ố đã sống những ngày dài, bữa ăn chỉ là cái bắp bi[38], là nắm rêu xanh chát và chùm quả sẹ cay ăn xong như đốt lửa trong bụng. Nhiều đêm ngủ rừng, sáng dậy anh thấy vết chân hổ in bên chiếc lều lợp gianh sơ sài của mình. Song, tất cả những gian khổ và hiểm nguy ấy cũng chưa thể so được với cuộc sống đầy bất trắc của anh lúc này. Cái chết có thể đến ngay trong gang tấc, vì hằng phút hằng giây anh phải giáp mặt với một kẻ thù có chính quyền, có lực lượng vũ trang, thừa gian ác và xảo quyệt.

Nhưng, cuộc sống của một cán bộ hậu địch không phải chỉ có thế. Hơn ở đâu hết, ở ngay trong lòng địch này, Tố hiểu được một cách sâu sắc tấm lòng của đồng bào dân tộc thiểu số đối với cách mạng, đối với cán bộ Cụ Hồ. Trong gian khổ, trong hiểm nguy, những người nghèo khổ sẵn sàng chở che cho anh, bảo vệ anh, bảo vệ cách mạng tự nhiên như chất chàm tươi nguyên ăn vải bền màu.

Bước lên nhà, Va thấy Tố ngồi cạnh bếp đang gầy lửa đun siêu nước. Nhìn nhau, cả hai cùng lặng đi trong giây lát. Ơn bà cụ Va, sống để dạ, chết mang đi, Tố có bao giờ dám quên. Không thể quên. Không thể quên cả cô thiếu nữ Tày mảnh mai kia nữa. Không thể quên cả Va nữa!

Kìa, Va! Sau mấy giây bốn mắt nhìn nhau, là bóng hình cô đang gập mình, áp mặt trong đôi bàn tay lặng phắc. Một tấm lưng con gái óng mượt sau lần vải chàm xanh thẫm vẽ một nét cong mềm đang trong trạng thái run rẩy. Một gương mặt trái đào trắng mịn. Một nét cằm thon thả. Một khuôn ngực thiếu nữ non tơ bị ép chặt mà vẫn phập phồng thổn thức. Và khi cố ngẩng lên, nhìn anh với hai hàng nước mắt giàn giụa, thì Tố thấy cả người mình rung lên vì xúc động mến thương. Cả đời anh, anh sẽ ghi nhớ mãi giây phút này cùng gương mặt em, khuôn ngực phập phồng lo sợ và hai con mắt đẫm lệ của em, Va yêu mến của anh à!

Có tiếng chân bà cụ đang bước lên thang. Cố dứt ra khỏi cao trào cảm xúc, Tố đứng dậy, ắng lặng một bóng hình, rồi đưa mắt nhìn ra khung cửa sổ như sực nhớ:

- Va à, cái chú bé cưỡi trâu đến lúc nãy là ai đấy?

- Là em anh Sào, tên là Tiển, anh ạ.

- Sào ở làng Thác ấy à?

- Vâng. Tối nay anh Cắm bảo em dẫn anh đến gặp anh ấy, anh ạ.

- Va có quen biết anh Sào không?

- Có. Anh ấy là con thứ hai ông Yểng. Anh cả đi phu cho Tây về ốm chết. Hồi đầu năm, ngày nào anh Sào cũng sang làng Nhớn tập võ thuật. Sau, tổng đoàn Ngao không cho lập hội sư tử nữa anh ấy mới ít sang, anh ạ.

Nói rồi, cô thoát một hơi thở thật dài, rồi ngước lên nhìn Tố, hai má bỗng đỏ bừng.

Đêm xuống chầm chậm. Mặt trăng giữa tháng tròn phồng như quả bóng, bay nhẹ nhàng lên cao. Pha hơi sương đêm, ánh trăng xanh biêng biếc. Con suối trẻ trung lấp lánh một vệt sáng, êm ả trẩy dưới bóng cơi già rì rào chùm lá xanh non.

Lội qua con suối, hai người cùng bước vào khu đồng lúa đang thời kì đẻ nhánh. Trong đêm trăng, khu đồng như dãn rộng thêm ra. Sương đêm lửng lơ ngưng một vệt ngang mặt người. Tháng tư, khi Tố về Cam Đồng, đồng còn trống hơ trống hoải, hàng đàn chim sẻ đồng lông nâu xám còn nhấp nháy cái đuôi đánh nhịp nhảy nhót kiếm ăn trên các mặt ruộng nứt nẻ. Giờ, đồng đã kín lúa. Cây lúa đang vào kì sinh đẻ, xùm xoà cao lớn, đâm ngọn nhọn hoắt khỏe khoắn và mạnh bạo. Lác đác ở một vài mảnh ruộng còn thấy những chiếc que cắm mảnh giấy trắng, dấu vết của lễ cúng thần ruộng: Mong cho nước về, cá ngoi, tối nảy chín lá, sớm mọc chín mầm. Đêm nay, nước đã về, có tiếng cá ngoi và lúa đang nảy lá, mọc mầm.

Đêm nay... Đêm nay có biết bao người như Tố, như Va. Có bao cuộc gặp gỡ, hội họp để tổ chức lực lượng trên đất nước đang đánh giặc để giành lấy cuộc sống độc lập tự do.

- Anh Sào chờ anh ở gốc sung cụt. Anh lên đấy, em ngồi đây gác cho anh.

Theo lời Va, Tố lom khom đi men theo bờ một thửa ruộng. Tới gốc cây sung cụt, vừa nhận ra ánh đèn măng sông[39] sáng xanh trên cái bốt Cối Ngàn của địch hắt lại, anh liền dừng chân, vì chợt nhận ra bầu không khí đang yên ả bỗng như có tiếng sấm động vỡ ra từng mảng nho nhỏ. Cái cối ngàn của Nông Văn Ngao và Vi Văn Tăm đã chạy! Ở ngoài đồng lúa, nghe rõ cả tiếng ù ù của cái chong chóng nước, tiếng rào rạo, kin kít của những cái thớt đá xiết thóc trong rãnh cối.

Mặt trăng chìm sau một vầng mây đục, ánh trăng lễnh loãng như sữa chảy. Bóng người trước mặt đã dịch lại gần Tố. Anh nhận ra đó là một người trai Tày cao lớn, vạm vỡ và cân đối.

“Hạt nhân cách mạng đầu tiên ở làng Thác đây.” Tố nghĩ và nắm tay Sào.

Quanh quý lọt! Quanh quý lọt! Đột ngột, hai tiếng chim bỗng cất lên lảnh lót như khúc nhạc mở đầu.

- Chim gì thế, Sào?

- Chim quanh quý[40] anh ạ. Người Tày em có câu hát: Quanh quý kêu tháng ba, gieo mạ. Quanh quý kêu tháng năm, chính vụ mùa...

Sào đáp, hơi ngước lên nhìn anh cán bộ.

- Sào có nghe thấy tiếng gì đấy không?

- Có, em nghe thấy. Tiếng cối ngàn của tổng đoàn Ngao, của lí Tăm.

Tố gật đầu:

- Quân xâm lược Pháp, lũ tổng đoàn, lí trưởng chính là những cái thớt đá, người nghèo chúng ta là cái hạt thóc bị nghiền trong rãnh cối đó, Sào à.

- Em hiểu, anh à. - Sào đáp, ngực cồn hơi thở. - Nhà em nghèo lắm. Bố em tàn tật. Gia đình em không được lĩnh ruộng công. Nhưng vẫn phải phu phen, tạp dịch đủ lệ. Nhiều người khác cũng khổ như em, khổ hơn em. Anh Lẳng, ông cụ phó thùng[41] người Kinh. Bà cụ Trì bị lòa đi đánh gianh cả đời, bảy mươi tuổi chưa trả hết nợ lí Tăm. Trên làng Dao U Sung, người Dao còn đói hơn làng Thác em. Em vừa lên trên đó cày nương giúp ông cụ Tả, bà con ở đó ngày hai bữa chỉ có củ rừng thay cơm thôi, anh à.

Yên lặng, Tố nắm tay người quần chúng cơ sở đầu tiên ở làng Thác, chợt anh thấy tay mình bỗng run lên bần bật. Sào vừa gục đầu vào vai anh vừa nghẹn ngào như thể bấy lâu bị oan ức, giờ bỗng được người sẻ chia, khích lệ. Hai cái còi ngàn lại rộ lên tiếng bánh xe đá nghiền thóc và tiếng nước đổ ầm ầm...