Hợp tác xã Gia Đạo không còn là mái nhà chung ấm áp như câu khẩu hiệu: Hợp tác xã là nhà, xã viên là chủ như hồi mới thành lập. Sau mấy năm đưa Hợp tác xã lên quy mô cấp cao, câu khẩu hiệu ấy đã trở thành câu nói hài hước, châm biếm mỗi khi cãi nhau giữa xã viên với xã viên, xã viên với Ban quản trị hoặc thành câu nói trêu đùa của đám thanh niên. Đồng đất Gia Đạo xưa nay thuộc vào hàng đất thượng đẳng điền. Cây mạ đặt xuống trên mấy thước ruộng phần trăm của xã viên chỉ năm bữa nửa tháng lúa lên xanh bời bời. Trong khi đó, vẫn đất ấy, người ấy nhưng ruộng của Hợp tác chuột chạy không bén lông. Năng suất vụ sau thấp hơn vụ trước. Từ chỗ một tấn tám đến hai tấn trên một héc-ta một vụ đã tụt xuống một tấn mốt, tấn hai. Ngày công của xã viên theo đó cũng xuống thấp đến mức không còn đủ nấu cháo. Xã viên giờ đây chẳng còn thiết tha gì với đồng ruộng của Hợp tác xã. Họ dồn tâm sức của mình vào mảnh ruộng phần trăm để chống chọi lại với cái đói giáp hạt lúc nào cũng rình rập bên mình.

Vụ Đông Xuân năm nay chi bộ Hợp tác xã Gia Đạo họp bàn quyết tâm chỉ đạo không để cho năng suất tiếp tục giảm nhưng xem ra cũng khó thực hiện. Đêm hôm qua lại một đợt gió mùa đông bắc về đột ngột vào lúc nửa đêm. Sáng ra đường làng vẫn còn hun hút gió. Giá buốt luồn vào trong mọi ngõ ngách. Những ngọn tre, bụi chuối xơ xác, rũ rượi. Ruộng mới cấy được hơn ba phần tư diện tích mà gặp phải cơn rét ngọt như thế này, cây lúa chắc cũng khó ngóc đầu lên được.

Ngọ, phó chủ nhiệm kiêm đội trưởng sản xuất một tay cầm điếu cày, một tay cầm cái dùi kẻng bằng cây dao rựa mòn vẹt, trên đầu đội mũ biên phòng bạc thếch, chân đi giày vải bộ đội, hai ống quần buộc túm lại bằng dây chuối, người mặc chiếc áo bông bộ đội ngoại cỡ buộc một sợi dây thừng ngang lưng cho gió khỏi luồn vào bên trong. Đã lùn lại to bề ngang, Ngọ thu lu trong chiếc áo bông rộng thùng thình, trông anh ta di chuyển trên đường làng như một chú gấu trong rạp xiếc. Thỉnh thoảng thấy một câu khẩu hiệu bị gió đánh xộc xệch từ đêm qua, Ngọ dừng lại để sửa cho ngay ngắn, sau đó đi tiếp.

Bà Mão đứng ở sân nhà mình thấy Ngọ đi qua nói vọng ra:

- Thiên hạ chưa mở mắt mà đã ra đánh kẻng đi làm rồi hả ông đội trưởng. Thư thư cho bà con lo cho lợn gà ăn đã chứ.

- Sáng từ đời tám hoánh rồi còn thư với thái. Chỉ lo cái hũ gạo nhà mình là giỏi. Tôi đánh kẻng mà ra chậm là tôi trừ điểm đừng có trách – Ngọ thích quát nạt ra oai thế thôi chứ chưa thấy Ngọ phạt ai bao giờ. Đối với công việc của Hợp tác, Ngọ chỉ vật vờ qua loa cho xong chuyện rồi chui vào nhà Hoang, một người đàn bà góa đã ba con, chuyên nấu rượu lậu gạ gẫm kiếm rượu uống rồi trở về làm việc nhà.

Ra đến sân Hợp tác Ngọ hếch mặt lên nhìn trời rồi bước vào ngồi bệt xuống hàng hiên của dãy nhà kho móc túi lấy thuốc lào, bật lửa, sau đó bỏ chiếc mũ biên phòng ở trên đầu ra. Một nắm đóm Ngọ giấu trong mũ rơi lả tả xuống đất. Ngọ lấy ra một thanh, còn lại cho vào mũ đội lên đầu như cũ. Ngồi ngắm trời ngắm đất hồi lâu, bấy giờ Ngọ mới cho thuốc vào nõ, bật lửa, đóm cháy gần tàn vẫn chưa châm vào thuốc. Đầu óc Ngọ mu mơ, chẳng biết mu mơ chuyện gì. Lại lật mũ lấy cái đóm khác. Đóm lại rơi lả tả. Cuối cùng thì Ngọ vẫn hút xong điếu thuốc.

Lấu, thư ký đội sản xuất, người cao lêu nghêu, mặc chiếc áo len màu cỏ úa, những cái áo mặc độn bên trong dài hơn áo len nên lòi cả ra ngoài đến mấy lớp. Lấu bị liệt cánh tay trái từ thủa nhỏ nên mỗi bước đi cánh tay lại vung vẩy lủng lẳng. Chiếc mũ lá đội trên đầu lúc nào quai cũng bỏ xuống cằm. Cánh tay còn lại xách kè kè túi vải láng nhựa đựng sổ sách và chùm chìa khóa cửa kho để ở bên trong. Gọi là thư ký đội sản xuất nhưng công việc của Lấu giống như một anh tạp vụ. Ngoài việc ghi công điểm hàng ngày, Ngọ còn giao cho công việc giữ kho, phân công lao động cho xã viên và còn lo thức nhắm cho Ban quản trị.

Thấy Ngọ ngồi hút thuốc lào ở hiên nhà kho, Lấu ngạc nhiên:

- Sao hôm nay anh ra sớm thế. Mọi ngày ra sau em cơ mà?

- Sớm con mẹ gì. Không khéo tám giờ, tám rưỡi rồi cũng nên. Đã lên danh sách phân công lao động hôm nay chưa?

- Em làm rồi.

- Hôm nay cân phân chuồng nhà bà Ngật và ông Tình. Cậu sắp xếp bao nhiêu người đi lấy phân?

- Em tưởng hôm nay chỉ cân phân nhà bà Ngật nên bố trí bốn người.

- Nửa mẫu mà chỉ lấy phân nhà bà Ngật, cậu định rắc phân như rắc mì chính vào canh chắc. Khẩn trương phân công thêm bốn người và một xe cải tiến cân phân nhà ông Tình.

Lấu ngồi xuống cạnh Ngọ rút quyển sổ và ngòi bút máy Trường Sơn trong túi vải nhựa ra vừa ghi chép vừa xuýt xoa:

- Đợt gió mùa này hình như rét hơn đợt trước anh nhỉ? Em mặc độn đến mấy lớp áo rồi mà vẫn thấy rét. Giá như em có được chiếc áo bông và cái mũ bộ đội biên phòng như anh. Em đội cái mũ này gió cứ thốc vào đầu, luồn cả vào chân tóc cứ như có đàn kiến đốt ở trên đầu.

- Áo bông, mũ biên phòng và cả đôi giày vải là của thằng Dũng thải ra đã ba năm nay rồi, tao giữ như giữ mả tổ mới được như thế này đấy.

- Công nhận anh giữ tốt thật đấy. Tiện tay, anh vê cho em điếu thuốc rồi châm đóm hộ em.

- Mọi hôm ở nhà mày vẫn bắt vợ vê thuốc châm đóm hộ à?

- Em tự làm lấy chứ việc gì mà phải nhờ.

- Sao giờ lại nhờ tao?

Lấu cười nịnh:

- Chẳng biết làm nũng với ai nên làm nũng với anh một tí cho nó tình cảm.

Ngọ đưa cái điếu cày và gói thuốc cho Lấu:

- Hút được thì vê lấy thuốc mà hút. Điếu, bật lửa đấy, tao đi đánh kẻng đây.

Ngọ cầm cái dùi kẻng đứng lên, sực nhớ chuyện cần hỏi, Ngọ hắng giọng:

- Này, tao nghe nói con mụ Hê bảo với vợ mày hàng ngày tao chỉ có cầm dùi đi đánh kẻng và lê la uống rượu hết chỗ này sang chỗ khác mà cũng được tính một công có phải không?

- Em không nghe vợ em nói gì. Ai bảo anh?

- Cô Miễn.

- Anh đừng nghe mồm cái con ấy. Nó muốn gắp lửa bỏ tay người đấy. Hôm qua hắn nửa đùa nửa thật bảo em chỉ làm việc có một tay, đáng ra xếp em vào diện lao động phụ. Em chửi cho một trận nên thân.

- Tao mà nghe hắn nói, tao vạc mồm ra – Ngọ dọa.

Ngọ cầm con dao cùn đi đến thanh tà vẹt thủng lỗ chỗ treo trên hai cái cọc bằng gỗ chôn cạnh gốc cây muỗm già. Theo thói quen, Ngọ kẹp con dao cùn làm dùi kẻng vào nách, nhổ nước bọt vào hai bàn tay xoa xoa mấy cái, bấy giờ mới dõng dạc đánh một hồi dài rồi quay về chỗ Lấu đang ngồi hút thuốc:

- Có lẽ tao phải bảo với lão Lịch trích quỹ Hợp tác ra mua cho tao cái đồng hồ “Bôn dốt” giống của hắn ta mới được. Không có cái đồng hồ chẳng biết giờ giấc nào mà điều hành sản xuất. Ngày nắng còn nhìn được mặt trời để áng chừng chứ mùa này chẳng biết đâu mà lần.

- Phải đấy. Quỹ của Hợp tác mà đồng hồ là của mình, dại gì không mua mà dùng.

Dậu và Tế đến sân Hợp tác đầu tiên, tiếp đó là Bích, bí thư chi đoàn, một cô gái xinh xẻo mới mười chín tuổi, khuôn mặt trái xoan, tóc đen mượt dài chấm lưng. Bích bảo Ngọ:

- Giờ này chú mới đánh kẻng đi làm thì đến giờ nào mới ra được ngoài ruộng?

Ngọ trả lời ráo hoảnh:

- Ra giờ nào miễn sao có việc cho mày làm là được. Rét thế này mày bảo bà con ra đồng sớm cho chết cóng à.

- Chỉ có chú sợ rét thì có.

- A cái con này. Nói tiếng nào nó nói giả tiếng đó. Tao bảo bố mày đánh cho tuốt xác bây giờ.

Nói xong Ngọ thản nhiên tiếp tục hút thuốc. Lát sau thấy xã viên đến đã hòm hòm, Ngọ nói to:

- Hôm nay đội ta làm nốt mấy khoảnh ở cánh đồng Bầu. Tổng diện tích bốn mảnh là năm sào ba thước. Số người đi bừa là mười lăm người. Thư ký đội sẽ đọc danh sách.

- Năm sào ruộng mà những mười lăm người đi bừa thì chỉ trâu và bừa cũng chật cả ruộng rồi, lấy chỗ đâu mà bừa? – Dậu đứng ở bên dưới nói to.

- Ông sợ người khác làm tranh việc của ông làm cho ông ít điểm hay sao mà bảo nhiều với ít?

- Tôi thèm vào mấy cái điểm chó chết của Hợp tác để mất công tranh. Thừa lao động thì bố trí công việc khác, còn ối việc phải làm, việc gì đưa nhau ra chen chúc trên một đám ruộng.

- Ông không đi bừa thì chờ đấy bố trí việc khác. Hôm nay ai nhận công đi bừa là phải bừa hai lượt đơn, ba lượt kép. Tổ nhổ mạ tám người, tổ cấy mười lăm người. Sáu người đi tát nước, tám người đi lấy phân. Hôm nay cân phân của nhà bà Ngật và ông Tình. Bây giờ thư ký đội sẽ đọc danh sách cụ thể ai làm việc gì, cứ thế mà làm.

Trong khi Lấu đọc danh sách thì vợ chồng Quy tất tả chạy đến.

Ngọ hoạch họe:

- Vợ chồng nhà Quy có nghe kẻng Hợp tác đánh không mà bây giờ mới có mặt?

Vợ Quy sẵng giọng:

- Những người đi đúng kẻng đã có ai ra đồng chưa mà bảo đây chậm với nhanh.

Ngọ mắng át:

- Chỉ được cái chống đối là giỏi. Tối bình điểm trừ tội đi chậm đừng có kêu nhé.

- Có giỏi tối bình trừ điểm của tôi đi. Thách đấy.

- Cái con mụ này lúc nào cũng lắm mồm – Ngọ quay sang Lấu – Phân công xong chưa. Xong rồi thì mở cửa kho cho bà con lấy dụng cụ. Các bà đi cấy nhớ cầm dây chứ đừng như hôm qua ra đến ruộng mới nhớ dây còn để trong kho.

Dậu hỏi:

- Tôi không nhận nuôi trâu Hợp tác, vậy Hợp tác điều trâu nhà ai đây?

- Cứ ra ngoài bãi chăn tập thể ấy. Ông thấy con nào khoẻ thì ông bắt mà đi bừa.

Dậu không nói gì, vác bừa lên vai đi theo mọi người. Ngọ gọi bà Ngật và những người được phân công đi lấy phân đi theo mình. Ngọ xách cân đi trước, bốn người được phân công đi lấy phân kéo xe cải tiến lẽo đẽo theo sau. Ngọ hỏi bà Ngật:

- Phân của nhà bà liệu có được năm tạ không?

- Hơn ấy chứ lị. Tôi ủ từ sau khi cân hết phân để làm vụ mùa cơ mà.

Nhà bà Ngật ở trong một ngách xóm. Nhà trên, nhà bếp đều lợp ngói, sân lát gạch. Chồng đi làm công nhân giao thông. Một mình quán xuyến gia đình, nuôi hai con nhưng nhà cửa lúc nào cũng sạch sẽ gọn gàng. Chỉ phải cái tính tham lam thì không ai bằng. Hai con chó thấy người lạ xồ ra sủa. Bà Ngật mắng chó rồi bảo những người cùng đi:

- Ông đội trưởng và các chú ngồi đó chờ tôi đi chuẩn bị quang gánh rồi ta ra cân.

- Khẩn trương lên. Thợ bừa ra đồng mà chưa có phân họ chửi cho thối tai.

- Đáng ra tối qua họp bình điểm ông đội trưởng báo trước hôm nay cân phân nhà tôi để tôi chuẩn bị quang gióng. Nước đến chân mới nhảy lại giục.

- Nhà bà có xẻng không?

- Nộp vào làm của chung của hợp tác rồi, chỉ còn hai cái cuốc cùn thôi.

Ngọ bảo Hiến, một thanh niên đang ngồi rít thuốc lào:

- Thằng Hiến đi tìm thằng Lấu bảo nó mở cửa kho xuất hai cái xẻng đưa về đây. Xúc phân cho lên xe cải tiến mà dùng cuốc có mà ăn cứt.

Hiến càu nhàu:

- Anh Lấu xong việc ở sân Hợp tác là lủi như chạch biết đâu mà tìm. Mà có tìm được thì cũng là lúc chú ra đánh kẻng nghỉ là vừa.

- Mày cứ đi tìm nó và đưa xẻng về đây cho tao. Đánh kẻng là việc của tao, chẳng liên quan gì đến mày.

Ngọ ra phía sau chuồng lợn đứng nhìn đống phân chuồng bị gà bới tanh bành, phân tơi ra có màu nhờn nhợt như đám đất bột. Ngọ nhặt một cành cây khơi vào đống phân. Ngọ quay sang phía khác cầm cành cây khơi tiếp. Vẫn một thứ bột đất nhờ nhờ. Ngọ đưa tay bốc một nắm đưa lên mũi ngửi. Bà Ngật đi ra nhìn thấy Ngọ đang ngửi phân nhà mình, lo lắng hỏi:

- Phân nhà tôi có gì mà chú ngửi đi ngửi lại mãi thế?

Ngọ đưa nắm phân trong tay cho bà Ngật:

- Thế này mà bà bảo là phân à?

- Không phân thì là gì?

- Bà nhìn kỹ xem, phân hay là đất?

- Bùn không phải là đất hay sao?

- Bà mà trộn bùn vào đây thì phúc ba đời cho Hợp tác. Bà đưa lên mũi bà ngửi thử xem. Chỉ có đất là đất. Bà không qua mặt tôi được đâu. Có bao nhiêu phân chuồng bà đem ra bón cho ruộng phần trăm. Còn một ít trộn đất vào cho nặng cân để cân cho Hợp tác. Thế nào, tôi nói có đúng không?

Bà Ngật lúng túng:

- Rõ ràng là tôi ủ phân chuồng cùng với cây cứt lợn cắt ở trên đồi Đền Mẫu về trộn thêm với bùn ao nhà tôi mà? Không biết có đứa nào thù oán gì nhà tôi mà đem đất trộn thêm vào đây không biết.

Ngọ cười hề hề:

- Cái bụng tham lam nổi tiếng của bà thù oán bà chứ chẳng có ai vào đây trộn đất vào phân nhà bà đâu.

Mấy người được phân công đi cân phân nhìn nhau tủm tỉm cười. Ngọ hỏi bà Ngật:

- Bây giờ bà tính sao đây?

Bà Ngật đấu dịu:

- Thôi đã nhỡ thế này rồi ông đội trưởng cứ cân cho tôi. Đợt ủ sau tôi rút kinh nghiệm.

- Bà mà rút được kinh nghiệm thì có khi chó đẻ ra bò. Thôi được rồi. Đã có kế hoạch cân phân nhà bà thì tôi cứ cân. Nhưng ba cân, hợp tác chỉ tính hai, trừ một cân vào chỗ đất bà trộn vào. Đồng ý thì cân. Không đồng ý tôi cho người đi cân nhà khác.

- Thế thì thiệt cho nhà tôi quá. Hay là ông đội trưởng trừ phiên phiến cho nhà tôi đỡ thiệt.

- Tôi cứ cân cho bà rồi tính sau. Bà vào lấy bút và sổ ghi điểm ra. Cân được bao nhiêu thằng Hiến sẽ ghi vào đấy cho bà.

Khi Ngọ ra khỏi nhà, bà Lâm nói với bà Ngật:

- Bà có cho đất thì cũng cho vừa vừa thôi chứ một phần phân mười phần đất thế này cây lúa lấy gì mà ăn?

Bà Ngật nói tỉnh bơ:

- Ruộng Hợp tác ăn phân hay ăn đất cũng thế cả thôi. Vô lẽ ủ phân cân cho Hợp tác bà không cho đất vào hay sao?

- Tôi chịu, không làm sao làm được cái trò gian dối ấy.

- Thời buổi bây giờ thật thà chỉ có thiệt thôi bà ạ. Tôi cân đất cho Hợp tác một tạ cũng được năm mươi điểm, bà cân phân cho Hợp tác cũng năm mươi điểm như tôi. Bà thấy bà có dại không.

Ngọ cầm điếu cày và dùi kẻng định đến nhà ông Miên uống rượu cùng với Lịch thì gặp ngay Hoang đeo chiếc bị cói đang đi tới. Vừa thoáng thấy bóng Ngọ, Hoang quay ngoắt trở lại. Ngọ rảo bước đuổi theo. Hoang vào đến sân thì Ngọ đuổi kịp.

- Hôm nay thì không thoát được nữa nhé.

Hoang vênh mặt lên hỏi:

- Tôi làm gì mà thoát với không thoát. Đang định đi chợ sực nhớ quên mấy đồng bạc lẻ ở nhà sợ mấy đứa con đi học về nhìn thấy lấy đi mua kẹo lạc dồi liền quay lại lấy.

Ngọ chỉ vào chiếc bị cói Hoang đang mang trên người:

- Thế cô đựng thứ gì trong bị cói mà che che giấu giấu thế? Mở ra cho tôi xem thử nào.

Biết không thoát được, Hoang cười lẳng lơ:

- Người đâu mà cứ như ma xó. Bị cói đựng rượu đấy, muốn xem thì xem.

Ngọ bước đến đưa tay vỗ một cái vào mông Hoang rồi lấy cái bị cói trong tay Hoang mở ra xem. Ngọ lôi ra một đoạn săm ô tô òng ọc nước được dán kín hai đầu. Van săm để nguyên làm vòi rót. Trong bị cói còn có cái chai cút dùng để đong rượu. Ngọ vỗ vỗ vào đoạn săm:

- Bao nhiêu lít chỗ này?

- Hỏi làm gì?

- Đằng ấy có biết buôn rượu lậu là phạm pháp không?

Hoang cong cớn:

- Biết cũng chịu. Một mẹ ba con gồm bốn miệng ăn. Một công hợp tác được hai lạng thóc, tôi không chạy vãi nước đái ra lấy gì mà đổ vào mồm.

- Bỏ lao động Hợp tác để đi buôn rượu lậu, phạm một lúc hai tội. Đằng ấy tính sao đây?

Hoang nói toẹt:

- Thôi, nói gần nói xa chẳng qua nói thật. Mỗi tuần em xin biếu bác một chai sáu lăm để bồi dưỡng. Công điểm em làm được bao nhiêu bác cứ ghi vào sổ, cuối vụ em giao cho tất. Bác mà bắt em nghỉ đi chợ thì em kéo cả mấy mẹ con em đến nhà bác ăn ở với nhau cho vui.

Ngọ nhìn trước nhìn sau rồi bất ngờ đưa tay chộp vào vú của Hoang. Hoang hất tay Ngọ ra:

- Đồ khỉ gió. Nhỡ ai thấy thì chết. Đứng đây em vào lấy rượu cho. Nhớ không được đi theo đâu đấy.

Hoang chạy vào nhà xách ra một chai sáu lăm rượu dúi vào tay Ngọ:

- Bác cầm lấy. Không gì thì bác với nhà em cũng là chỗ họ hàng chú bác. Chẳng may nhà em xấu số bỏ mẹ con em mà đi. Em mong bác thương con bác thế nào thì bác thương các cháu như thế. Mẹ con em chẳng khi nào quên ơn bác.

- Ai bảo cô, tôi và chồng cô là họ hàng bà con chú bác? Chỉ nhận vơ. Tôi tha cho cô lần này. Không tham gia lao động Hợp tác cả vụ thì cũng phải tham gia lấy nửa vụ. Công điểm của cô tôi đếch thèm. Cho các cháu tất.

- Bác thương các cháu như vậy em đội ơn bác.

Ngọ đến đống rơm rút một ít quấn kỹ chai rượu, kẹp vào nách, quay lại ỡm ờ vỗ vào mông Hoang thêm một cái rồi bỏ đi.

2

Mới bừa được năm đường bừa, Kiểm và Ninh họ trâu, cắm bừa dừng lại nhảy lên bờ. Dậu bừa phía sau hỏi:

- Mới bừa được mấy đường, các ông định nghỉ rồi à?

Kiểm bảo:

- Rét buốt như kiến lửa cắn vào chân, lên bờ ngồi nghỉ làm điếu thuốc lào rồi xuống bừa tiếp. Tích cực lắm cũng từng ấy điểm, tội chó gì mà làm cho mệt xác.

- Vậy hai ông nghỉ đi, tôi bừa tiếp đây – Nói xong Dậu giục trâu đi.

Ninh cười châm biếm:

- Ông vẫn còn có tinh thần coi Hợp tác xã là nhà, xã viên là chủ thì ông cứ bừa đi. Còn bọn tôi tình nguyện làm đầy tớ cho Hợp tác xã nên bọn tôi nghỉ cho khỏe.

Thận và Lẫm cho trâu bừa đến nơi thấy Kiểm và Ninh ngồi hút thuốc lào ở trên bờ ruộng cũng cắm bừa nhảy lên ngồi cùng. Dậu bừa thêm hai đường nữa, nghĩ bụng: Chúng nó không bừa tội chó gì mình cặm cụi làm cho chúng nó hưởng. Nghĩ vậy, Dậu cắm bừa bước lên bờ ruộng ngồi ngắm trời ngắm đất. Cách đó không xa, những người thợ cấy chờ tổ nhổ mạ đưa mạ về cũng ngồi buôn chuyện với nhau. Bà Tắc quay sang hỏi bà Mẫn:

- Nghe nói mười bảy tháng này nhà bà định sang cát cho cụ đấy à?

- Vâng.

- Có định mổ bò mổ lợn gì không?

- Bà tính không mổ thì lấy gì làm cỗ bàn. Ngặt cái nhà tôi chưa cân đủ lợn nghĩa vụ, không biết các ông trên xã có cho mổ không?

- Sang cát cho bố người ta mà không cho mổ lợn là thế nào.

Bà Mẫn thở dài:

- Năm ngoái ông Đoài cũng sang cát cho mẹ nhưng chưa nộp đủ lợn nghĩa vụ có được mổ đâu. Chạy lên chạy xuống hết Ban quản trị Hợp tác đến ủy ban mà chẳng được, ông ấy đành mổ chui, sau đó bị phạt một tạ thóc bà không nhớ hay sao.

- Bị phạt một tạ chứ có phạt hai ba tạ thì cũng phải làm để báo hiếu cho bố mẹ.

Hiền, vợ Tế hỏi:

- Năm ngoái nhà ông Đoài làm cỗ, Ban quản trị có ai đến dự không?

Bà Mẫn bĩu môi:

- Chẳng thiếu ma nào. Từ chủ nhiệm, phó chủ nhiệm cho đến đội trưởng và thư ký đội sản xuất.

- Đến ăn cỗ nhà người ta mà không biết ngượng nhỉ? – Bích nói.

Bà Mẫn lại bĩu môi:

- Biết ngượng thì đã không đến. Ông nào cũng thanh minh thanh meo không cho mổ lợn là quy định của ủy ban. Ban quản trị Hợp tác thông cảm nên chạy lên chạy xuống đề nghị hàng chục lần mà ủy ban vẫn không thay đổi ý kiến – Bà Mẫn kéo cái khăn trùm đầu khâu bằng bao đựng phân đạm về phía trước trán cho đỡ buốt rồi nói tiếp – Lần này sang cát cho ông cụ nhà tôi mà không cho tôi mổ lợn tôi cũng mổ chui. Đếch sợ. Cụ nhà tôi cả đời ăn ở phúc đức làng xóm chưa ai có một lời chê trách. Tôi về làm dâu gần hai mươi hai năm mà chưa khi nào cụ nặng lời với tôi lấy một lần. Một tiếng chị cả, hai tiếng chị cả. Nghe mà mát cả lòng cả dạ.

Bà Tắc quay sang hỏi Hiền:

- Tôi nghe nói cô Hiền hay lời nặng tiếng nhẹ với mẹ chồng lắm phải không?

- Em cũng chẳng có chuyện gì với cụ nhà em cả nhưng nhiều lúc bực lắm cơ. Buổi sáng tinh mơ dậy xay thóc bảo ở nhà sàng sẩy để trưa về em giã, thế mà trưa về thóc trấu vẫn còn y nguyên, cơm canh cũng chẳng nấu. Bụng đói đến thắt ruột lại vừa sảy thóc, vừa nấu cơm, các bà các chị bảo đến bụt trên chùa cũng phải mở miệng chứ nói gì em.

- Kể ra cái tuổi năm lăm sáu mươi như bà Quế đang còn sức làm sức ăn mà bắt ngồi xó ró ở nhà thì ngứa ngáy chân tay lắm.

- Có đi làm nhà em cũng chẳng cho đi. Cục tính nhưng được cái là thương mẹ lắm cơ. Bà em bảo giao đất phần trăm cho bà em làm, còn vợ chồng em đi làm cho Hợp tác nhưng nhà em không chịu.

- Cứ như tôi là khỏe – Hoang nói vô tư – Một mình với ba đứa con chẳng mẹ chồng mẹ vợ gì sất. Ngày làm việc mệt, đêm nằm dạng háng ra ngủ. Thế là yên chuyện.

Vợ Quy tên là Niễng ngồi cạnh đấy không xa nói chêm vào:

- Đàn bà goá vừa qua tuổi bốn mươi mà nằm dạng háng ra ngủ nhỡ đêm mấy ông trong Ban quản trị đi uống rượu với nhau say lạc vào lại tòi ra thằng cu con đĩ lúc nào không hay.

Hoang nói thản nhiên:

- Có mời cũng không dám. Anh nào cũng cố giữ tiếng trong sạch để được ngồi yên trên cái ghế của mình để còn kiếm chác chứ làm bậy mất ghế lấy gì mua đài mua xe.

Mặt trời lên ngót nghét vài cây sào. Bà Tắc nhìn trời tỏ vẻ sốt ruột:

- Mấy con mẹ đi nhổ mạ ngủ trên ruộng trưa hay sao mà giờ này vẫn không đem mạ về cho người ta cấy. Sắp kẻng nghỉ đến nơi rồi còn gì.

Bà Tắc nói tỉnh bơ:

- Không cấy sáng nay thì chiều cấy, chiều cấy không xong thì sáng mai. Ruộng còn đó, mạ còn đó mất đi đâu mà sốt ruột. Tích cực cũng một công hai lạng thóc, không tích cực đến cuối vụ cũng được chia hai lạng thóc.

Bích từ nãy đến giờ ngồi yên, bây giờ góp chuyện:

- Không biết các bác các chị thế nào chứ cháu thấy cảnh làm ăn sao mà chán thế không biết. Xã viên ra đồng cứ vật vờ như lúa non gặp gió. Chẳng biết đến khi nào thì hết cảnh này.

Tốp nhổ mạ mỗi người gánh chừng ba, bốn chục bó mạ toòng teng đặt gánh xuống cạnh tổ cấy. Bà Tắc nhìn vào mấy gánh mạ hỏi:

- Các mẹ ngủ trên ruộng mạ hay sao mà giờ mới đưa mạ về?

- Mạ không chăm lên li ti như cái tăm tre, túm mãi mới được một bó. Được thế này là nhanh lắm rồi đấy.

Tổ cấy nhận mạ đứng thẳng lưng quẳng xuống ruộng. Bà Cư thấy thế kêu lên:

- Quẳng nhẹ thôi các mẹ. Mạ ngắn lắm, quăng mạnh nó vãi ra hết đấy.

Trong khi tổ cấy cặm cụi cấy thì tổ nhổ mạ ngồi trên bờ nói chuyện bao đồng chờ kẻng nghỉ để về.

3

Trăng đầu tháng đã lặn, chỉ còn lại bầu trời trắng đục nhờ nhờ. Thỉnh thoảng vài ba ngôi sao lấp ló run rẩy trong cơn gió bắc lạnh buốt. Đường làng hun hút gió. Dậu một tay bê cây đèn dầu, một tay cầm cuốn sổ ghi công điểm đưa lên chắn gió cho đèn khỏi tắt. Tế đi bên cạnh, hai người vừa đi vừa chuyện trò.

- Cấy hái xong có khi phải ngược Phú Thọ, Tuyên Quang mua sắn về thái phơi khô chống đói thôi ông ạ. Cây lúa vừa đặt xuống đã gặp ngay vụ rét thế này, đói là cái chắc – Tế bảo.

- Làm ăn kiểu này không gặp rét cũng đói chứ nói gì gặp rét. Cái thằng Ninh càng ngày càng bố láo. Sáng nay nó và thằng Kiểm bừa nhốn bừa nháo mấy đường rồi ngồi nghỉ chờ kẻng đánh. Tớ bảo nó, nó trương mắt ếch lên cười hềnh hệch khích tớ là muốn lấy cái danh hiệu anh hùng lao động. Trước đây nó là thằng làm ăn có trách nhiệm lắm chứ đâu có thế.

- Dần dần rồi thế cả ông ạ. Đến như tôi, nếu không phải là đảng viên thì tôi đã xin ra khỏi Hợp tác xã để lo kinh tế cho gia đình chứ chẳng dại gì ngồi chung trên cái thuyền nát này để nhìn thấy cảnh mình cùng bị chết chìm.

Trên sân Hợp tác một số người ngồi co cụm vào nhau mồm xuýt xoa vì lạnh. Tiếng rít thuốc lào lanh lảnh. Tiếng nói chuyện lập bập, đứt đoạn. Trên hiên, Ngọ và Lấu ngồi cạnh cây đèn bão. Ngọ vẫn ăn mặc như thường ngày. Chiếc áo bông và cái mũ biên phòng bỏ giải che tai lơ lửng. Có tiếng đàn ông trong đám đông nói to:

- Bình điểm xét điểm gì thì làm nhanh cho bà con về nghỉ ông đội trưởng ơi. Rét quá. Ngồi ngoài trời một lúc nữa là bà con chết cóng mất.

- Chú Bản phải không? Sợ chết cóng thì về ấp vợ mà ngủ. Xã viên đã đến đủ đâu mà bình với xét.

- Ai đến sau nghe sau. Ông cứ đọc tên những người có mặt ở đây trước đi. Ông rỗi rãi còn sức mà ấp vợ chứ chúng tôi cả ngày ngoài đồng lấy sức đâu mà ấp.

- Tôi nói thật mà chú xỏ xiên rồi. Đã làm ăn tập thể thì nghe bình điểm cũng phải nghe tập thể, chú hiểu chưa nào?

Hoang nói vọng lên:

- Có việc làm tập thể, có việc không làm được tập thể đâu ông đội trưởng ạ.

Mọi người cười râm ran. Lác đác vẫn còn người cầm đèn vào sân Hợp tác. Ngọ đứng lên che mắt cho khỏi chói ánh đèn nhìn xuống bên dưới:

- Thôi được rồi. Chiếu cố nguyện vọng của bà con, thư ký cứ đọc nhé. Ai chưa có thì lát nữa đọc lại để khỏi phải kiện cáo lôi thôi. Bây giờ mọi người nghe thư ký đội đọc điểm của từng người trong ngày. Ai đồng ý thì thôi, ai thắc mắc thì tôi sẽ giải đáp. – Ngọ quay lại bảo Lấu – Đọc đi.

Lấu kéo cây đèn bão gần lại phía mình rồi đưa sát cuốn sổ vào ngọn đèn:

- Bà con nghe tôi báo điểm từng người nhé. Trước hết là số lao động tát nước. Hôm nay ở đồng Nang gồm những người sau đây: Bà Thất, bà Tắc, bà Sáng, em Lục, bà Điềm, bà Hòe. Điểm tát nước, sáng năm điểm, chiều ba điểm. Cộng tất cả là tám điểm.

Bà Thất đứng bật dậy:

- Chúng tôi tát cả ngày vẹo xương sống sao lại chấm cho chúng tôi tám điểm?

- Các bà tát cả ngày nhưng mực nước quy định của hợp tác là xâm xấp mặt ruộng cao năm phân. Ruộng các bà tát hôm nay chỉ cao có ba phân – Ngọ giải thích.

- Ông ra đo khi nào mà bảo tôi tát cao có ba phân. Hỏi bà Điểm, bà Hòe, con Lục cùng tát ở cánh đồng Nang xem nước cao năm phân hay ba phân?

- Tôi không ra đo nhưng có người báo với tôi.

- Quân nào báo ông nói cho tôi biết tôi vạch mặt nó ra.

- Làm ăn tập thể, có con mắt tập thể. Người ta vì lợi ích của Hợp tác mà báo chứ chẳng thù hằn gì bà mà bà đòi vạch mặt người ta.

Dậu ngồi bên dưới nói to:

- Thôi không phải đôi co với nhau nữa. Các bà có thiệt vài điểm thì cũng chỉ hụt một nắm thóc chứ cân lạng gì mà đôi co cho mệt. Đề nghị thư ký đọc tiếp đi.

Bà Thất ấm ức ngồi xuống. Lấu nói tiếp:

- Các bà ghi vào sổ cho cẩn thận kẻo quên lại cãi nhau. Riêng em Lục tuy cùng tát ở đồng Nang nhưng buổi sáng được ba điểm, chiều hai điểm. Cộng cả ngày là năm điểm.

Lục kêu lên:

- Cháu cùng tát như mọi người, ai cũng cầm hai dây gàu như nhau. Cháu còn kéo khoẻ hơn. Mấy lần bà Thất còn mắng cháu kéo khoẻ như trâu suýt làm bà ấy ngã. Thế mà các bà được tám điểm, cháu năm điểm là thế nào?

Ngọ lại đứng dậy giải thích:

- Cháu kéo khoẻ nhưng cháu đang ở tuổi lao động phụ. Không thể so bì với lao động chính như các bà được.

- Cháu ở tuổi lao động phụ nhưng cháu làm cật lực chứ có làm phụ đâu. Chú hỏi bà Thất thử xem. Cho cháu điểm như vậy là bất công.

Bích ngồi dưới nói to:

- Đúng đấy. Em Lục đã ở tuổi mười sáu rồi. Em ấy đang ở sức lao động dồi dào. Chấm điểm cho em như vậy là không công bằng.

- Lại cái Bích hả? Mày định chống lại những quy định của Nhà nước đấy phải không? Nếu thấy không công bằng mày và cái Lục kéo nhau lên chính phủ mà kiện. Hợp tác cứ chiếu theo quy định mà làm.

- Có chỗ kiện thì cháu đi kiện chứ cháu sợ gì mà không kiện. Phân biệt lao động phụ với lao động chính nhưng ối người hưởng điểm của lao động chính mà suốt ngày chẳng đụng vào cái cày cái cuốc, chẳng biết đồng ruộng là gì. Quy định gì mà lạ đời thế.

Lục ức quá ngồi khóc rưng rức. Bà Mão ngồi cạnh khuyên Lục:

- Thôi cháu. Nhà nước đã áp thế rồi. Hợp tác cũng làm theo quy định của Nhà nước, có nói lắm cũng thế thôi.

Lục mếu máo:

- Nhưng cháu ức lắm cơ.

Dậu ngồi cạnh đấy cũng khuyên Lục:

- Thôi cháu ạ. Chú bừa mửa mật ra mà cũng bằng điểm những người cắm bừa ngồi hút thuốc lào cả buổi. Biết có nói cũng chẳng làm thay đổi được gì nên chú cũng đành ngậm miệng nhận cho xong.

Cuộc bình điểm kéo dài trong không khí cãi vã đến khuya mới tan. Trên đường về Dậu đi cùng Ngô, bí thư chi bộ Hợp tác xã Gia Đạo. Dậu than thở:

- Thời thế này rồi sẽ đi đến đâu hả ông? Bi quan lắm ông ạ. Ông thấy đấy. Hôm nay đội giao hai lượt bừa đơn, ba lượt bừa kép, thế mà phần lớn những người đi bừa chỉ bừa lượt đơn đầu tiên là nghiêm chỉnh. Đến lượt đơn sau thì bừa một đường bỏ một đường. Đến khi bừa kép thì chẳng khác gì cho bừa gãi lên ruộng. Bừa một đường bỏ đến ba đường. Năm sào ruộng mà có đến mười hai trâu bừa. Mỗi lần quay bừa là đầu trâu húc vào nhau. Bừa vài đường cắm bừa lên ngồi hút thuốc. Tôi và thằng Mai không làm ăn kiểu gian dối ấy được nên hai chú cháu cặm cụi làm. Chỗ nào bừa dối, tôi và thằng Mai bừa lại. Thế mà tôi và thằng Mai bị tay Ninh giễu là đang phấn đấu trở thành anh hùng lao động. Tối hôm nay thì công điểm của tôi và công điểm của thằng Mai bằng những người kia. Nói thật với ông tôi chán đến cổ kiểu làm ăn này lắm rồi. Ông nghĩ có cách gì làm chuyển biến cách thức làm ăn hiện nay của Hợp tác xã không ông? Để tình trạng này kéo dài thì nguy quá. Không khéo Hợp tác xã tan rã mất.

- Khó lắm. Đường lối chính sách Đảng và Nhà nước đã vạch ra. Quy chế, quy tắc điều lệ về Hợp tác xã nông nghiệp đã thành văn bản có tính pháp chế, nó đã trở thành khuôn mẫu rồi. Không dễ gì thay đổi được đâu.

- Ông biết sáng nay đi từ ngoài đồng về cái Bích nói với tôi những gì không? Nó bảo giá như Hợp tác xã quay lại cái thời kỳ nó còn đi học mà hóa hay. Cứ góp ruộng vào làm chung. Trâu bò, cày bừa của nhà ai nhà ấy dùng. Đến vụ cứ tính diện tích ruộng góp cho Hợp tác và công lao động mà chia sản phẩm. Sau đó đóng góp gì thì đóng góp. Từ chiều đến giờ tự nhiên trong đầu tôi cứ lởn vởn câu nói của cái Bích. Con bé ấy nhiều lúc nó nghĩ những điều mà chúng ta không nghĩ đến ông ạ.

- Người ta đi về phía trước chứ ai lại đi thụt lùi. Cứ theo ông bây giờ ta quay về Hợp tác xã cấp thấp sau đó lùi về thời kỳ vần công đổi công hay sao.

- Nếu biết đi nhầm đường thì việc lùi lại để chọn con đường khác đi nhanh hơn thì cũng nên lùi.

- Ông nói với tôi thì được chứ ông nói công khai câu vừa rồi là ông mang họa đấy.

Bóng Dậu và Ngô lùi dần vào bóng đêm. Chỉ còn nhìn thấy hai ngọn đèn dầu le lói trên con đường làng.