ào năm 1966, trong những hoạt động văn hóa, văn nghệ ở nội thành Sài Gòn, tôi có viết một phóng sự dài ngày - Trường tư hai mặt - đăng trên nhật báo Dân Chủ của ông Vũ Ngọc Các để lồng vào đấy một số lập luận ngăn ngừa chủ trương “bán công lập hóa” các tư thục ở miền Nam và đả kích các phương pháp giảng dạy theo lối Mỹ áp dụng vào trong giáo dục.

Trong lúc tìm hiểu sâu hơn vào các hoạt động trường tư, tôi được dịp chứng kiến sự sụp đổ của một ngôi trường do ảnh hưởng của việc Mỹ đưa quân vào miền Nam mà tôi tạm đổi tên là trường Chấn Hưng để viết nên truyện vừa này.

Bấy giờ là thời điểm chúng ta thành lập Lực lượng Bảo vệ Văn hóa Dân tộc ở Sài Gòn để chống lại các biểu hiện văn hóa đồi trụy và nô dịch. Do các hoạt động như thế, tôi bị Chu Tử - cộng tác viên của Trung ương tình báo dưới chế độ cũ - và đồng bọn dùng tờ báo Sống vu cáo chụp mũ suốt nhiều tuần lễ, khiến các tư thục - trừ trường Hưng Đạo của ông Nguyễn văn Phú - mà tôi có giờ giảng dạy đều gửi thư đến yêu cầu tôi chấm dứt mọi hợp tác, đồng thời một số nhà xuất bản đã cùng tôi ký kết trước đây đều đơn phương hủy các hợp đồng.

Quyển Ngôi trường đi xuống đã được ra đời trong một bối cảnh như vậy, do tạp chí Văn ấn hành như một đặc san vào năm 1966. Ông Bộ trưởng Giáo dục của chế độ cũ, bấy giờ là Trần Hữu Thế, cứ người thay mặt đến trường Hưng Đạo gặp tôi để “tỏ ý tiếc vì tác phẩm đã tung ra thị trường” và đề nghị hỗ trợ phương tiện để tôi viết một quyển khác, lấy nhan đề là Ngôi trường đi lên.

Tôi cám ơn đề nghị ấy, song trả lời rằng Bộ Giáo dục khỏi phải bận tâm hỗ trợ cho tôi, bơi lẽ ngày nào mà nền giáo dục có được dấu hiệu khởi sắc, thì tôi tự nguyện viết quyển Ngôi trường đi lên...

Sau Giải phóng, tác phẩm Ngôi trường đi xuống được nhà xuất bản Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh tái bản vào năm 1988, có kèm theo nhưng “Suy nghĩ tản mạn nhân đọc tác phẩm” của nhà giáo kiêm nhà nghiên cứu văn học Trần Hữu Tá.

Tái bản lần này, những suy nghĩ tản mạn ấy vẫn còn giữ lại như kỷ niệm của người bạn trước đây chưa hề gặp nhau - do hoàn cảnh đất nước bị chia cắt - nhưng đã quen thân qua các sách báo.

Thành phố Hồ Chí Minh, 8-8-1988

Vũ Hạnh