ề bên tả ngạn Lô Giang, từ Soi Châu tới ngã ba sông, dải Sâm Sơn đổ xô lên mạn Bắc, như đàn voi tán loạn chạy lẩn vào đám sương mù.

Cứ chiều chiều, khoảng ánh tà nhuộm vớt đầu non, bóng tối bôi nhòa vật sắc thì cái yên tĩnh, như lần qua những bậc đá khổng lồ, tản xuống tỉnh thành Tuyên, nép dưới lòng cái thung lũng kéo dài theo miệt hữu ngạn sông. Lúc ấy, dưới đất trên sông tắt hẳn tiếng ồn ào. Sự vật từ náo động bước vào giấc ngủ êm đềm. Có chăng trừ con sông nhỏ vẫn róc rách theo dòng, lẩn dưới bóng cây bờ u uất.

Tỉnh thành khi ấy còn rậm rạp, lèo tèo độ hơn trăm nóc nhà tranh tản mát dưới chân lau. Đường sá chỉ là những lối chân mòn cỏ, rác rưởi bộn bề. Nhỡ hôm trời mưa phải đi ra ngoài thực là cái thân tội. Vì vậy, nhiều người thích ở bè, tụ thành vạn Vân Hà. Những hiệu buôn khách cũng ở bè cả, vừa tiện đường sông giao dịch, vừa tiện phòng giữ trộm cắp đêm hôm và nhất là tránh khỏi cái nạn hùm beo, chưa chập tối đã ngông nghênh cả ngoài phố, nhảy vào tận sân bắt lợn đem đi; người trong nhà có biết cũng đành chỉ tiếc của kêu trời. Vẫn hay ở sông, gặp hôm giở trời, thường có những đàn giải nổi lên như trâu, làm đắm thuyền, chết người. Nhưng, cái tai nạn đó kể ra vẫn họa hoằn.

Dân cư chui rúc trong những túp nhà tối tăm, ẩm ướt, chìm ngập giữa cảnh hoang tịch đó, phần nhiều làm nghề chăn nuôi trồng cấy, và cũng là nghèo đói khó khăn. Dù có một đôi nhà giàu, ta cũng khó lòng nhận thấy được. Vì, trừ những hiệu buôn khách, phàm nhà hơi có của đều phải giấu giếm như ta giấu một tội ác. Nếu để lộ tăm hơi, tất không sao tránh khỏi sự tàn sát của bọn Cờ Đen mỗi khi chúng đoảng qua. Thành thử, dù no, dù đói, hết thảy đều có cái dáng cực khổ, vì thần trí lúc nào cũng nơm nớp, tấm lòng lúc nào cũng bồi hồi.

Dân tình hồi đó thực đã đến nước lầm than. Muốn vẽ ra cho đúng, họa chăng có máu hòa cùng lệ. Ngay bây giờ, còn sống sót người nào, tuổi đã già, tim đã nguội, vậy mà nếu phải nhắc tới chuyện cũ, bới đến mớ tro tàn ký ức năm xưa, vẫn còn thấy lộ ra vẻ kinh hoàng.