ám cây canhkina đã được mười lăm tuổi, cho sản lượng lớn. Thế kỷ đã ba mươi tuổi còn Yersin thì sáu mươi bảy. Chỗ ấy cho nhiều tấn ký ninh mỗi năm. Cũng như đối với cao su, mọi chuyện phụ thuộc vào tình hình thời tiết và động vật. “Vào lúc này ở Suối Giao chúng tôi đang bị một đàn voi rừng lớn gây ra nhiều thiệt hại, làm sập đường và hỏng đường dây điện báo.”

Vào cái năm ba mươi ấy, một nhà cách mạng không ai biết đến, từng nhiều lần thay tên đổi họ, lúc này mang tên Hồ Chí Minh, mười năm trước đó từng dự Hội nghị Tours thành lập Đảng Cộng sản Pháp, bí mật lập nên Đảng Cộng sản Đông Dương. Thời mang tên Nguyễn Ái Quốc, ông học ở bên Pháp, có sống cả ở London và Le Havre. Ông từng là bồi bếp trên tàu thủy và rất có thể Yersin từng bắt gặp ông trong một chuyến đi. Ồng đã có dáng vẻ thanh mảnh của cây tre và nụ cười rạng rỡ, và còn chưa có râu theo kiểu Trotsky. Yersin không tin lấy một giây vào mấy cái điệp khúc cách mạng. Giết người để nuôi sống những giấc mơ. Không hể giống Rimbaud trẻ tuổi, tác giả một Dự thảo hiến pháp cộng sản năm mươi năm trước khi có Hội nghị Tours. Lẽ ra người ta phải truy tặng cho chàng tấm thẻ đảng số không. Cũng năm ba mươi ấy, Doumer, tên xã hội phản thùng, đang là chủ tịch Nghị viện. Boez, một người theo phái Pasteur, vì bất cẩn mà mắc chứng sốt phát ban. Boez yên giấc nghìn thu ở Đà Lạt, sẽ gặp các chiến binh ngã xuống trên mặt trận vi trùng học trên tờ Lưu trữ các Viện Pasteur tại Đông Dương.

Năm tiếp theo, bên Paris tổ chức Đấu Xảo Thuộc địa, dưới sự chủ trì của ông già Lyautey. Trong rừng Vincennes, người ta dựng mô hình Angkor Vat. Yersin và Lambert không tới dự, nhưng nhân dịp này cho in một cuốn sách nhỏ về vấn đề trồng cây canhkina, văn phong vẫn giống như một thứ thơ ca hữu ích: “Tác dụng của axít phốtphoric ít tan, của phốtphát ở Bắc Kỳ, không hề rõ ràng. Chất pôtát, dưới hình thức muối Alsace, chỉ có tác dụng rất nhỏ, vôi thì lại không có vẻ gì là phản ứng có lợi mặc dù đất không có chất này. Xyanamít, nitrát vôi có tác dụng rõ ràng là gây hại, nhiều cây của loạt này đã chết, nhiều cây khác phát triển rất chậm so với các loạt khác.” Nghe cũng gần sống động như một câu thơ của Cendrars, và cũng hoàn toàn có thể là một tiểu sử Yersin. “Tiếng cồng tiếng trống tam-tam zanzibar con thú dữ trong rừng rậm tia X tốc hành con dao mổ.” (Nguyên bản “Gong tam-tam zanzibar bête de la jungle rayon-X express bistouri”. Đây là một câu thơ của Blaise Cendrars trong bài Tháp Eiffel viết năm 1913 để vinh danh họa sĩ Robert Delaunay)

Rồi Lambert qua đời ở tuổi bốn mươi sáu. Quanh Yersin bắt đầu là nghĩa địa. Ông viết cáo phó cho bạn mình, đăng trên tờ Lưu trữ. Tình bạn là thứ tình cảm độc nhất duy lý một cách nghịch lý và không cuồng nhiệt. Yersin đang đau khổ nhớ mình từng “bị chinh phục bởi những phẩm chất đẹp của người đồng sự và của người bạn”. Chân dung về bạn luôn luôn là một tự họa, ta gán vào đó những phẩm cách mà ta những muốn nhìn thấy bằng phản chiếu. “Người có tính cách và đầy tinh thần bổn phận, chỉ kết giao một cách đầy ý thức nhưng khi đã kết bạn với ai thì sẽ thủy chung như nhất với người ấy, kiên quyết mà bình thản, tận tâm nhất mực.”

Bởi xét cho cùng, dù có hay không vắcxin phòng bệnh dại thì ta cũng biết rõ là sẽ không bao giờ tìm được loại vắcxin chống lại cái chết của bạn bè, rằng tất cả những cái đó hơi có chút vô vọng. Ta muốn tin vào một thành công mẫu mực. Nhưng có lẽ không. Lý trí của ông, ngay từ nhỏ, đã có những vách kín ngăn lại sự cuồng nhiệt. Thứ thép không gỉ. Sẽ chẳng bao giờ tâm phản ứng vượt ra ngoài vòng ranh giới, bằng không mỗi kẽ nứt nhỏ cũng sẽ là thảm họa, nổ, diệt trừ, trầm cảm, u sầu hay tệ hại hơn, những thứ ngớ ngẩn văn chương và hội họa, trong khi những ý tưởng khoa học điên rồ, thứ áp suất giống như ở xúpáp mà ý nghĩ phát thành tia rời rạc trong chuyển động chuyển hồi phóng lên mọi thứ, có thể sáng chế ở bất kỳ lĩnh vực nào. Và hẳn ông chẳng quan tâm quái gì, Yersin ấy, đến việc tên mình có dẫn đầu bảng hay không. Hẳn ông làm tất cả những chuyện ấy chỉ bởi vì ông thấy những việc lớn người khác đã làm.

Nhân loại đang lao đến cuộc thế chiến mới. Yersin gửi sang Pháp mấy bài viết mà không biết rằng đó bây giờ là thơ ca vị lai, như Vài quan sát điện khí quyển ở Đông Dương được Viện Hàn lâm Khoa học xuất bản. Doumer được bầu làm Tổng thống nước Cộng hòa. Trên đỉnh Hòn Bà, Yersin tiếp tục giữ khoảng lùi và độ cao với mọi sự. Thế giới xoay chuyển sau lưng ông. Ông chẳng quan tâm. Toàn bộ sự bẩn thỉu của Lịch sử và chính trị này, ông đã tưởng có thể lờ đi vĩnh viễn. Nếu đã từng đọc Baudelaire, hẳn Yersin đã gia nhập chủ nghĩa cá nhân mà thi sĩ cho là tiến bộ đích thực chỉ tồn tại trong cá nhân và bởi chính cá nhân mà thôi. Yersin là một con người đơn độc. Ông biết rằng không sự kỳ vĩ nào được thực hiện ở số nhiều. Ông căm ghét bè nhóm, ở đó hàm lượng trí tuệ tỉ lệ nghịch với số lượng thành viên tạo nên đám đông ấy. Thiên tài luôn luôn đơn độc. Khuyên nhủ cũng đâu khác gì đàn gảy tai trâu, nước đổ đầu vịt.

Một tối, nhờ nghe đài người ta biết được rằng Doumer vừa bị bắn hạ bằng súng lục bởi tay bác sĩ người Nga tên Pavel Gorguloff, không bao giờ người ta biết đó là một kẻ điên hay một tên phátxít.

Doumer là bạn của các nhà văn và Loti từng đề tặng ông cuốn tiểu thuyết Người khách hành hương Angkor: vào ngày ông bị sát hại, đứng gần ông là Farrère, bạn của Loti và cũng là thủy thủ trên vịnh Bosphore, Farrère viện sĩ hàn lâm, người đoạt giải Goncourt hồi trước chiến tranh với bộ tiểu thuyết Những kẻ văn minh lấy bối cảnh Sài Gòn, Farrère cũng ăn một viên đạn vào ngực, nhưng đã hồi phục, theo như đài nói. Cách đó đã lâu rồi, Doumer và Yersin từng cùng nhau leo qua những ngọn đồi, đến tận cao nguyên Lang Bian để dựng lên Đà Lạt. Trước đó rất lâu, họ từng cùng nhau ngược dòng Mê Kông từ Sài Gòn sang Phnôm Pênh, đứa con mồ côi của Morges và đứa con mổ côi của Aurillac.

Năm mươi năm trước đó, ở Aurillac, những người nuôi cừu từng mời Pasteur về để cảm ơn ông giúp họ thoát được chứng bệnh than. Họ tặng cho ông một cái cúp lớn chạm trổ hình kính hiển vi và bơm tiêm. Dưới bóng những cây tiêu huyền treo đầy cờ xí, trước dàn kèn đồng xếp hàng ngang, và vài con cừu chiến thắng ở cuộc thi nông nghiệp, ông thị trưởng cất lời, quay đầu về phía chiếc rơđanhgốt màu đen, nơ bướm, cặp mắt xanh: “Thành phố Aurillac của chúng tôi quá mức nhỏ bé, ngài sẽ không thấy ở đây những cư dân xuất chúng như ở các đô thị lớn, nhưng ngài có thể tìm thấy ở đây những trí tuệ đủ khả năng cảm nhận những điếu tốt đẹp ngài đã làm và lưu giữ chúng trong ký ức của mình.” Trong đám người đứng đó, đứa trẻ mồ côi Doumer lúc này là một thầy giáo toán trẻ tuổi. Và kỷ niệm ấy, quả thật ông vẫn còn lưu giữ, đến mức hai mươi năm sau đó đã cho xây dựng hệ thống y tế ở Hà Nội và giao cho Yersin trách nhiệm đứng đầu nó.

Cùng cái năm ba mươi hai ấy, năm Doumer bị sát hại, Émilie qua đời bên Thụy Sĩ giữa đống chuồng gà của bà, và thế là hết thư từ qua lại. Cũng năm ba mươi hai đó, một người từng là bác sĩ phái Pasteur, từng theo phái Pasteur nhưng phản bội, trở thành nhà văn, tiểu thuyết gia, cho xuất bản cuốn Hành trình tới tận cùng đêm tối.