiện. Yêu cầu định nghĩa Chân Thiện, ông trả lời ông không thể, mà sẽ miêu tả ‘con cái Chân Thiện giống hệt Chân Thiện,’ rồi ông đưa ra ẩn dụ so sánh: Chiếu sáng thế giới vật lý, mặt trời thực hiện chức năng tương tự như Chân Thiện đối với thế giới lý tính. Tiến sâu giải thích ông đưa ra hình ảnh khác, hình ảnh Đường thẳng, miêu tả giấc mơ phiêu du từ nhận thức đơn thuần lên tới hiểu biết trọn vẹn, hoàn hảo, và hành trình đó cũng là hành trình vươn tới thực tại.
Khi viết phần này Plato cho thấy ông là nhà văn khả năng sáng tác sung mãn, tưởng tượng gợi hình mãnh liệt. Phần này có nhiều đoạn, như chuyện ngụ ngôn con thuyền, chuyện so sánh mặt trời, chuyện hình ảnh đường thẳng, trở thành biểu tượng bất tử trong văn chương cũng như triết học, đọc dù chỉ một lần sẽ nhớ đời. Hình ảnh đó miêu tả tư tưởng và ý nghĩa Plato muốn phô bày sắc nét đậm màu hơn bất kỳ đoạn văn nào miêu tả tương tự trong văn chương cổ kim.
***
‘Ô, [484a] Glaucon, bàn luận vòng vo, quanh quẩn mãi, khó khăn lắm bây giờ mới tìm ra, ngô bối thấy rõ ai là triết gia, ai không phải triết gia.’
‘Bàn luận ngắn ngủi xem ra không dễ chút nào.’
‘Bản nhân nghĩ quý hữu có lý. Tuy thế, phần riêng, bản nhân lại nghĩ ngô bối có thể giải quyết vấn đề ngoạn mục hơn nếu chỉ bàn luận đề tài duy nhất, không đi vào nhiều điểm vẫn cần chú ý trước khi nhìn ra khác biệt giữa cuộc đời công bình chính trực và cuộc đời bất công bất
chính.’ [b]
‘Vậy đề tài tiếp theo để bàn luận là gì?’
‘Đề tài tiếp theo hả? Thế này. Người có khả năng am tường cái trường tồn, bất biến là triết gia, người không có khả năng như thế lang thang vô định giữa muôn vàn hiện tượng biến đổi theo muôn vàn cung cách không phải triết gia, xin cho bản nhân hay, trong hai người người nào xứng đáng để ngô bối trao quyền cai trị thành quốc?’
‘Tiện nhân làm thế nào trả lời câu hỏi cho đúng cách?’
‘Địa vị vệ quốc dành cho người có khả năng bảo vệ luật pháp thành quốc và phong tục xã hội.’ [c] ‘Vâng, đúng thế.’
‘Nên trao quyền canh gác, giữ gìn mọi thứ cho người mù hay người sáng mắt?’
‘Chuyện đó không có gì phải bàn cãi.’
‘Quý hữu có nghĩ có khác biệt giữa người mù và người không có hiểu biết chân thực về thực tại, trong tâm trí không có mô hình toàn bích rõ ràng để có thể quay lại, như họa sĩ quay lại người mẫu[d] ngõ hầu nghiên cứu kỹ lưỡng trước khi quy định khái niệm hợp lý ở thế giới này về cái gọi là đẹp, đúng, tốt, tại chỗ cần quy luật như thế, hoặc canh gác, duy trì quy định đã thiết lập không?’
‘Không, trời ơi, họ khác chi người mù.’
‘Vậy ngô bối có nên biến họ thành vệ quốc không? Hay ngô bối thích triết gia, người không những đã học hỏi để hiểu biết từng thực tại chân thực, mà còn thừa kinh nghiệm đối với thực tế như người khác, và có thể ganh đua với vệ quốc trong mọi lãnh vực tuyệt hảo.’
‘Không chọn người này là phi lý, nếu người này không kém cỏi về mặt khác. Vì về phẩm chất cốt tử của hiểu biết người này rõ ràng vượt trội.’
‘Vậy[485a] ngô bối có nên thảo luận làm thế nào người này có thể phối hợp cả hiểu biết lẫn kinh nghiệm không?’
‘Nên chứ.’
‘Như ngô bố đã nói khi bắt đầu thảo luận, điểm đầu tiên là đào sâu tìm cho ra bản tính tự nhiên của người này. Khi đồng ý với nhau về cái đó rồi, bản nhân nghĩ, ngô bối sẽ sẵn sàng đồng ý người này cũng có thể sở đắc cả hai phẩm chất, cũng như người này là người đủ khả năng đảm nhận trọng trách lãnh đạo thành quốc.’
‘Xin giải thích.’
‘Nét nổi bật trong bản tính người này ngô bối có thể thừa nhận là yêu quý mọi ngành học hỏi [b] dẫn tới phát hiện thực tại bất biến, lĩnh vực không bị ảnh hưởng bởi biến hóa, thăng trầm, thay đổi thường xuyên.’
‘Đồng ý.’
‘Hơn thế người này yêu quý toàn bộ thực tại đó, tác phong giống tác phong người yêu tình ái, người yêu danh dự ngô bối miêu tả trước đây, không sẵn sàng bằng lòng thiếu mất phần nào, lớn hay nhỏ, sang trọng hay tầm thường.’
‘Vâng, tiên sinh nói chí phải.’
‘Vậy nếu đúng như ngô bối miêu tả [c] trong bản tính triết gia không có đặc tính nữa hả?’
‘Cái gì?’
‘Chân thật. Triết gia nhất định không chấp nhận giả dối, mà ghét giả dối vì yêu sự thật.’
‘Đương nhiên.’
‘Không những đương nhiên, quý hữu ơi, mà còn hoàn toàn là đặc tính tuyệt đối cần thiết của người yêu, do bản tính, phải tận tụy với mọi thứ liên hệ mật thiết với đối tượng của tình yêu.’
‘Đúng thế.’
‘Có cái gì liên hệ gần gũi với hiểu biết hơn sự thật không hở?’
‘Không.’
‘Như vậy chắc hẳn khó có thể phối hợp trong cùng bản tính [d] lòng yêu hiểu biết với lòng yêu giả dối.’
‘Hoàn toàn không thể.’
‘Bởi thế người thực sự yêu hiểu biết sẽ thèm khát toàn bộ sự thật từ lúc đầu còn xanh tuổi còn trẻ.’
‘Chắc chắn.’
‘Nhưng hơn thế ngô bối thừa biết nếu nhắm mãnh liệt về một hướng, ước muốn của người đó do vậy sẽ yếu đà ở hướng khác, như dòng suối tách nước ra nhiều ngả.’
‘Hẳn thế.’
‘Do vậy như dòng nước đổ về hướng thu thập hiểu biết và hoạt động tương tự, ước muốn của người đó sẽ tập trung vào vui thú tinh thần, lánh xa thú vui thể xác, [e] nghĩa là nếu người đó là triết gia đích thực, không phải triết nhân giả mạo.’
‘Đương nhiên.’
‘Người đó sẽ tự chế, không khát khao, vồ vập tiền bạc. Người khác bận tâm, hăm hở tìm kiếm tiền bạc để tiêu pha vung vít, người đó không vậy.’
‘Đúng thế.’ [486a]
‘Nhưng khi phân biệt bản tính triết lý với bản tính phi triết lý quý hữu cũng phải để ý cái này.’
‘Cái gì vậy?’
‘Quý hữu phải để ý cái không dính dáng tới bần tiện. Vì tâm trí ti tiện hoàn toàn không xứng hợp với ý định bất biến luôn luôn vươn tới nhằm nắm bắt toàn bộ, trọn vẹn cái siêu việt và cái trần tục.’
‘Chí lý.’
‘Nếu người bẩm sinh đầu óc vĩ đại, tầm nhìn sâu rộng để mắt quan sát toàn bộ thời gian và toàn bộ thực tại, quý hữu có nghĩ người đó coi đời người là cái gì quan trọng không?’
‘Không.’
‘Vì thế người đó sẽ không nghĩ chết là cái đáng sợ.’ [b]
‘Không.’
‘Như vậy tức là bản chất ti tiện, nhút nhát không thể thực sự dính dáng tới triết lý chân thực.’
‘Không, theo ngu ý, không thể.’
‘Vậy xin cho hay người bản chất quân bình, không ti tiện, không keo kiệt, không huênh hoang, không nhút nhát liệu có thể là người khó chơi hoặc trở thành bất công bất chính không?’
‘Không.’
‘Bởi thế khi tìm kiếm bản tính có triết lý hay không, quý hữu phải để ý quan sát bản tính đó ngay từ lúc còn trẻ có chính trực, hòa nhã hay ngang ngạnh, cộc cằn.’
‘Đương nhiên.’ [c]
‘Còn điều nữa quý hữu cũng chớ bỏ qua.’ ‘Điều gì vậy?’
‘Bản nhân muốn nói bản tính đó học hỏi nhanh chóng hay chậm chạp, dễ dàng hay khó khăn. Quý hữu không thể kỳ vọng người đặc biệt yêu thích cái gì khi thực hiện lại thấy đau đớn, khó khăn, cực nhọc, nhiều cố gắng, ít thành công.’
‘Không, người đó không thể.’
‘Một người có thể tránh rơi vào tình trạng hoàn toàn không hiểu biết nếu không thể lưu giữ cái đã học hỏi và không có trí nhớ không?’
‘Dĩ nhiên không.’
‘Do vậy người đó sẽ hì hục, căm cụi mất công vô ích, cuối cùng bị đẩy tới chỗ ghét bỏ bản thân và toàn thể công việc học hỏi.’
‘Tất nhiên.’
‘Bởi thế ngô bối không bao giờ kể người hay quên [d] thuộc hàng người có phẩm chất triết lý; ngô bối buộc lòng đòi hỏi người đó phải có trí nhớ hoàn hảo.’
‘Vâng, nhất định.’
‘Hơn thế bản chất xa lạ với Thi Thần, không có văn hóa hoặc phong cách sẽ thế nào cũng đưa tới chỗ thiếu ý thức về tầm vóc.’
‘Chắc vậy.’
‘Ý thức về tầm vóc có liên hệ gần gũi với sự thật không hở?’
‘Thưa, có.’
‘Cho nên cộng với đủ thứ phẩm chất đã kể, ngô bối cần tìm kiếm tâm trí có phong cách và ý thức về tầm vóc, tâm trí sẽ tự nhiên và dễ dàng dẫn tới nhận thức hình trạng của mỗi thực tại.’
‘Tiện nhân đồng ý.’
‘Vậy sao nhỉ? [e] Quý hữu có đồng ý không bây giờ ngô bối đã kể hết danh sách đặc tính, phẩm chất cần thiết, tất cả quấn quyện với nhau, tâm trí phải sở đắc, nếu muốn hiểu biết đầy đủ thực tại?’
‘Chắc chắn [487a] phải có đầy đủ.’
‘Quý hữu có chống đối việc theo đuổi không ai có thể thực hiện đích đáng trừ phi người đó trong bản chất phải phối hợp trí nhớ bén nhạy, học hỏi mau lẹ, nhìn xa trông rộng, tâm hồn cao thượng, tính tình dịu dàng, gần gũi sự thật, công bình, can đảm, tiết độ không?’
‘Thưa, ngay cả thần linh ưa phê bình, châm chọc cũng không bới lông tìm vết chống đối việc theo đuổi như thế.’
‘Vậy khi tuổi tác và giáo dục đã đạt mức viên mãn, người đó có phải người duy nhất quý hữu trao thành quốc hay không?’
‘Dĩ nhiên [b] không ai có thể phủ nhận điều tiên sinh vừa nói,’ đến đây Adeimantus lên tiếng ngắt lời. ‘Nhưng mỗi lần tiên sinh nói như lúc này, người nghe lại có ấn tượng kỳ lạ. Họ có cảm tưởng nao núng vì không có kinh nghiệm về nghệ thuật hỏi đáp, nên thường bị lý luận dẫn xa đề, lạc lối một chút trước mỗi câu hỏi tiên sinh đưa ra, cuối cuộc tranh luận cộng tất cả cách biệt nho nhỏ, họ thấy sai lầm khủng khiếp xuất hiện trái ngược với những gì họ nói trước đó. Họ cảm thấy lý luận của tiên sinh y hệt cuộc chơi cờ trong đó người đánh cờ tập toạng luôn luôn cuối cùng bị tay chơi cờ cao siêu dồn vào thế bí, tiến thoái lưỡng nan, không biết đi đường nào. [c] Giống người chơi cờ họ cùng cảm thấy mắc kẹt,
không biết nói thế nào trong loại chơi cờ khác biệt, chơi không phải với quân cờ mà với lý luận. Sở dĩ nói thế ấy là vì tiện nhân liên tưởng tới tranh luận hiện tại. Bây giờ mỗi lần câu hỏi đặt ra, người nào cũng nói không thể dùng lời chống đối bất kỳ điểm nào trong lý luận của tiên sinh, song rõ ràng ai cũng thấy trong thực tế người lao vào triết lý (không phải người gắn bó với triết lý từ lúc trẻ để tiếp thu văn hóa, sau đó rút ra bỏ dở, mà người nấn ná quá lâu), [d] đa số trở thành kỳ cục hết sức, chim dại lạc đàn, nếu không muốn nói sa đọa triệt để, trong khi số khác có vẻ khả kính, mặc dù nổi tiếng thanh tao, do hậu quả theo đuổi, tiên sinh ca ngợi hết lời, rơi xuống mức hoàn toàn vô dụng đối với xã hội, vô ích đối với thành quốc.’
‘Quý hữu nghĩ cáo buộc như thế đúng hay sai?’
‘Tiện nhân không biết, tiện nhân muốn nghe tiên sinh nghĩ thế nào.’
‘Nếu quý hữu muốn biết bản nhân sẽ nói bản nhân thấy họ nói đúng sự thật.’
‘Vậy làm sao tiên sinh có thể nói [e] thành quốc sẽ không bao giờ hết tệ hại nếu triết gia chưa nắm quyền cai trị, số người tiên sinh đồng ý là phần tử vô dụng trong xã hội?’
‘Trả lời câu hỏi bản nhân phải lấy hình ảnh minh họa.’
‘Chuyện đó tiên sinh có bao giờ làm đâu!’
‘Đấy, thấy chưa, [488a] quý hữu chọc quê sau khi đưa bản nhân vào vòng tranh luận tuyệt vọng muốn đưa ra quan điểm khó khăn vô cùng! Dù sao hãy lắng nghe hình ảnh bản nhân kể, quý hữu sẽ hiểu, bản nhân ham mê hình ảnh nhường nào. Vì cung cách người ta đối xử với người khả kính trong thành quốc đau buồn đến độ không có sự thể đơn độc nào trên trần gian có thể sánh kịp. Bởi vậy, đối với trường hợp như thế, nếu phải biện hộ vị thế tàn tệ, nông nỗi thảm thương của họ, bản nhân phải tìm kiếm từ nhiều nguồn cội, gom góp chất liệu làm thành bức tranh, như họa sĩ phối hợp kỳ lạ mấy con vật để vẽ hình nửa dê nửa hươu hoặc quái vật tương tự.
‘Tưởng tượng tình trạng sau đây diễn ra trên boong chiếc thuyền đơn độc hay đoàn thuyền đông đảo. Thuyền trưởng cao lớn, lực lưỡng hơn thủy thủ, [b] song tai hơi nghễnh ngãng, mắt hơi cận thị, kiến thức hàng hải hơi giới hạn. Thủy thủ cãi lộn om sòm chuyện làm hoa tiêu, làm thế nào lái thuyền trên biển, người nào cũng nghĩ mình có thể cầm bánh lái, mặc dù chưa bao giờ theo học nghệ thuật hàng hải, không thể nói ai là thầy dạy hoặc xác định thời gian thực tập. Vậy mà họ nói nghệ thuật vừa kể không cần phải dạy, họ sẵn sàng cho về chín suối người nào nói khoa này cần phải giảng dạy. Suốt ngày họ bu quanh không rời thuyền trưởng [c] năn nỉ, mè nheo, làm đủ trò để thuyền trưởng trao bánh lái. Nếu nhóm này đạt ý nguyện, nhóm kia sẽ hạ sát, ném xác xuống biển. Sau đó phục vụ đủ thứ, nào thuốc ngủ, nào rượu ngon, đưa thuyền trưởng chân thật tới chỗ đờ đẫn, làm chủ chiếc thuyền, tận hưởng mọi thứ trên boong, ăn uống lu bù, họ biến hải hành thành cuộc hải du vui thú say sưa. Chưa hết! [d] Cuối cùng, họ ca ngợi người biết cách giúp đỡ thuyết phục hay ép buộc thuyền trưởng bằng sức mạnh hay mưu mẹo; họ tán dương người này là hoa tiêu tài ba, am tường hàng hải, hiểu biết biển cả, đồng thời chê bai người kia là vô dụng. Họ hoàn toàn không hiểu hoa tiêu thực sự phải nghiên cứu bốn mùa trong năm, bầu trời, tinh tú, hướng gió cùng đề tài thích hợp, liên hệ tới nghề nghiệp [e] nếu muốn thực sự đủ khả năng điều khiển chiếc thuyền. Trái lại, họ nghĩ không tài nào sở đắc khả năng chuyên môn cần thiết để làm công việc điều khiển, bất kể họ có muốn ứng dụng khả năng đó hay không, và không
làm gì có chuyện gọi là nghệ thuật hàng hải. Với đủ thứ chuyện như thế diễn ra trên boong quý hữu có nghĩ thủy thủ con thuyền mà làm như vậy sẽ không coi hoa tiêu thực sự [489a] là tay ba hoa, kẻ nhìn sao, đầu trên mây, vô dụng đối với họ hay sao?’
‘Thưa, tiện nhân nghĩ tất nhiên họ làm vậy.’
‘Bản nhân nghĩ, không cần giải thích chi tiết, quý hữu cũng hiểu hình ảnh nhằm phơi bày thái độ hiện tại của thành quốc đối với triết gia thực sự.’
‘Thưa, tiện nhân hiểu.’
‘Vậy quý hữu phải giải thích hình ảnh cho người nào tỏ vẻ ngạc nhiên trước sự kiện xã hội không quý trọng triết gia, trước hết tìm cách thuyết phục người đó [b] sự thể càng ngạc nhiên gấp bội nếu triết gia được đề cao.’
‘Tiện nhân sẽ giải thích cho người đó hay.’
‘Rồi nói với người đó thế này: Quý nhân nói chí phải, triết gia hạng sáng giá vượt bực là đồ vô dụng đối với đa số nhân dân, đồng thời yêu cầu người đó nếu nói vô dụng thì đừng chê bai người sáng giá mà chê bai người không sử dụng người sáng giá. Đời thuở nhà ai, nghe sao lọt tai, thuyền trưởng lại yêu cầu thủy thủ để thuyền trưởng chỉ huy, và đời thuở nhà ai, chẳng hợp lý chút nào, người tài giỏi đến gõ cửa nhà người giàu có. Tác giả câu nói thâm thúy không nói sự thật mà biến ngôn ý nhị. Điều tự nhiên và chân thực đối với người ốm đau, bệnh tật là [c] dù giàu hay nghèo tới gõ cửa nhà thầy thuốc, và đối với người cần hướng dẫn là gõ cửa nhà người biết hướng dẫn. Nếu thực sự ích dụng người biết hướng dẫn không yêu cầu người cần hướng dẫn chấp nhận để mình hướng dẫn. Đối với người cai trị thành quốc hiện thời, xem ra không sai chút nào, nếu quý nhân so sánh họ với thủy thủ ngô bối vừa miêu tả qua hình ảnh, hoặc người họ tuyên bố là kẻ nhìn sao vô dụng với hoa tiêu thực sự.’
‘Chí lý.’
‘Đó là nguyên nhân và điều kiện gây khó khăn cho việc theo đuổi tuyệt vời để đạt tiếng thơm đối với người theo đường hướng trái ngược. Nhưng [d] chê bai gay gắt, phỉ báng khủng khiếp, gièm pha kinh hồn đối với triết lý lại phát xuất từ người làm ra vẻ thực hành triết lý, người mà người lên án triết lý của quý hữu tuyên bố đa số đều xấu xa. Người đó còn nói số sáng giá trong bọn hầu như vô dụng,nhận định cay chua bản nhân đồng ý, có phải thế không?’
‘Thưa, phải.’
‘Ờ, ngô bối đã giải thích lý do vì sao có tình trạng vô dụng trong đám họ.’
‘Vâng, ngô bối đã làm.’
‘Tiếp theo ngô bối có nên giải thích tại sao phần lớn trong đám họ lại sa đọa, [e] đồng thời chứng tỏ, nếu có thể, không phải lỗi tại triết lý.’
‘Vâng, xin tiên sinh tiến hành.’
‘Bắt đầu thảo luận, nói và nghe lần lượt thay phiên, hãy nhớ lại ngô bối đã miêu tả bản chất người thực sự tốt đẹp cần có như thế nào. [490a] Trước hết, nếu quý hữu còn nhớ, đòi hỏi đầu tiên là sự thật. Người đó phải luôn luôn và tích cực theo đuổi, nếu không sẽ mang tiếng là kẻ mạo danh và bị trục xuất, tống cổ khỏi làng triết học chân chính.’
‘Ngô bối đã khẳng định.’
‘Điều này chắc hẳn nghịch lý dưới mắt nhiều người đối với người đó.’ ‘Thưa, chắc vậy.’
‘Sau đó, để đáp lời bênh vực, ngô bối có nên biện bạch người yêu hiểu biết chân thực [b] có khả năng thiên bẩm kết hợp với thực tại, không bằng lòng nấn ná với mỗi nhóm trong hằng hà sa số sự vật đặc biệt, quan niệm thường chấp nhận là thực tại. Trái lại, trong khi tìm kiếm, hăng say vươn lên không mỏi mệt, không lầm lẫn, người đó chỉ ngừng khi nắm bắt bản chất thực tại mỗi sự vật như nó thực sự hiện hữu trong chính nó, với năng lực tâm linh sung mãn để nắm bắt, nghĩa là, với năng lực tương tự thực tại, tiến tới, hợp nhất với thực tại. Đến lúc đó, chứ không phải trước đó, do hôn phối, người đó mới hạ sinh nhận thức và sự thật, và chỉ ngừng lâm bồn sau khi đạt tới hiểu biết, cuộc đời và chất sống thực sự.’
‘Bào chữa như vậy hợp lý hơn hết.’
‘Người như thế yêu hay ngược lại ghét giả dối?’
‘Ghét giả dối.’ [c]
‘Khi sự thật dẫn đường cuộc vũ, ngô bối không muốn xấu xa kéo đàn đi theo, phải không?’
‘Làm sao có thể?’
‘Nhưng ngô bối hy vọng tìm thấy không phải khuyết tật, mà tính tình lành mạnh trong đó tiết độ sánh bước cùng công bình.’
‘Đúng thế.’
‘Ờ, lúc đó, bản nhân nghĩ ngô bối không cần đòi hỏi hàng lô phẩm chất khác bản chất triết lý cần có diễn hành trở lại từ đầu. Quý hữu hẳn còn nhớ ngô bối thấy phẩm chất đó cũng bao gồm chí khí can đảm, tâm hồn quảng đại, học hỏi mau lẹ, trí nhớ minh mẫn. Tới đó ngắt lời quý hữu lên tiếng, [d] trong khi mọi người buộc phải đồng ý với những gì ngô bối phát biểu, nếu tạm ngưng tranh luận, để mắt nhìn số người ngô bối bàn luận, mọi người sẽ nói mọi người thấy có triết gia vô dụng, có triết gia hoàn toàn đồi bại. Vì thế cố gắng tìm hiểu nguyên do đưa tới chê trách bây giờ ngô bối phải trả lời câu hỏi tại sao đa số triết gia là đồ vô lại? Đó là lý do khiến ngô bối buộc lòng phải trở lại định nghĩa đặc tính bẩm sinh của triết gia chân thực.’
‘Vâng, phải thế.’ [e]
‘Vậy ngô bối phải tìm hiểu cung cách bản chất đó biến chất; có nhiều trường hợp bản chất đó băng
hoại hoàn toàn, song có trường hợp bản chất đó không hề hấn, cuối cùng, như quý hữu nói, người ta bảo vô dụng, mặc dù hoàn toàn vô hại. Sau đó [491a] ngô bối phải tìm hiểu bản chất tâm trí mô phỏng bản chất đó, xuất hiện đầy đủ theo đuổi triết lý, cứ thế dấn thân theo đuổi quá sức, quá cao, quá xa, rồi lầm lẫn, hết trật đường lạc điệu lại lạc điệu trật đường, đưa triết lý vào tình trạng ô danh bại giá quý hữu miêu tả.’
‘Xin tiên sinh vui lòng cho tiện nhân hay tình trạng biến chất.’
‘Bản nhân sẽ cố gắng trong khả năng của mình, nếu có thể xem xét cùng quý hữu. Bản nhân nghĩ mọi người sẽ đồng ý bản chất phối hợp như thế ngô bối đòi hỏi ở tâm trí triết gia lý tưởng, xem ra rất hiếm trong nhân loại, [b] và ít thấy xuất hiện trên trần gian. Quý hữu có nghĩ vậy không?’
‘Thưa, rất hiếm.’
‘Vậy hãy nghĩ tới nguyên nhân mãnh liệt, độc hại gây nên tình trạng băng hoại trong số tâm trí hiếm hoi.’
‘Nguyên nhân nào?’
‘Lạ lùng hơn hết đối với quý hữu là mỗi phẩm chất ngô bối ca ngợi trong bản chất đó lại làm hư hỏng tâm trí người mang, bứt đưa người đó ra khỏi triết lý. Bản nhân muốn nói can đảm, tiết độ, cùng nhiều phẩm chất khác ngô bối vừa kể.’
‘Tiện nhân ngạc nhiên khi nghe điều như vậy.’
‘Hơn thế, [c] ngoài mấy đặc trưng vừa kể, đặc trưng thường gọi là yếu tố tốt đẹp trong cuộc đời cũng góp phần tác hại, lôi cuốn người đó – diện mạo tuấn tú, của cải giàu có, thân thể cường tráng, liên hệ gia đình nổi tiếng, xã hội lừng danh và nhiều thứ tương tự. Quý hữu hiểu loại yếu tố bản nhân muốn nói chứ?’
‘Vâng. Nhưng tiện nhân muốn biết chính xác hơn nữa tiên sinh định nói gì.’
‘Để ý toàn bộ câu hỏi, quý hữu sẽ nhìn thấy điều đó. Những gì ngô bối vừa nói sẽ không khiến quý hữu ngạc nhiên.’
‘Tiên sinh định nói gì?’
‘Ngô bối [d] đều biết hạt giống, mọi vật sinh trưởng, cây cối hay súc vật, sống được là nhờ dinh dưỡng, khí hậu, đất đai đầy đủ; càng mạnh hạt giống càng đòi hỏi môi trường thích hợp, thiếu vắng những thứ đó hạt giống phát triển chậm chạp, vì môi trường xấu tồi có hại đối với cái tốt đẹp nhiều hơn cái khác biệt.’
‘Dĩ nhiên.’
‘Bởi thế xem ra có lý khi nói phẩm chất tốt đẹp sẽ trở nên tồi tệ nhiều hơn phẩm chất tồi tệ trong môi trường không thuận lợi.’
‘Đúng vậy.’
‘Cho nên, [e] Adeimantus ơi, dựa vào nguyên tắc này, ngô bối có thể nói bản tính thiên phú hơn hết trở nên đặc biệt tồi tệ nếu nuôi dưỡng, giáo dục tồi tệ phải không? Hay quý hữu nghĩ sai trái lớn lao, xấu xa thuần túy là sản phẩm của bản chất yếu kém chứ không phải bản chất lành mạnh băng hoại vì nuôi dưỡng? Và quý hữu có nghĩ bản chất yếu kém là nguyên nhân gây ra hậu quả tốt đẹp hay xấu xa không hở?’
‘Không, tiện nhân không nghĩ thế, tiện nhân đồng ý với tiên sinh.’
‘Do vậy, theo bản nhân, [492a] bản tính triết lý ngô bối vừa định nghĩa nếu được nuôi dưỡng, giáo dục đúng cách trong quá trình phát triển phải nảy nở tuyệt hảo. Nếu gieo trồng, nẩy mầm, mọc lên ở mảnh đất không thích hợp, bản chất đó sẽ đưa tới kết quả trái ngược, trừ phi có thiên mệnh bao che. Quý hữu có cũng chia sẻ quan điểm như nhiều người cho rằng phần nào thanh niên của ngô bối hư hỏng vì thầy giáo chuyên nghiệp, đám Sophist, có số trong khả năng riêng tư làm họ hư hỏng tới mức độ thực sự đáng kể không? Có phải người nói thế không ai khác mà là bọn Sophist chính tông, ảnh hưởng lớn lao, [b] giáo dục khá ư hiệu quả, biến già trẻ, trai gái, đàn ông, đàn bà thành loại người họ mong muốn không?’
‘Nhưng họ làm vậy lúc nào?’
‘Khi họ rủ nhau kéo vào hội trường, pháp đình, hí viện, khi họ tụ tập trong lều trại, tại nơi công cộng, ầm ĩ, bừa bãi, phóng túng, la hét, vỗ tay hoan hô, lớn tiếng đả đảo bất kể cái gì đề nghị hoặc quyết định, [c] khi đá ném tới tấp, nơi hội họp ồn ào như chợ, tiếng hoan hô, đả đảo gia tăng dồn dập. Trước cảnh tượng như thế người thanh niên có thể giữ lòng bình thản, bất động như người ta nói không? Làm sao giáo dục cá nhân có thể đương cự áp lực như thế? Thanh niên có thể sẽ bị nhận chìm vì tiếng hoan hô, lời đả đảo, cuốn phăng mang đi cùng con nước, thấy mình nói năng tương tự về cái đẹp, cái xấu, cái hay, cái dở, xử sự, theo đuổi, phản ứng như đám đông và trở thành người như đám đông không?’
‘Vâng, thưa tiên sinh, áp lực sẽ diễn ra.’ [d]
‘Vậy mà ngô bối vẫn chưa đề cập áp lực quyết liệt hơn hết.’ ‘Như thế nào?’
‘Áp lực cụ thể các nhà giáo dục chuyên nghiệp, những tay triết gia Sophist sành sỏi đưa ra trước khi ra tay nếu dùng lời không thể thuyết phục. Quý hữu không biết ư họ trừng phạt bằng cách truất quyền bầu cử, tịch thu tài sản, kết án tử hình người ương bướng không chịu lắng nghe?’
‘Vâng, trừng phạt gắt gao chắc chắn họ làm.’
‘Vậy thử hỏi giáo dục riêng tư hay bất kể cá nhân Sophist nào làm sao có thể đi ngược chiều hướng và chống lại áp lực như thế?’
‘Không thể, tiện nhân nghĩ.’ [e]
‘Không thể đương nhiên, đấy là chưa kể ngớ ngẩn hết sức nếu định tâm là thứ thầy giáo như thế! Đào
luyện loại bản chất khác biệt, đào luyện để đạt tuyệt hảo theo tiêu chuẩn khác biệt tiêu chuẩn đại chúng quan niệm là không thể, chẳng bao giờ có thể, và sẽ không bao giờ có thể, Adeimantus ơi, nghĩa là, bản nhân muốn nói về mặt khả năng con người, và chỉ khả năng này thôi, như ngạn ngữ nói, không phải phép lạ. [493a] Bởi, xin quý hữu đừng lầm, thoát khỏi xấu xa, phát triển đúng đường trong tổ chức xã hội hiện tại, trong chế độ chính trị hiện thời có thể nói đó là nhờ thiên mệnh thiêng liêng cứu vớt.’
‘Tiện nhân cũng nghĩ vậy.’
‘Bản nhân hy vọng ngoài điểm đó quý hữu cũng sẽ đồng ý điểm này.’ ‘Điểm gì?’
‘Số người đó kiếm sống bằng cách dạy học trả tiền, xã hội gọi là Sophist, thán phục tài năng coi là địch thủ nghệ thuật đám nhà giáo ngô bối vừa nói, thực ra chẳng dạy gì, mà chỉ nhắc lại quan niệm truyền thống đa số dân chúng ôm ấp, biểu lộ mỗi khi gặp mặt; họ gọi cái đó là hiểu biết. Điều bản nhân muốn nói là thế này. Tưởng tượng người trông nom con vật to lớn, lực lưỡng [b] muốn tìm hiểu bản năng và sở thích của nó; muốn điều khiển nó, người đó phải học cách khi nào tới gần, khi nào và tại sao nó lại đặc biệt hung dữ hay hiền lành, âm thanh phát ra trong mỗi trường hợp nghĩa là gì, tiếng nói, giọng điệu phải sử dụng ra sao để vỗ về hoặc thúc đẩy. Học tập tất cả, qua kinh nghiệm lâu dài, quen thuộc thường nhật, người đó gọi là hiểu biết, thu thập, tóm tắt, cô đọng thành nghệ thuật đem ra giảng dạy. Nhưng người đó không thực sự biết sở thích, thèm muốn nào của nó đáng yêu hay đáng ghét, [c] tốt hay xấu, phải hay trái; người đó chỉ sử dụng ngôn từ theo phản ứng của nó, gọi những gì nó làm vừa lòng là tốt, những gì nó làm trái ý là xấu. Người đó không đưa ra giải thích hợp lý, trái lại gọi yêu sách cần thiết của bản chất con vật là tốt đẹp, đáng yêu, hoàn toàn mù tịt đối với bản chất và khác biệt thực sự giữa cần thiết và tốt đẹp, và hoàn toàn không thể nói cho người khác hay cái đó là thế nào. Trời đất ơi, quý hữu có nghĩ người đó làm thứ thầy giáo kỳ lạ không?’
‘Vâng, hết sức kỳ lạ.’
‘Nhưng có khác biệt thực sự giữa người đó và người nghĩ [d] hiểu biết về đam mê, vui thú của quần chúng từ mọi giới là khoa học, bất kể người đó là họa sĩ, nhạc sĩ, thi sĩ hay chính khách không? Nếu liên hệ với quần chúng, tiếp cận để phô diễn thi ca, trình bày sáng tác hoặc biểu lộ khả năng phục vụ thành quốc để quần chúng nhận xét, người đó đã lầm lạc biến quần chúng thành chủ nhân, đưa bản thân tới chỗ cần thiết tai hại, gọi là cần thiết Diomedes, chỉ sáng tác những gì quần chúng chấp nhận. Quý hữu có bao giờ nghe lý luận nghiêm túc nào chứng tỏ sáng tác như thế là có giá trị chân thực không?’
‘Thưa, không, tiện nhân không hy vọng có dịp như thế.’ [e]
‘Xin nhớ điều này và hồi tưởng trước đây ngô bối phân biệt cái đẹp chính nó với sự vật đẹp đặc biệt, và cái thực sự là nó với đa số sự vật đặc biệt. [494a] Quý hữu có nghĩ quần chúng sẽ chấp nhận hoặc quan niệm sự thể không? Và quần chúng có tin sự thể như vậy không?’
‘Chắc là không.’
‘Bởi thế triết lý là cái không thể đối với quần chúng.’
‘Hoàn toàn không thể.’
‘Và bởi thế quần chúng phủ nhận triết gia.’
‘Đương nhiên.’
‘Cả số cá nhân trà trộn với quần chúng và muốn làm đẹp lòng quần chúng.’ ‘Điều đó hiển nhiên.’
‘Do vậy quý hữu có hy vọng nhìn thấy bản chất triết lý sẽ tồn tại chân thực với thiên hướng và kiên nhẫn duy trì tới cùng không? Hẳn quý hữu còn nhớ trước đây [b] ngô bối đồng ý học hỏi mau lẹ, trí nhớ minh mẫn, tinh thần can đảm, tâm hồn quảng đại là đặc tính thiên bẩm.’
‘Thưa, nhớ.’
‘Với năng khiếu thiên phú như thế ngay từ lúc còn nhỏ người theo đuổi triết lý phải dẫn đường chỉ lối cho bạn hữu, đặc biệt nếu thân thể tráng kiện kết hợp với tinh thần minh mẫn.’
‘Dĩ nhiên.’
‘Bản nhân thầm nghĩ khi người đó khôn lớn, bằng hữu và đồng bào sẽ sử dụng để thực hiện mục đích của họ.’
‘Đương nhiên họ sẽ làm.’
‘Tỏ ra phục tùng hết sức, họ xin ân huệ, [c] bộc lộ ngưỡng mộ, tính toán ngỏ lời tâng bốc quyền năng ngày nào đó sẽ thuộc về người đó.’
‘Vâng, sự thể trên đời thường là vậy.’
‘Trong tình huống như thế quý hữu tưởng tượng người đó xử sự thế nào? Đặc biệt nếu xứ sở cường thịnh, người đó xuất thân từ gia đình quý phái, giàu có, thân thể cường tráng, diện mạo tuấn tú? Quý hữu có nghĩ người đó sẽ thực hiện tham vọng lớn lao, tự nghĩ có thể giải quyết mọi việc của người Hy Lạp và dân ngoại lai không? [d] Hay do vậy người đó trở thành vô cùng ngạo mạn, hết sức huênh hoang, phô trương phi lý, kiêu hãnh hão huyền?’
‘Thưa, chắc có.’
‘Tưởng tượng lúc đang ở tình trạng như thế có người đến gần dịu dàng nói cho người đó hay sự thật: Người đó hoàn toàn thiếu hiểu biết cần trau dồi ngay bây giờ; hơn thế nếu không cần cù làm việc như nô lệ người đó sẽ không bao giờ sở đắc. Quý hữu có nghĩ, bị vô vàn ảnh hưởng xấu xa bủa vây, người đó sẽ sẵn sàng lắng nghe chăng?’
‘Không, người đó sẽ thấy khó khăn hết sức.’
‘Trái lại, nếu bản chất tự nhiên, năng khiếu tự nhiên [e] nghiêng về lý luận khiến lắng nghe lời nói,
nhìn thấy mục tiêu, do lôi cuốn, người đó ngả theo triết lý, ngô bối sẽ nghĩ bằng hữu phản ứng thế nào khi biết mất người đó là mất cả khả năng phục vụ lẫn tình bạn tương giao? Họ sẽ làm gì, nói gì liên hệ tới người đó, để ngăn cản người đó khỏi bị thuyết phục, hoặc liên hệ với người thuyết phục để ngăn chặn người thuyết phục không thể thuyết phục trong khi âm thầm mưu tính hãm hại, công khai đưa ra tòa buộc tội để ngăn ngừa người đó thuyết phục giới trẻ?’
‘Họ đương nhiên làm vậy.’ [495a]
‘Làm thế nào người đó có thể trở thành triết gia rao giảng triết lý?’ ‘Hiển nhiên không thể.’
‘Vậy quý hữu có thấy ngô bối hoàn toàn có lý khi nói yếu tố cấu thành bản chất triết lý bề gì cũng chịu trách nhiệm, nếu phát triển trong môi trường giáo dục tồi tệ, đối với tình trạng băng hoại của triết lý, suy sụp không thể thực hiện chức năng chính đáng, cũng như của cải, tài sản cùng loại cũng góp phần không?’
‘Thưa, ngô bối rất có lý.’
‘Vậy, Adeimantus quý hóa hay ngạc nhiên ơi, mấy thứ vừa kể là ảnh hưởng lớn lao đã hủy hoại, hủ hóa bản chất tốt đẹp, rất quý hiếm bất luận thế nào như ngô bối miêu tả, [b] chỉ nhằm theo đuổi cái cao cả hơn hết. Ngô bối sẽ tìm trong số người này người nào mang xấu xa khủng khiếp, người nào đem tốt lành vô cùng cho thành quốc và quần chúng, nếu khuynh hướng dẫn họ theo đường đó. Bản chất nhỏ nhen không bao giờ làm bất kể cái gì cao cả cho cá nhân hoặc xã hội.’
‘Đúng quá.’
‘Khi vốn là người yêu tâm đầu ý hợp, số người này xa lánh, triết lý rơi vào tình trạng chơi vơi. Để nàng đơn chiếc, cô độc, không dạm hỏi, không cưới xin, họ theo đuổi [c] cuộc đời không thực sự thích hợp bản chất. Trong khi theo bước đám này, thành phần bất xứng xuất hiện lại gần. Phần riêng, như đứa trẻ mồ côi, không cha không mẹ, không nơi nương tựa, tứ cố vô thân, nàng gánh chịu đủ thứ nhục nhã, mọi mặt ê chề quý hữu vừa nói đám xấu miệng tuôn lời rè bỉu, chê bai, nhất là số đã giao tình thắm thiết, thiểu số vô dụng, đa số tồi tệ, xấu xa.’
‘Vâng, điều đó thường nghe nói.’
‘Dĩ nhiên là vậy. Vì khi thấy mảnh đất ngon lành, ngôi nhà xinh đẹp, danh xưng ngoạn mục, tước vị hoa mỹ, bỏ trống không người ở, [d] đám còi cọc, dị dạng nhảy quẫng, hớn hở rủ nhau ùn ùn kéo tới. Rời bỏ không tiếc nuối nghề tầm thường qua năm tháng đã sở đắc chuyên môn tới mức độ đáng kể, so với nghề khác khéo léo gấp bội, vui vẻ rời bỏ, đám này đâm xổ vào triết lý, y hệt bọn tội phạm trốn khỏi nhà lao kéo tới ẩn náu trong đền thờ. Bởi dù bị lạm dụng rơi vào tình trạng thảm thương hiện tại, triết lý vẫn duy trì danh tiếng vượt xa nghề khác, uy tín lôi kéo nhiều người, danh tiếng bản chất còm cõi khao khát, ước ao sở đắc, mặc dù tâm trí bấy nát, héo tàn do công việc hèn mọn, nhớp nhúa, thân xác dị dạng, thô kệch bởi lao động chân tay. [e] Kết quả tất nhiên là vậy, phải không?’
‘Thưa, phải.’
‘Quý hữu có nghĩ số người này trông khác thợ hàn nhỏ thó, hói đầu làm đồ đồng vớ được ít bạc, vừa rời nhà tù vì nợ, tắm gội sạch sẽ, thắng bộ mới tinh, phục sức chỉnh tề như chú rể ra đi lấy con gái chủ nhân vì nàng cô đơn, nghèo khổ, không ai để ý, gia đình gặp lúc khó khăn không?’
‘Thưa, không khác tí nào, so sánh đạt mức.’ [496a]
‘Đám cưới như thế sinh đẻ thế nào? Con cái bản chất ti tiện, hèn mọn phải không?’ ‘Hoàn toàn không tránh khỏi.’
‘Nếu không có giáo dục, thiếu văn hóa mà tiếp cận, kết thân với triết lý theo cách không xứng hợp, ngô bối thử hỏi số người đó sẽ sản sinh tư tưởng và quan niệm ra sao? Liệu tư tưởng, quan niệm có xứng đáng gọi là ngụy biện không, nghĩa là không có gì chân thực hoặc mang dấu vết của hiểu biết?’
‘Chắc chắn là vậy.’
‘Chỉ còn số hết sức nhỏ sống sót, Adeimantus ơi, trong số xứng đáng kết hợp, giao du với triết lý, [b] có lẽ số nhỏ lương thiện, tâm hồn cao cả, vì hoàn cảnh phải lưu vong, xa cách ảnh hưởng tồi tệ, do bản chất vẫn chung thủy, hoặc đầu óc vĩ đại chào đời trong thành quốc nhỏ bé, coi nhẹ khinh thường chính trị; số nhỏ tài năng thiên bẩm xuất thân từ ngành nghề họ không thực sự đề cao theo đuổi triết lý. Bản nhân cũng nghĩ có người tật nguyền như [c] thân hữu Theages của ngô bối, có ý rời bỏ triết lý, song ốm đau giữ rịt không cho lại gần chính trị. Trường hợp bản nhân không đáng kể, dấu hiệu thiêng liêng tiên báo, vì sự thể chưa hề xảy ra với ai từ trước tới giờ. Trong nhóm nhỏ số người trở thành triết gia, thưởng thức hương vị sở đắc triết lý thú vị, sung sướng làm sao, đều hiểu tình trạng điên rồ của đa số, đời sống chính trị xem ra không có gì lành mạnh, khó kiếm đồng minh trợ giúp khi chiến đấu vì công bình chính trực. [d] Nếu không sẵn sàng tham gia cùng người khác làm điều sai trái, song không thể một mình chống lại man rợ lan tràn khắp nơi, họ sẽ chết như người bị ném vào giữa bầy thú dữ, vô dụng đối với bản thân và tha nhân, trước khi làm lợi cho xứ sở và bằng hữu. Để ý nắm bắt tổng kết tất cả sự kiện, họ giữ im lặng, nín thinh, lo việc của mình. Như người núp dưới bức tường nhỏ thấp tránh phong ba bão táp, gió thổi điên cuồng, bụi bốc mù mịt, mưa rơi như trút, nom thấy người khác xử sự lố lăng, bừa bãi, [e] họ cảm thấy mãn nguyện giữ gìn bản thân trong trắng, không vướng dính xấu xa, sai trái, dù thế nào cũng sống cuộc đời hiện tại thoát khỏi bất công bất chính, hành động thô bạo, ngổ ngáo, rồi từ giã ra đi mang theo hy vọng tốt đẹp, không giận hờn, không cay cú, phong độ vui tươi, thanh thản.’
‘Trước khi [497a] rũ áo lên đường nếu làm vậy thành quả thực ra sẽ không nhỏ nhoi.’
‘Đồng ý, nhưng thành quả cũng sẽ không lớn lao, vì họ không sống dưới cơ chế thích hợp. Nếu sống dưới cơ chế thích hợp, phát triển sung mãn gấp bội, họ sẽ cứu vớt cả cộng đồng lẫn bản thân. Bản nhân thấy ngô bối đã bàn luận khá dài, khá đủ lý do tại sao triết lý bị mang tiếng, bị vu khống, và vu khống như thế là bất công, chẳng hay quý hữu có điều gì nói thêm không hở?’
‘Thưa, không, về đề tài tiện nhân không có gì nói nữa, song muốn biết trong số cơ chế chính trị hiện hữu theo tiên sinh cơ chế nào thích hợp với triết lý?’ [b]
‘Xem ra chẳng có cơ chế nào, vì thế bản nhân lên tiếng cảnh báo. Hiện tại không có cơ chế xã hội nào
là môi trường thích hợp với bản chất triết lý. Do vậy bản chất trở nên băng hoại, thoái hóa. Như hạt giống lạ gieo trên đất lạ do ảnh hưởng đất lạ, hạt giống trở nên ẽo ọt, biến chất thành cây địa phương. Ở hoàn cảnh tương tự sự thể cũng vậy, bản chất triết lý không thể phát triển đầy đủ, duy trì khả năng, mà biến thành khuynh hướng xa lạ. Tuy thế, nếu tìm thấy cơ chế xã hội [c] cũng tuyệt hảo như cơ chế của nó, bản chất sẽ chứng tỏ phẩm chất thực sự thánh thiện trong khi bản chất khác, khuynh hướng khác chỉ là phàm thường. Bản nhân hiểu tiếp theo chắc hẳn quý hữu sẽ hỏi cơ chế xã hội đó thế nào.’
‘Không, không phải, tiên sinh hiểu lầm, tiện nhân không hỏi thế. Tiện nhân muốn hỏi có phải cơ chế ngô bối xây dựng và miêu tả là cơ chế tiên sinh định nói hay cơ chế khác.’
‘Phải, đa phần là cơ chế đó, song quý hữu còn nhớ ngô bối nói trước đây cần nhắc lại, thành quốc luôn luôn phải có người am tường nguyên tắc cơ chế cấu tạo thế nào,[d] nguyên tắc hướng dẫn quý hữu, nhà lập pháp, khi soạn luật.’
‘Vâng, ngô bối nói thế.’
‘Song ngô bối chưa làm sáng tỏ vấn đề. Bản nhân sợ muốn chứng minh sẽ dài dòng và khó khăn, vì quý hữu chống đối. Bởi thế phần còn lại không phải dễ dàng để bàn luận.’
‘Gì vậy?’
‘Làm sao sử dụng triết lý mà thành quốc không bị hủy hoại? Dự định lớn lao nào cũng gặp bất trắc, rủi ro, và đúng như người ta nói, cái đáng giá thường khó đạt, khó tìm.’
‘Dù sao [e] ngô bối cũng phải nêu rõ vấn đề và tiếp tục trình bày tới cùng.’
‘Điều duy nhất ngăn cản ngô bối làm vậy không phải do thiếu ý chí mà bởi thiếu khả năng. Tự mình quý hữu sẽ thấy bản nhân sẵn sàng. Xin để ý. Táo bạo và hăm hở chấp nhận rủi ro, bây giờ bản nhân khẳng định thành quốc phải giải quyết việc theo đuổi triết lý theo cung cách hoàn toàn ngược với hiện tại.’
‘Xin giải thích.’
‘Hiện tại số người theo học triết lý quá trẻ vừa hết tuổi thiếu niên [498a], theo học cách quãng trước khi lo việc trong nhà, ra ngoài kiếm tiền, bắt đầu phần khó nhất, bản nhân muốn nói lý luận trừu tượng, bỏ dở khi chưa nắm vững, vậy mà được coi là huấn luyện đầy đủ về triết học! Lớn lên vào đời nếu nhận lời mời tham dự thảo luận triết học, họ nghĩ sinh hoạt như thế hoàn toàn là biến sự đặc biệt, sự việc người ta thường làm lúc rảnh rỗi. Về già không còn nghị lực, sức khỏe suy nhược, dĩ nhiên trừ số nhỏ, lửa hăng hái trong lòng tắt ngấm tắt ngầm, [b] không bao giờ cháy nữa, họ không còn quyết liệt và dứt khoát như mặt trời của Heraclitus.’
‘Vậy họ phải làm thế nào, theo đường nào tiến tới?’
‘Hoàn toàn ngược lại. Khi còn trai trẻ hay nhỏ dại họ chỉ thụ huấn triết lý theo độ tuổi thích hợp; khi đang lớn họ phải đặc biệt chú trọng phát triển thể xác, đồng thời chuẩn bị khả năng tiếp thu hữu hiệu triết lý. Lớn lên tâm trí bắt đầu trưởng thành, họ có thể gia tăng trau dồi huấn luyện tâm linh; cuối cùng
khi sức khỏe về chiều, [c] không còn thích hợp với sinh hoạt chính trị hay quân sự, thả lỏng hoàn toàn, họ tung tăng gặm cỏ như gia súc thiêng liêng, không làm gì, trừ việc phụ lúc rảnh rỗi, dồn hết năng lực vào triết học. Đó là chương trình ý nghĩa với người muốn sống thoải mái, thảnh thơi, khi khoác áo ra đi mang theo số phận cuối cùng sang thế giới bên kia không thua kém cuộc đời đã sống ở thế giới bên này.’
‘Nói năng tiên sinh tỏ vẻ hăng say, song tiện nhân trộm nghĩ phần lớn người nghe hăng say hơn nhiều sẽ chống đối, nhất định không chịu thuyết phục tí nào, đặc biệt Thrasymachus.’
‘Xin đừng đào hố mâu thuẫn giữa bản nhân và Thrasymachus chỉ vì ngô bối vừa mới trở thành thân thiện, dẫu trước kia không phải thù nghịch. [d] Bản nhân sẽ không ngừng cố gắng chừng nào ngô bối còn phải thuyết phục đương sự và thân hữu, hoặc bất luận thế nào làm cái gì để sửa soạn cho họ trong lần nhập thế sau này khi tái sinh lại hiện diện trong tranh luận tương tư!’
‘Như vậy theo tiên sinh thời gian có vẻ còn dài!’
‘Không dài đâu so với toàn thể thời gian. Dẫu thế chẳng ngạc nhiên chút nào nếu ngô bối không thể thuyết phục đa số. Họ chưa hề chứng kiến lời ngô bối phát biểu là sư thực. Trái lại, họ quen nghe lời cân xứng sắp xếp hết sức cẩn thận, [e] không phải tranh luận tự phát hồn nhiên như ngô bối đang làm lúc này. Họ chưa hề chứng kiến người sẽ theo đuổi lý tưởng tuyệt hảo, cố gắng hết sức thực hiện lý tưởng bằng cả lời nói lẫn việc làm, nắm quyền điều khiển thành quốc cũng tốt đẹp như bản thân. [499a] Hiển nhiên đó là điều họ chưa một lần nhìn thấy.’
‘Chắc hẳn chẳng bao giờ.’
‘Và, người may mắn ơi, họ cũng chưa nghe tạm đủ tranh luận tự do, thoải mái, hăng say tìm kiếm mọi nơi, cố gắng khám phá sự thật do ham muốn hiểu biết, lánh xa bàn cãi mưu mẹo chỉ nhằm tạo ấn tượng hoặc giành luận điểm ở tòa án hay phòng hội thảo.’
‘Không, họ chưa hề.’
‘Vì lý do vừa kể, nhìn thấy khó khăn, lòng đầy lo sợ, dẫu thế vì sự thật ngô bối buộc lòng phải thành thật nói [b] thành quốc, cơ chế hay cá nhân hoàn hảo sẽ không bao giờ xuất hiện chừng nào chưa có cơ may ép buộc triết gia, thiểu số không hề xấu xa, song bị gọi là vô dụng, nắm quyền điều khiển chính trị, dù họ muốn hay không, ép buộc xã hội phải tuân theo, hoặc trừ phi trời cao xui khiến quân vương hay người cầm quyền hiện tại hoặc con cái họ nảy sinh lòng yêu chân thật, say đắm đối với triết lý thực sự. [c] Theo ngu ý, không có lý do để khẳng định một hay hai điều vừa nói là bất khả. Nếu cả hai như vậy, bản nhân nghĩ quý hữu sẽ đồng ý ngô bối đáng chê cười vì suy nghĩ viển vông, mơ tưởng hão huyền. Đúng không?’
‘Thưa, đúng.’
‘Bởi thế dù trong thời gian dài dặc đã qua, hoặc trong tương lai sắp tới, hay trong hiện tại sát sịt tại xứ ngoại lai cách xa quê hương ngàn vạn dặm, bất kỳ khi nào người thấm nhuần triết học do nhu cầu đòi hỏi buộc lòng tham chính, ngô bối sẵn sàng trong tranh luận cương quyết khẳng định thành quốc ngô bối miêu tả đã tồn tại, đang tồn tại và sẽ tồn tại, [d] tinh thần triết lý làm chủ tình hình. Sự thể không
phải không thể. Chuyện ngô bối bàn luận quả thực khó khăn, song không phải bất khả.’ ‘Tiện nhân cũng nghĩ vậy.’
‘Nhưng quý hữu có nghĩ đa số đồng ý hay không?’
‘Thưa, có lẽ không.’
‘Adeimantus sung sướng ơi, quý hữu thừa hiểu chẳng nên khe khắt cáo buộc đám đông như thế. Họ sẽ thay đổi ý nghĩ [e] nếu thay vì sừng sộ, hung hăng nặng lời, quý hữu hòa nhã, dịu dàng tìm cách dứt bỏ thành kiến chê trách họ có đối với yêu thích học hỏi. Nếu quý hữu định nghĩa bản chất và giải thích khuynh hướng triết lý theo ngôn từ như ngô bối vừa sử dụng, nêu rõ triết gia phải thế nào, theo đuổi cái gì, [500a] họ sẽ thấy quý hữu không có ý nói người họ nghĩ là triết gia. Nếu họ nhìn sự việc theo cách này, quý hữu sẽ thấy họ sẽ quan niệm khác, trả lời khác, chủ trương khác. Quý hữu có nghĩ người thực sự cởi mở, điềm đạm sẽ tỏ ra tức giận với người tỏ ra không tức giận, hằn học với người không tỏ ra hằn học không? Bản nhân biết trước quý hữu sẽ trả lời thế nào. Bản nhân không nghĩ thái độ ngoan cố như thế là đặc điểm của đa số mà của thiểu số con người trong nhân loại.’
‘Dĩ nhiên tiện phu đồng ý với tiên sinh.’
‘Thế [b] quý hữu có cũng đồng ý điểm tiếp theo đặc biệt không hở: phần lớn dân chúng không ưa triết lý là do đám chầu hẫu, vô trật tự, la lối om sòm, không mời mà tới, lạm dụng, ganh ghét, cãi lộn, chỉ trích lẫn nhau, cư xử sỗ sàng, chuyện trò luôn luôn đả kích cá nhân, thái độ hoàn toàn không xứng đáng với triết lý?’
‘Vâng, đúng thế.’
‘Vì triết gia chân chính, như quý hữu biết, Adeimantus ơi, đầu óc luôn luôn vươn tới thực tại cao cả, không có thì giờ để ý công việc thế nhân, không dự phần khi họ tranh cãi đầy ganh tị và ác ý. [c] Thay vì thế, ngước nhìn, quan sát triết gia bịn rịn với thực tại hiện hữu, bất biến, nơi không có bất công bất chính, nơi không đau khổ vì bất công bất chính, nơi lý trí và trật tự ngự trị, nơi là mô hình triết gia mô phỏng, càng nhiều càng quý, nơi triết gia tận lực đồng hóa bản thân. Quý hữu có nghĩ có cách nào ngăn cản người đồng hóa bản thân với bất kể cái gì người đó thích mô phỏng không hở?’
‘Thưa, không.’
‘Bởi thế do đồng hóa với thực thể trật tự, thánh thiện, triết gia sở đắc [d] hầu như vô tận đặc tính trật tự và thánh thiện, song luôn luôn gặp gièm pha, vu khống từ mọi phía.’
‘Đương nhiên là vậy.’
‘Nếu buộc lòng phải du nhập, ứng dụng tiêu chuẩn đã nom thấy ở đó, kết hợp tiêu chuẩn không những trong bản thân mà cả trong đời sống công cũng như tư của con người, quý hữu có nghĩ triết gia sẽ là nghệ nhân thiếu tay nghề chuyên môn để sản xuất tiết độ, công bình và đức tính bình dân khác hay không?’
‘Chắc chắn không.’
‘Ờ, nếu thấy những gì nói về triết gia đều thật, quần chúng có vẫn còn tức giận với triết gia, [e] nghi ngờ ngô bối nữa không, khi ngô bối khẳng định không có thành quốc nào có thể tìm thấy hạnh phúc, nếu không sử dụng đường nét nghệ sĩ miêu tả mô hình thánh thiện?’
‘Không, chắc là không. Nếu khám phá thấy sự thể họ sẽ thôi tức giận. Nhưng tiên sinh muốn nói đường nét thế nào, miêu tả ra sao?’ [501a]
‘Trước hết nghệ sĩ phải lau sạch phông vẽ phác tả trạng thái xã hội và bản chất đạo đức của con người, muốn làm vậy không dễ đâu. Vì quý hữu thừa biết, ngay từ đầu nghệ sĩ triết gia của ngô bối khác hẳn mọi người về mặt này, họ sẽ khước từ không bắt tay vào miêu tả cá nhân, thành quốc hoặc soạn luật, trừ phi có người trao tay hoặc tự mình làm ra phông vẽ sạch sẽ.’
‘Vâng, họ rất có lý.’
‘Sau đó quý hữu có nghĩ đầu tiên họ sẽ phác tả đường nét chủ yếu của cơ chế chính trị không?’ ‘Thưa, tất nhiên.’ [b]
‘Bản nhân nghĩ muốn hoàn tất tác phẩm nghệ sĩ của ngô bối sẽ thường xuyên quan sát hai phía, trước hết nét công bình, nét ngoạn mục, nét tiết độ và mọi thứ cùng loại trong bản chất chân thực, tiếp đến nét tương tự họ đang cố gắng sáng tạo trong con người, pha trộn, kết hợp nét khác biệt để tạo màu sắc nhân sinh, hình ảnh con người, căn cứ vào đó nhận định phẩm chất trong nhân loại Homer cũng gọi là tuyệt trần, tuyệt vời.’
‘Đúng thế.’
‘Họ sẽ xóa nét này vẽ nét khác, thêm bớt, điểm xuyết, chừng nào [c] bản chất con người trở thành dễ thương đối với thần linh mới thôi.’
‘Bức họa chắc hẳn sẽ ngoạn mục hết sức.’
‘Ờ, chẳng hay quý hữu có nghĩ ngô bối nên theo cách nào đó thuyết phục số người nhất định tấn công, quý hữu báo động, tiến tới hùng hổ tấn công người trước đây ngô bối ca ngợi trước mặt họ là nghệ sĩ phác họa cơ chế xã hội không? Họ nổi đóa vì ngô bối trao thành quốc cho nghệ sĩ. Liệu họ có nguôi giận khi nghe ngô bối nói như đang nói bây giờ không?’
‘Nên lắm, nếu họ còn từ tốn, sáng suốt.’
‘Ờ, thế họ [d] lấy cớ gì phản đối? Liệu họ có nói triết gia không phải người yêu sự thật và thực tại không?’
‘Nếu vậy thì phi lý hết sức.’
‘Hay phủ nhận bản chất ngô bối miêu tả không gần tuyệt hảo?’ ‘Nếu vậy cũng phi lý.’
‘Hay họ nói bản chất như thế, nếu ở hoàn cảnh thuận lợi, môi trường thích hợp, sẽ đương nhiên trở thành triết gia hoàn toàn tốt đẹp và sáng suốt? Hay họ thích số người ngô bối phủ nhận, loại trừ?’
‘Chắc chắn không.’ [e]
‘Họ còn tức giận nữa không khi ngô bối nói chỉ khi nào triết gia nắm quyền kiểm soát thì xã hội, thành quốc và quần chúng mới thoát khỏi vấn nạn, cơ chế ngô bối miêu tả trong lý thuyết mới có thể thực hiện đầy đủ.’
‘Có lẽ họ bớt tức giận.’
‘Xin quý hữu đừng nói bớt giận mà nói trở nên khá dịu dàng và đã chịu thuyết phục. [502a] Muốn tránh mắc cỡ, nếu chỉ vì thế, không vì nguyên nhân nào khác, họ sẽ đồng ý với ngô bối.’
‘Như vậy hay quá.’
‘A, hãy giả dụ về điểm này ngô bối đã tương đối thuyết phục họ. Nhưng điểm tới quý hữu có nghĩ có người trong đám sẽ phản đối nói rằng con quân vương, con thủ lãnh cầm quyền chưa chắc có bản chất triết lý không?’
‘Không, không ai sẽ nói thế.’
‘Nếu có người như vậy ra đời, liệu họ có khẳng định thế nào người đó cũng hư hỏng hay không? Ngô bối cũng thừa nhận muốn tránh khỏi hư hỏng không phải dễ dàng mà khó khăn. [b] Nhưng có ai phủ nhận, theo bước thời gian, xuyên qua thời đại, không người nào trong đám có thể tránh khỏi hư hỏng không?’
‘Dĩ nhiên không.’
‘Ờ, một là đủ, chỉ cần một trong sạch, lành mạnh. Nếu thành quốc sẵn lòng tuân theo, người đó có thể hoàn chỉnh mọi thứ khiến ngô bối hết nghi ngờ.’
‘Vâng, một là đủ.’
‘Vì một khi người đó cầm quyền, thiết lập luật lệ, xây dựng tập quán ngô bối miêu tả, tất nhiên có thể khẳng định quần chúng sẽ tuân theo, sẵn sàng thực hiện.’
‘Tất nhiên.’
‘Vậy phải chăng đó là phép lạ bất khả nếu người khác tán đồng quan điểm của ngô bối?’
‘Tiện nhân nghĩ không phải.’ [c]
‘Ngô bối đã chứng minh khá đầy đủ trong tranh luận trước đây, nếu có thể ứng dụng, đề nghị của ngô bối sẽ là đề nghị tuyệt hảo.’
‘Vâng, ngô bối đã chứng minh.’
‘Bởi thế bây giờ ngô bối có thể kết luận định chế ngô bối đề nghị, nếu ứng dụng, là định chế lý tưởng, và ngô bối công nhận thực hiện định chế đó khó khăn, song không phải không thể.’
‘Vâng, ngô bối có thể kết luận như vậy.’
‘Ừ, phần đề tài đó đã làm xong, mặc dù không phải không khó khăn. Bây giờ ngô bối phải bàn phần còn lại, [d] tìm hiểu việc học hỏi, ngành theo đuổi sẽ sản sinh người duy trì định chế. Họ sẽ học cái gì, tuổi nào họ bắt đầu?’
‘Vâng, ngô bối cần bàn đề tài như thế.’
‘Trong tranh luận bản nhân quả thật đoản vị không loại bỏ để rồi ra hãy bàn đề tài rắc rối về chuyện lấy vợ, đẻ con, đưa người lên cầm quyền. Bản nhân làm vậy ấy là vì hiểu cơ chế hoàn toàn và tuyệt đối chân thực là điều sẽ gây ra khó khăn, tạo nên oán trách. Dẫu thế bây giờ bản nhân vẫn cần miêu tả. [e] Ờ, đúng rồi, đặc biệt vấn đề vợ, con đã bàn đầy đủ, nhưng vấn đề người cầm quyền phải bàn lại từ đầu. Chắc quý hữu còn nhớ ngô bối nói [503a] người đó phải chứng tỏ yêu quý thành quốc, phải trải qua thử nghiệm cả sung sướng lẫn đau khổ, phải trung thành, cương quyết, không chao đảo trước cực nhọc, hãi hùng, khó khăn, thăng trầm trong mọi hoàn cảnh. Người không vượt qua thử nghiệm sẽ bị loại bỏ. Trái lại, người vượt qua không hề hấn, như vàng thử lửa, sẽ được đưa lên cầm quyền, trao danh dự và phần thưởng khi sống cũng như lúc chết. Ngô bối nói đại loại như vậy, song ngại khơi dậy vấn đề ngô bối trực diện bây giờ, [b] tranh luận không đi vào đề tài, chỉ lướt qua không ai hay biết.’
‘Đúng thế, thưa, tiện phu nhớ.’
‘Quý hữu ơi! Bản nhân do dự nói điều liều lĩnh bản nhân vừa bỏ qua; nhưng bây giờ xin cho phép tỏ ra can đảm bản nhân tuyên bố vệ quốc, đúng nghĩa hơn hết, phải là triết gia.’
‘Vâng, cần khẳng định rõ ràng như vậy.’
‘Nên nhớ số đó có lẽ rất ít. Phẩm chất trong bản chất ngô bối đề cập như điều kiện cần thiết họ phải có thường không kết hợp thành tổng thể, mà thường thấy phát triển rời rạc, tách biệt.’
‘Tiên sinh muốn hàm ý thế nào?’ [c]
‘Quý hữu thừa biết người học hỏi mau lẹ, trí nhớ minh mẫn, đầu óc sáng suốt, nhận thức tinh tế, và phẩm chất đi cùng năng khiếu vừa kể, tấm lòng nhiệt tình, tầm nhìn quảng đại, người như thế thường không cùng lúc chịu sống cuộc đời quy củ, êm ả, phẳng lặng. Trái lại, do hăng hái đẩy đưa, tính khí thay đổi, họ sống phóng túng, cuộc đời hoàn toàn thiếu ổn định.’
‘Đúng thế.’
‘Trái lại, người kiên trì, cương quyết, quý hữu có thể tin tưởng, không thay đổi dễ dàng vì sợ hãi ngoài chiến trường, [d] cũng không thay đổi trong học hỏi. Họ đáp ứng khó khăn, họ học hỏi vất vả, tình trạng bất động như thể trì độn. Trực diện với cái gì đòi hỏi cố gắng trí não, họ ngáp, rồi rơi vào tình trạng buồn ngủ.’
‘Chuyện đó đúng quá.’
‘Nhưng ngô bối đòi hỏi đầy đủ và tốt đẹp hai phẩm chất như thế là điều tiên quyết ở người sẽ tiếp thu giáo dục chính xác, đón nhận vinh dự, quyền hành tối thượng.’
‘Thưa, hữu lý.’
‘Quý hữu có nghĩ người như thế, pha trộn như vậy là hiện tượng hiếm hoi không?’ ‘Dạ, dĩ nhiên.’
‘Ngô bốii phải [e] không những thử nghiệm qua cực nhọc, nguy hiểm, vui sướng ngô bối đã kể, mà còn phải kiếm tìm trong đủ thứ nghiên cứu trí thức ngô bối bỏ qua trước đây, để xem bản chất này có thể chịu đựng ngõ hầu theo đuổi [504a] hình thức hiểu biết tuyệt vời, không nao núng như phẩm chất khác chùn bước trong thử nghiệm thể xác.’
‘Thử nghiệm như thế là phải, nhưng tiên sinh hàm ý thế nào khi nói hình thức học hỏi tuyệt vời?’
‘Quý hữu hẳn còn nhớ ngô bối phân biệt ba yếu tố trong tâm trí, sau đó bàn luận bản chất công bình, tiết độ, can đảm và sáng suốt.’
‘Nếu không, tiện phu chẳng xứng đáng nghe nốt phần tranh luận.’ ‘Và quý hữu có nhớ ngô bối nói gì trước khi đi vào đề tài không?’ ‘Cái gì vậy?’
‘Ngô bối [b] nói muốn nhìn phẩm chất đó thực sự rõ ràng phải đi vòng khá lâu, làm vậy bất kỳ ai tiến tới tìm hiểu cũng sẽ nom thấy, song căn cứ vào đàm luận trước đây ngô bối cũng có thể đưa ra chỉ dẫn sơ sài. Quý hữu nói như vậy là thỏa đáng. Trái lại, bản nhân nghĩ phát biểu lúc đó như thế thiếu chính xác. Có chính xác hay không chỉ quý hữu biết.’
‘Tiện phu nghĩ về sự thật tiên sinh đã trao cho ngô bối phương thức tốt đẹp, và xem ra dường như cả người khác nữa.’
‘Adeimantus quý mến ơi, [c] đối với đề tài loại này, phương thức xa thực tế tới mức độ nào đó không phải phương thức tốt đẹp. Cái bất toàn không thể là phương thức cho bất kỳ cái gì, mặc dù đôi khi người ta nghĩ như thê là đủ, không cần tìm kiếm xa nữa.’
‘Vâng, nhưng thông thường là vậy vì họ quá biếng nhác.’
‘A, đó là phẩm chất hầu như không cần có ở người bảo vệ thành quốc và luật pháp.’ ‘Hẳn thế.’
‘Ơ, ừ, quý hữu ơi, [d] người đó phải đi vòng khá xa, cố gắng học hỏi, tham gia thụ huấn văn hóa và luyện tập thể dục cực nhọc, gian nan. Nếu không rút cuộc, như ngô bối vừa nói, người đó sẽ không bao giờ vươn tới hình thức hiểu biết tuyệt vời, hiểu biết đó sẽ đặc biệt thuộc về bản thân.’
‘Giáo trình vừa kể phải chăng là đề tài học hỏi quan trọng hơn hết? Có gì quan trọng hơn công bình và phẩm chất ngô bối bàn luận không?’
‘Có, không những quan trọng mà thực sự là loại sự việc đòi hỏi không nên chỉ quan sát đường nét đơn thuần, như ngô bối đang làm bây giờ, kẻo không nhìn ra chi tiết bức họa hoàn chỉnh. [e] Bởi xem ra không phi lý hay sao, dồn hết năng lực và cố gắng để có bức họa chính xác, rõ ràng tới mức tối đa về sự vật tầm thường, trong khi không đòi hỏi chính xác tối đa dành cho đề tài vĩ đại?’
‘Thậm phi lý. Nhưng tiên sinh khó lòng thoát khỏi chất vấn về cái tiên sinh gọi là hình thức hiểu biết tuyệt vời và đối tượng của hình thức đó.’
‘Chắc là không, bản nhân không hy vọng thoát khỏi quý hữu, nhưng cứ hỏi. Dù sao quý hữu đã nhiều lần nghe bản nhân bàn luận đề tài, nhưng bây giờ một là tư duy thiếp ngủ, tâm trí lơ là, hai là định bụng gây khó khăn bằng cách nói ngược, bản nhân nghi thái độ sau. [505a] Quý hữu thường nghe bản nhân trình bày đối tượng tuyệt vời của hiểu biết là bản chất cốt yếu của chân thiện, vì do hình trạng này sự việc công bình, sự việc đạo đức trở nên ích dụng và giá trị đối với ngô bối. Chắc hẳn bây giờ quý hữu muốn bản nhân nói thế và nói thêm hiểu biết của ngô bối về bản chất đó khiếm khuyết. Chẳng cần nói quý hữu cũng biết, nếu không hiểu bản chất đó, dù hiểu sự việc hoàn chỉnh đến đâu, hiểu biết của ngô bối cũng vô dụng, chẳng khác sở đắc bất kể cái gì mà không có chân thiện. [b] Quý hữu có nghĩ sở đắc đủ thứ của cải có lợi ích gì không nếu của cải không chân thiện? Hoặc sở đắc mọi hình thức hiểu biết mà không có hiểu biết về chân thiện, như vậy là hiểu biết mà không hiểu biết chân thiện hoặc toàn mỹ là thế nào?’
‘Thưa, không, trời ơi, bản nhân không biết.’
‘Nhưng quý hữu cũng biết phần lớn người bình dân nghĩ vui thú là chân thiện, trong khi thành phần tinh hoa, người ưu tú nghĩ chân thiện là hiểu biết.’
‘Vâng.’
‘Ngược lại, quý hữu ơi, người chủ trương quan điểm dưới không thể giải thích chính xác cho ngô bối hay thế nào là hiểu biết, cuối cùng buộc lòng phải nói đó là hiểu biết chân thiện.’
‘Quá ư phi lý.’
‘Dĩ nhiên họ không sao tránh khỏi phi lý, nếu sau khi chỉ trích ngô bối không biết chân thiện, [c] lại nói với ngô bối làm như ngô bối thực sự hiểu biết chân thiện. Vì họ nói đó là “hiểu biết chân thiện” như thể ngô bối hiểu họ muốn nói gì khi thốt ra chữ “chân thiện.”’
‘Đúng quá.’
‘Thế người định nghĩa chân thiện là vui thú thì sao? So với người khác họ có bớt lẫn lộn không hở? Liệu họ có cũng buộc lòng thừanhận trong trường hợp này có vui thú xấu xa không?’
‘Đương nhiên.’
‘Bởi thế cho nên họ phải thừa nhận một vật có thể vừa tốt lành vừa xấu xa, phải không?’
‘Thưa, phải.’ [d]
‘Như vậy rõ ràng đề tài sẽ gây tranh luận sôi nổi và thường xuyên.’ ‘Vâng, chắc vậy.’
‘Ờ, hơn thế, sự thể cũng rõ ràng đối với vấn đề công bình hoặc giá trị nhiều người thích ngoại diện hơn thực chất, bất kể căn cứ vào đó để sở hữu, hành xử, suy nghĩ; song không ai thích cái chỉ có vẻ chân thiện, mà muốn cái thực sự chân thiện, và ai cũng chê bề ngoài, phải không?’
‘Đúng quá.’
‘Chân thiện là cứu cánh của mọi cố gắng, đối tượng mọi tâm hồn hướng tới. [e] Tâm hồn trực cảm chân thiện hiện hữu, song không hiểu ngọn nguồn. Do ngần ngừ, lưỡng lự, không thể nắm bắt trọn vẹn để biết chân thiện thực sự thế nào, tâm hồn không có niềm tin vững chắc như với sự vật khác. Vì thế tâm hồn không tìm thấy giá trị sự vật khác có thể sở đắc. [506a] Chân thiện vĩ đại và quý giá đến thế liệu ngô bối có đồng ý do tin tưởng sẽ trao phó mọi thứ cho công dân sáng giá hơn hết trong thành quốc chìm đắm trong bóng tối đối với đề tài quan trọng như thế hay không?’
‘Nhất định không.’
‘Bất luận thế nào bản nhân nghĩ điều chân và điều mỹ, khi không ai hiểu từ đó cũng phát xuất điều thiện, không có người bảo vệ xứng đáng, nếu người bảo vệ không hiểu điều thiện liên quan tới hai điều! Và bản nhân nghi nếu không hiểu điều thiện, không ai thực sự hiểu điều chân và điều mỹ là gì.’
‘Nghi ngờ có căn cứ.’
‘Thành quốc của ngô bối sẽ lèo lái thích đáng chỉ khi nào vệ quốc sở đắc hiểu biết như thế [b] nắm quyền điều khiển.’
‘Đương nhiên phải vậy. Nhưng phần mình thì sao? Tiên sinh có nghĩ chân thiện là hiểu biết hoặc vui thú không? Hay tiên sinh nghĩ chân thiện khác thế?’
‘Nghe kìa người đâu! Rõ ràng đôi khi quý hữu không thỏa mãn với quan điểm người khác bày tỏ về đề tài!’
‘Dẫu thế tiện phu không nghĩ tiên sinh phải tí nào, chỉ kể quan điểm của người khác, không kể quan điểm của mình, nhất là với người đã bỏ khá nhiều thời gian như tiên sinh ôm ấp, bận bịu với đề tài.’ [c]
‘Ờ mà này? Quý hữu có nghĩ nói điều mình không hiểu làm như mình hiểu là phải không?’
‘Làm như hiểu là không phải, song phải với người có quan điểm bày tỏ quan điểm đó là thế nào.’
