au những nguyên nhân phác lược trên đây, và để soi sáng vào tiến trình biện chứng của cuộc cách mạng. cần nhắc tới những trung tâm phiến động thời đó. Thoạt đầu tiên, chỉ có hai trung tâm phiến động. Trung tâm thứ nhất là trụ sở của phái đảng quận công D'Orlèans, vá trung tâm thứ hai là trụ sở của phe đại tư bản chủ nợ của nhà vua. Phe chủ nợ của nhà vua, thực ra, chỉ sợ nhà nước vỡ nợ, nên nhiều khi đã hoạt động dể được can thiệp vào những quyết dịnh của nhà vua, tỷ dụ như quyết định giữ lại Bộ trưởng tài chánh Necker, vì họ cho rằng chí có Nccker mới có tài chèo lái tránh nổi sự vỡ nợ. Nên trên phương diện cách mạng, phe đại tư bản chủ nợ cũng không được mấy hoạt động tieh cực. Trái lại, phe đảng của quận công D'Orlèans đã tham dự nhiều trong cỏng tác cách mạng. Vốn là người hoàng tộc, lại giầu có nhất nước Pháp, giữ một tước vị cao trong hội Tam Điểm. Quận công D'Orlèans đã nẩy ra tham vọng muốn lật đổ Louis XVI để chiếm ngai vàng. Quận công đã chịu tốn nhiều công của để nuôi dưỡng một tình trạng không ổn định và gây một phe đối lập chống Louis XVI. Ông bỏ tiền tổ chức các cuộc biểu tình, cho người gây nhiều vụ hỏa hoạn trong thành Paris, gửi cộng tác viên đi khắp các xứ gây phong trào chống nhà vua. Tổ chức vơ vét thực phẩm để làm đói khổ dân chúng, ấn hành truyền đơn sách vở lưu hành khắp cõi để khích động dân chúng. Rốt cuộc, bị tràn lấn bởi cao trùo cách mạng, Louis XVI bị sụp đổ, nhưng quận công cũng không chiếm được ngai vàng! Quận công Philippe d'Orlèans đành đổi danh thành Philippe Égalité đóng vai một dân biểu trong Quốc dân Đại hội, để rốt cuộc phải lên đoạn đầu đài. Tuy nhiên, phải nhận rằng Philippe Égalité là một tay cừ khôi, không sờn lòng trước cái chết. Khi bước lên đoạn đầu đài, ông không nói một câu, chỉ giục tên đao phủ: "Anh làm nhanh lên cho xong chuyện!".

Nhưng trong lúc khởi đầu cách mạng, phe đảng D'Orlèans là một trung tâm phiến động bậc nhất... Được ít lâu sau, một trung tâm thứ ba xuất hiện: đó là Hội những người Bretons, sau đổi thành "Hội quán người Jacobins". Lúc bấy giờ, các lãnh tụ Bretons là những phần tử am hiểu kỹ thuật công tác hơn cả. Công tác trong các hội nghị. cững như cỏng tác khuấy động trên hè phố, và tuyên truyền trong thôn quê. Nhiều lãnh tụ lừng danh sau này cùng gia nhập hội đó. Và từ màn đầu cho đến màn chót cách mạng. "Hội quán người Jacobins" vẫn đóng vai trò quyết định... Trung tâm phiến động thứ tư là chi nhánh của hội Tam Điểm, một hội bí mật, phôi thai từ thời Trung Cổ, có khuynh hướng chống Giáo Hội La Mã vá chủ trương cách mạng. Trong cuộc cách mạng 1789, cũng như trong cuộc càch mạng Nga sỏ, hội Tam Điểm đều có nhúng tay, Năm 1789, hội viên Tam Điểm tại Pháp thường gồm một số quý tộc và đại tư bản người Pháp hoặc người ngoại quốc. Dần dần về sau, nhiều lãnh tụ cách mạng đều là hội viên Tam Điểm: Mirabeau, La Favette, Danton, Pétion, Brissot, Sieves. Ngoài ra, hội Tam Điểm còn có nhiều hội viên đóng hạ sĩ quan trọng quân dội. Do đó, về mặt còng tác thực tiễn, hội Tam Điểm đã đỏng một vai trỏ quan trọng trong cách mạng Pháp... Cách một thời giau, một trung tâm phiến động thứ năm xuất hiện tại tòa Đô sảnh Paris. Sau khi Quốc dân Đại biểu nhóm họp, dân chúng Paris đã nổi dậy, rồi bầu những tay lãnh tụ cực tả vào hội đồng thành phố. Hội đồng đó sau được mệnh danh là Paris Công xã. Được tín nhiệm của phần lớn dân chúng Paris, Paris Công xã đã đóng một vai trỏ hết sức hệ trọng trong diễn trình cách mạng, và nhiều khi Paris Công xã đã dùng dân chúng võ trang đế uy hiếp Quốc hội. Do đó, đã xảy ra nhiều vụ xung đột giữa lực lượng dân chúng võ trang Paris cùng những đoàn đại biểu hoặc lực lượng các tỉnh. Paris Công xã sẽ trở thành lực lượng then chốt của lãnh tụ Robespierre... Sau cùng, cũng phải kể tới trung tâm phiến động thứ sáu: đó lá hai vùng ngoại châu thành Saint-Antoine và Saint-Marceau, gồm toàn dân thợ, lức nào cũng sẵn sàng mang búa và giáo mác để biểu tình võ trang trên hè phố.