huở xưa, voi đóng vai trò quan trọng về mặt quân sự. Chúng ta có thể ví một con voi là một chiếc xe thiết giáp, xông tới phá tan hàng ngũ địch quân. Sức voi rất mạnh, vòi voi quấn vào một người to lớn, đập xuống đất quá dễ dàng. Gặp những chướng ngại vật, voi dùng vòi mà nhổ lên, sức mạnh bằng đôi ba chục người.

Đời nhà Nguyễn, voi được chăm sóc cẩn thận, con nào đánh giặc giỏi thì được phong tước.

Nuôi voi, tập dượt cho voi quen đường đi nước bước để ứng phó lúc ra trận mạc là điều khó khăn, đòi hỏi nhiều công phu. Muốn bắt voi rừng, người ta dùng hai con voi cái cho vào rừng. Khi gặp voi lạ, hai con nhà bèn đi cặp hai bên để cưỡng bách đưa về chuồng.

Lúc ban đầu voi rừng còn ương ngạnh, hung hăng. Muốn dạy dỗ, người ta buộc chân voi vào gốc cây to, bỏ cho voi nhịn đói. Bấy giờ người nài (1) mới đến gần, cho voi uống nước, ăn cỏ. Lẽ dĩ nhiên, voi bắt đầu có cảm tình với người nài, về sau nó ngoan ngoãn tuân lệnh.

Voi ở nơi đặc biệt, gọi là xưởng tượng. Mỗi xưởng gồm vài trăm quân sĩ giữ trật tự bên vòng ngoài. Số quân sĩ này lo cắt cỏ cho voi ăn, cỏ để trong máng. Voi cũng thích ăn rơm hoặc xác mía.

Hàng năm, nhà vua tham dự cuộc tập trận giả. Trong ngày lễ oai nghiêm ấy, voi sắp hàng, mỗi hàng mười con. Lưng voi mang cái bành khá to, trên bành có ba người mang trường thương (loại gươm dài).

Thằng nài ngồi trên vai voi để đốc thúc cho voi tiến thối. Đối diện với bầy voi là hàng trăm quân sĩ, bọn này đóng vai tuồng của quân thù. Sau lưng quân sĩ là những hình nộm bện bằng rơm, đứng thẳng giống hệt hình người.

Theo lệnh chung, khi ngọn cờ phất lên thì trống chiêng nổi vang rền. Bầy voi đứng sẵn như chờ đợi. Quân sĩ xông tới như để giết đàn voi.

Hồi chiêng thứ nhì báo hiệu cuộc tấn công của đàn voi. Thằng nài dùng móc sắt đập vào đầu, vào đùi voi. Voi xốc tới, mấy người cầm trường thương đứng sẵn trên lưng voi, chỉ mũi về phía trước.

Quân sĩ thấy voi tấn công mãnh liệt bèn giả vờ thua chạy. Tức thì bầy voi đuổi theo. Bấy giờ người ta đốt nhiều đóng khói mù.

Quân sĩ bèn ẩn lánh sau làn khói. Tuy nhiên vì quá hăng hái, bầy voi chẳng tài nào phân biệt được người thật và hình nộm. Chúng quơ vòi, cuốn lấy hình nộm rồi mang về, như mang một chiến lợi phẩm.

Mỗi lần tập trận, nhiều thớt voi bị thương nặng vì thằng nài ra sức đâm vào da thịt cho voi chạy nhanh. Con voi nào mang được hình nộm chạy trở về trước tiên, để hình nộm dưới khán đài thì được khen thưởng.