ời dạy nghiêm khắc ấy đã gặp một linh hồn sẵn sàng tự nhiên hướng về nghĩa vụ, và cái gương của cha mẹ tôi nêu lên, thêm vào qui phạm khắc khổ của Thánh giáo đã từng ước thúc những niềm hưng phấn đầu tiên của quả tim sôi nổi, tất cả đều như đã làm cho linh hồn tôi thiên về cái lý tưởng mà tôi muốn gọi bằng danh từ : đức hạnh. Đối với tôi ngày nhỏ, tự ước chế mình, là một việc làm cũng dung dị tự nhiên như kẻ khác buông thả mình theo vật dục, và sự khắc khổ nghiêm ngặt của giáo dục gia đình câu thúc không làm tôi chán ngán hoặc khó chịu, mà trái lại càng gây thêm phấn khởi cho tôi. Tôi hoài vọng ở ngày mai không chỉ hạnh phúc mà đúng hơn là một sự cố gắng vô bờ để đạt hạnh phúc, ngay tự bấy giờ tôi đã quan niệm hạnh phúc và đức hạnh không rời nhau. Thật thế, thuở ấy tôi chỉ là một đứa trẻ mười bốn, tâm hồn chưa hẳn là dứt khoát, còn phân vân chờ đợi nhiều biến cải ở ngày mai, nhưng chẳng bao lâu mối tình Alissa sẽ đưa tôi vào sâu trong nẻo đường đã hướng. Như có một sự linh cảm nội tại đột ngột, sáng ngời, tôi có ý thức về mình rõ rệt hơn : tôi nhận thấy mình sâu kín, nhiều hoài vọng, tôi chờ mong, tôi ít bận tâm đến việc làm của kẻ khác, tôi mộng ước không ngoài những thắng lợi thu được với chính bản thân mình. Tôi thích học tập; về những vui đùa tôi chỉ chuộng những trò chơi nào đòi hỏi suy tưởng, trầm tư và cố gắng. Tôi ít giao du bạn bè, đôi khi chỉ muốn chiều lòng nhau thôi. Nhưng tôi lại thân mật với Abel Vautier. Và cách năm sau anh gặp lại tôi ở Paris, cùng học chung một lớp. Đó là một người dễ thương, hơi uể oải, tôi mến yêu nhiều hơn quý chuộng, nhưng dù sao, với anh, tôi cũng có thể nói chuyện nhiều về đô thị Havre và Fongueusemare, và những nhớ nhung canh cánh bên lòng.

Robert Bucolin thì trọ học ở ký túc xá, đồng trường, nhưng dưới hai lớp, chỉ những ngày chủ nhật tôi mới gặp lại thôi. Nếu cậu không phải là em ruột của Alissa và Juliette thì chắc tôi không còn thích gặp.

Tâm hồn tôi hoàn toàn bị tình yêu chiếm cứ, và vì được soi sáng bởi tình yêu mà hai mối tình bạn đối với tôi có chút ít ý nghĩa. Alissa giống như viên ngọc quý trong sách Phúc Âm; và tôi là kẻ bán hết của cải của mình để mua lấy ngọc. Tôi còn nhỏ mà đã nói đến tình yêu, như thế có tội lỗi hay không ? Tình đối với người em cô cậu, sao dám gọi là tình yêu ? Những gì tôi biết về sau, không có gì bằng được, không có gì xứng đáng với danh từ nọ, như mối tình kỳ ảo ban sơ. Và đến tuổi biết đau khổ nhiều vì những đòi hỏi xác thịt, mối tình của tôi đối với nàng cũng không đổi thay tính chất bao nhiêu : tôi cũng không tìm cách chiếm hữu cho được con người mà ngày xưa tôi chỉ mong làm sao cho xứng đáng. Làm việc, cố gắng, miệt mài, mỗi mỗi đều vì Alissa mà tôi chịu khó. Tôi dâng nàng mọi thứ chiêm bao mà lại còn muốn che giấu không cho nàng rõ đầu đuôi căn cớ tại ai. Tôi say sưa trong niềm thiết tha từ tốn, tôi gặm sâu vào trái đắng, tôi buộc mình không bao giờ chịu thỏa mãn với những thành công nào không mua bằng nhiều vất vả kiên tâm.

Niềm phấn phát ấy phải chăng chỉ kích thích riêng tôi ? Tôi tưởng Alissa không hề như thế; có bao giờ nàng làm một điều nào vì tôi đâu; còn tôi, trước sau cố gắng chỉ vì nàng, duy nhất. Nơi Alissa, một tâm hồn dung dị, mọi việc đều mang một vẻ đẹp thuần túy, thiên nhiên. Vừa đơn sơ, dễ dàng, thong dong thư thả như tịch mịch xuôi theo. Nụ cười ngây thơ càng làm tăng vẻ kiều diễm của cái nhìn ngó đoan trang. Đến nay tôi còn thấy lại rõ ràng cái nhìn đó âu yếm ngước lên với xiết bao dịu dàng dò hỏi, và tôi hiểu vì sao trong những lúc khổ đau, cậu tôi đã tìm nơi người con gái ấy rất nhiều an ủi, khuyên can, thương mến. Mùa hè năm sau, tôi vẫn thường thấy cậu nói chuyện với Alissa. Nỗi buồn đã làm cậu già đi nhiều; đôi khi cậu tỏ vẻ hân hoan bất ngờ đầy giả tạo, thái độ ấy còn đau xót hơn là lặng lẽ làm thinh. Thường cậu ở phòng văn hút thuốc mãi cho đến chiều tối. Alissa vào, dẫn cậu đi dạo vườn; dẫn đi như dẫn một đứa trẻ. Lối đi có trồng hoa. Hai người đến ngồi gần vườn rau có đặt sẵn ghế.

Một chiều nọ tôi nấn ná ở lại vườn đọc sách. Tôi nằm trên mặt cỏ xanh dưới bóng một cây dẻ gai lớn, gần lối đi, chỉ có hàng nguyệt quế ngăn cách; tôi nghe tiếng chân Alissa và cậu tôi đi lại. Có lẽ hai người vừa đi vừa nói chuyện về Robert. Tôi bắt đầu nghe được từng tiếng. Bỗng Alissa nhắc đến tên tôi. Cậu tôi nói lớn :

- Ồ ! Còn Jérôme thì nói gì ! Nó cần mẫn, kiên tâm luôn luôn.

Vô tình mà thành hữu ý, tôi muốn lánh đi nơi khác để khỏi nghe, hoặc làm một đôi cử động để hai người biết tôi đang nằm ở đây, nhưng làm sao ? Đằng hắng ? La lên : tôi ở đây; tôi nghe cậu và em nói chuyện đấy... ! Và tôi nằm im, ấy cũng vì e dè, bối rối, chứ không phải tò mò muốn nghe thêm nữa. Vả lại, hai người chỉ đi ngang qua thôi, và dù có nghe cũng chỉ sơ sài đôi chút... Rủi thay hai người lại đi chậm; chắc là theo thói quen, Alissa xách giỏ, vừa đi vừa hái những nụ hoa tàn, nhặt những quả xanh bị gió sương vung vãi. Giọng nàng trong trẻo :

- Ba nầy, dượng Palisser chắc là một người đặc biệt ?

Cậu tôi đáp không rõ; Alissa hỏi lại :

- Rất đặc biệt chứ ?

Lời đáp cũng lại không rõ; rồi lại giọng Alissa :

- Jérôme rất thông minh, phải không ba ?

Làm sao tôi không lắng tai ? Nhưng tôi không nhận được gì cả. Alissa lại hỏi tiếp :

- Ba có nghĩ rằng Jérôme sau nầy sẽ trở nên một người đặc biệt ?

Đến đây giọng cậu tôi rõ hơn :

- Nhưng con ạ, ý con muốn hiểu thế nào với tiếng "đặc biệt" ? Người ta có thể rất đặc biệt mà không có vẻ gì đặc biệt hết, ít nữa cũng trước mắt người đời... rất đặc biệt trước mắt Thượng Đế !

- Chính ý con muốn hiểu thế đấy.

- Hơn nữa... làm sao có thể biết ? Jérôme còn trẻ quá. Ừ, thật thế, nó hứa hẹn rất nhiều; nhưng chừng đó chưa đủ để thành công.

- Phải cần những gì nữa ?

- Sao con hỏi tỉ mỉ thế ? Cần phải tin tưởng, cần được nâng đỡ, cần tình yêu...

- Cần được nâng đỡ là nghĩa thế nào ? Alissa ngắt lời.

- Là tình thương yêu, là sự quý chuộng, mà ba đã thiếu hẳn. Cậu tôi buồn rầu đáp, rồi giọng hai người lại nhỏ hẳn đi.

Buổi tối, vào giờ cầu nguyện, tôi ân hận vì vô tình mà thành ra cố ý, và tự hứa sẽ thú thật với Alissa. Có lẽ lần nầy trong ý có xen lẫn sự tò mò tồn lưu muốn biết thêm chút ít.

Hôm sau, vừa nghe tôi nói, Alissa không bằng lòng :

- Nhưng anh không thấy rằng lắng nghe như thế là bậy lắm hay sao ? Đáng lẽ anh phải cho em hay hoặc lánh đi nơi khác mới phải chứ.

- Anh nói thật với em là anh không cố ý... là không muốn mà phải chịu nghe... Vả lại cậu và em chỉ đi ngang thôi.

- Nhưng đi rất chậm.

- Vâng, nhưng anh chỉ nghe rất ít. Vài câu thôi... Nào, khi em hỏi cậu cần phải có gì nữa để thành công, thì cậu bảo sao ?

- Anh Jérôme, nàng vừa cười vừa đáp : anh đã nghe tất cả. Anh nghịch, muốn buộc em lặp lại chơi phải không ?

- Anh nói thật với em là chỉ nghe có mấy câu đầu, khi cậu nói đến lòng tin tưởng và tình yêu lưu tồn.

- Sau ba còn nói cần nhiều nữa.

- Nhưng còn em, em trả lời cậu thế nào ?

Alissa trở nên rất nghiêm trọng :

- Khi ba nói đến sự nâng đỡ ở đời thì em đáp rằng anh đã có má anh.

- Nhưng Alissa, em vẫn biết rằng má anh không ở trọn đời với anh... Vả chăng đâu có phải là ý thế...

Nàng cúi mặt :

- Đó cũng là điều ba nói với em.

Tôi run run cầm lấy tay nàng :

- Sau nầy anh có trở nên thế nào cũng là vì em tất cả.

- Nhưng Jérôme ạ, chính em rồi cũng có thể vĩnh biệt anh kia mà.

Cả tâm và hồn tôi gửi trọn trong một câu :

- Còn anh, không bao giờ anh sẽ xa em cả.

Nàng hơi nhún vai :

- Anh không đủ sức đi một mình hay sao ? Mỗi người chúng ta phải một mình tìm đến Thượng Đế.

- Nhưng chính em chỉ lối cho anh.

- Tại sao anh lại muốn chọn một kẻ hướng dẫn nào khác Jésus ? Anh không nghĩ rằng : không bao giờ chúng ta gần nhau bằng khi một đứa trong chúng ta quên đứa kia, chúng ta nguyện cầu Thượng Đế ?

- Vâng, nguyện cầu người cho chúng ta sum họp; đó là điều anh vẫn hằng cầu nguyện luôn luôn mỗi buổi sáng và mỗi buổi chiều.

- Sao anh lại không hiểu rằng có thể tìm sum họp nhau ngay trong lòng Chúa ?

- Anh hiểu điều ấy lắm : ấy là ngây ngất gặp lại nhau trong một vật gì cả hai cùng yêu chuộng. Dường như chính vì muốn gặp lại em nên anh yêu những gì anh biết rằng em yêu quý.

- Đừng đòi hỏi anh nhiều quá. Anh bất chấp Thiên Đường nếu nơi ấy không cùng em gặp lại.

Đặt một ngón tay lên môi, và giọng trang nghiêm, nàng nói :

- "Đầu tiên, hãy cố tìm Thiên Đường của Thượng Đế, và sự công minh của Người".

Khi ghi chép lại những câu chuyện nầy, tôi cảm thấy những lời nói ấy quả không có gì trẻ con đối với những kẻ nào không hiểu rằng câu chuyện giữa trẻ con nhiều khi rất nghiêm trọng. Làm sao bây giờ ? Có nên tìm lời chống chế ? Không, cũng như tôi không muốn sửa đổi chúng, tô điểm chúng lại để làm cho chúng được tự nhiên hơn. Cũng không muốn đem trường quần duệ địa mà che lấp sương lá lưu tồn.

Chúng tôi đã đọc lời Phúc Âm trong bản Vulgate, và thuộc lòng nhiều đoạn. Lấy cớ để chỉ lại cho Robert, Alissa đã học tiếng La Tinh với tôi; nhưng tôi nghĩ chính là để có thể theo dõi những sách tôi đọc. Thật thế, tôi cũng khó mà thích đọc những gì nàng không theo dõi được... Thật vậy, tôi khó mà dám chuyên cần nghiên cứu một môn học nào, nếu biết rằng nàng không theo dõi được. Nếu điều đó đôi lúc ngăn trở tôi, ấy không phải là cản mất niềm phấn khích của tinh thần tôi, như người ta có thể tưởng; trái lại, tôi cảm thấy dường như Alissa luôn đi trước mình, nơi nào nàng cũng thung dung tự tại. Nhưng tinh thần tôi chọn lối cho mình, thể theo nhịp chân nàng, và những gì đã lưu tâm ý chúng tôi thuở đó, những gì chúng tôi gọi là tư tưởng, thường chỉ là một cái cớ cho một mối thanh khí ứng cầu kỳ diệu, hơn là sự giả trang thông thường của tình cảm, hơn là lớp hồ che bọc tình yêu.

Mẹ tôi ban đầu có thể đã lo ngại nhận thấy mối tình của tôi, tuy bà chưa ước độ được sâu thẳm đến mức nào; nhưng rồi càng ngày cảm thấy sức lực hao mòn, bà muốn kết hợp chúng tôi lại trong một mối tình mẫu tử. Bệnh đau tim từ lâu của bà, càng ngày càng nặng. Một lần cơn bệnh trở nên nguy kịch, người gọi tôi lại bên giường :

- Jérôme ! Con cũng thấy mẹ yếu đi nhiều; một ngày nào đó mẹ sẽ đột ngột bỏ con ở lại giữa đời.

Bà dừng lại, đuối sức. Không cưỡng nổi lòng mình, tôi đành nói, nói một điều mà mẹ tôi chờ đợi từ lâu :

- Mẹ ơi, mẹ vẫn biết rằng con muốn cưới Alissa.

Chắc hẳn lời nói của tôi đáp đúng ý, nên người tiếp liền :

- Phải rồi, Jérôme; chính đó là điều mẹ muốn nói với con.

- Mẹ, chắc mẹ nghĩ rằng nàng yêu con lắm phải không ?

- Ừ, con ạ. Bà âu yếm lặp lại nhiều lần : "Ừ, con ạ". Và thêm : "Phải để tùy ý Thượng Đế kết hợp chúng con".

Tôi cúi mình bên mẹ; bà đặt bàn tay lên đầu tôi và nói :

- Mẹ cầu Thượng Đế ban phép lành cho con, gìn giữ cho hai con, rồi bà im lìm lịm đi trong giấc ngủ mê man.

Chuyện ấy không bao giờ được nêu lại nữa. Qua ngày hôm sau, mẹ tôi cảm thấy khỏe hơn; tôi lại tiếp tục đi học, và điều thố lộ chỉ có thế thôi. Tôi còn muốn biết gì hơn nữa ? Alissa yêu tôi, không phút nào tôi nghi ngờ điều ấy. Mà dẫu có chăng đi nữa, thì sự nghi ngờ cũng vĩnh viễn tan đi, vì mọi sự sẽ rõ ràng vào cái lúc biến cố đau buồn xảy tới.

Mẹ tôi bình yên nhắm mắt vào một buổi chiều, bên cạnh tôi và cô Ashburton. Cơn bệnh cuối cùng, lúc đầu cũng không có vẻ gì trầm trọng hơn những lần trước; nó chỉ bắt đầu nguy kịch vào giai đoạn cuối; bà con không ai kịp đến thăm. Tôi cùng cô Ashburton thức trắng đêm cạnh di hài người thân yêu độc nhất. Tình mẹ con sâu xa, tuy khóc nhiều, lòng tôi cũng không buồn đến đỗi. Tôi khóc là vì thấy xót thương cô Ashburton đương đau khổ nhìn người bạn gái nhỏ tuổi hơn mình nhiều đã vội bỏ đi quá sớm. Nhưng nghĩ rằng cái tang nầy sẽ giục Alissa yêu dấu về sớm thăm tôi, điều nầy làm tôi nhẹ đi rất nhiều nỗi đau khổ.

Hôm sau, cậu tôi đến. Có thư của Alissa; ngày mai kia Alissa và dì Plantier mới đến.

"... Anh Jérôme ơi, ân hận quá nhiều vì không nói được với má anh, trước khi bà mất, một đôi lời để người thỏa nguyện. Thôi bây giờ, cầu mong dì tha thứ cho em ! Từ nay chỉ còn riêng Thượng Đế hướng dẫn chúng ta. Thôi em chào anh. Âu yếm hơn bao giờ hết, em là