hời gian của khoa học và tư duy không phải thời gian của đồng hồ và lịch. Ông đã tự tách mình khỏi Lịch sử, Yersin ấy. Đó là một nhà bách khoa toàn thư thế kỷ Ánh Sáng. Trước ông, La Condamine xuất bản, tùy theo tâm trạng, các công trình về địa lý và thực vật học, về vật lý và toán học, về y học và hóa học. Như Pasteur, ông từng là thành viên của cả Viện Hàn lâm Khoa học lẫn Viện Hàn lâm Pháp. Nhưng người bạn của Voltaire là một nhà Bách Khoa Toàn Thư viết hoa (Nhà Bách Khoa Toàn Thư (viết hoa) là chỉ những người đã tham gia (trong đó có La Condamine) vào bộ Bách Khoa Toàn Thư (L’Encyclopédie) dưới sự lãnh đạo của dederot và d’Alembert từ 1751 đến 1772, vào thời kỳ văn hóa Pháp rực rỡ, thường gọi là Thế kỷ Ánh Sáng. Còn nhà bách khoa toàn thư (không viết hoa) là chỉ những người có tinh thần bách khoa, hiểu biết sâu rộng nhiều lĩnh vực của tri thức) và cộng tác với Diderot cùng d’Alembert. Yersin thì lại là một người cái gì cũng biết, một chuyên gia về nông học nhiệt đới và nhà vi trùng học, một nhà dân tộc học và một nhiếp ảnh gia. Những công trình xuất bản uy tín nhất của ông là trong ngành vi trùng học và thực vật học. Ông nảy ra một ý mới. Được rảnh rỗi nhờ phép màu của hòa bình đưa các cộng tác viên trở về, ông lên mái nhà, ngồi trên ghế mây, dán mắt vào kính thiên văn.

Ông trao lại quyền điều hành nghiên cứu y học cho Noël Bernard, nghiên cứu thú y cho Henri Jacotot, ký ninh cho André Lambert, việc quản lý chung, tổ chức và kế toán thì giao cho Anatole Gallois, một nhà báo trụy lạc ở tờ Hải Phòng báo. Đây chính là nhóm mới của ông. Ông chẳng còn muốn nghe nói về đám thú vật nữa, mà tập trung toàn bộ đầu óc cho nghiên cứu khí tượng. Ông đã mang từ Paris về một máy điện lượng kế hai sợi do Wulf sản xuất, ông đặt làm những cái diều thật lớn, dây buộc bằng cáp thép quấn vào những cái tời. Ông thả chúng lên giữa những đám mây cao một nghìn mét, lũ trẻ trong làng vỗ tay hoan hô. Ông muốn đo điện khí quyển và dự đoán giông bão. Calmette và Roux thấy lo lắng về sự im lặng của ông. “Tôi thả những cái diều lên để đo lường khí tượng.”

Hoàn toàn giống dịch hạch thời Trung Cổ, các tảng thiên thạch cũng là những thảm họa gây chết người. Hạn hán hay băng giá, mưa đá và những cơn bão là nguồn gốc của nạn đói và chiến tranh. Nơi đây, dân chài mất tích trong những xoáy lốc vụt đến. Nếu có được những dự đoán khả tín, người ta sẽ phụng sự được rất nhiều cho hòa bình và sự thịnh vượng.

Yersin đã thuyết phục được Fichot, một kỹ sư thủy văn phục vụ trong hải quân và rất say mê thiên văn học, đến sống với ông ở Nha Trang. Có một cầu thang dẫn lên sân thượng căn nhà vuông. Một mái vòm che cho ống kính đặt mua từ hãng Carl Zeiss bên Iéna và một máy quan tinh có lắp thấu kính. Đêm đêm họ cùng quan sát. Yersin nghiên cứu môn lôgarít, tiến bộ về toán học và đặt mua những tác phẩm quan trọng. Ông những muốn rằng phần bầu trời phía trên vương quốc của ông cũng sẽ được tính vào lãnh thổ vương quốc ấy, cùng cả những vì sao và các sao chổi. Ông mơ thấy Kepler và Tycho Brahé (Johannes Kepler, nhà thiên văn học người Đức thế kỷ 17, đề ra các định luật về chuyển động thiên thể. Tycho Brahé, sống ở thế kỷ 16, là một nhà quý tộc Đan Mạch, nhà thiên văn học, nổi tiếng với những phép tính chính xác), và những muốn trở thành cả hai người ấy cùng một lúc. Con người quan sát và con người tính toán. Dưới đất cũng như trên trời. Thỉnh thoảng ông đã thấy những gì con người từng tưởng là mình thấy. Mong rằng đến một ngày người ta sẻ tưởng nhầm ông là nhà thiên văn học của Vermeer (Ý muốn nói đến một bức tranh rất nổi tiếng về thiên văn học của danh họa Hà Lan thế kỷ 17 Johannes Vermeer) và một bảo tàng sẽ nêu tên ông trên bảng vàng. Từ kính hiển vi đến kính thiên văn, ông nhận ra sự gần gũi đáng kinh ngạc về mặt hình học của cái vô cùng lớn và cái vô cùng bé. Và chúng ta, loài người, chúng ta trôi nổi như lũ sứa giữa hai thứ ấy. Tuy nhiên ông vẫn giữ hai chân chạm đất, ghi chép đầy những quyển sổ, tiến bộ về toán học lý thuyết, đăng các ghi nhận và quan sát bầu trời trên Tập san thiên văn học được Henri Poincaré thành lập, người báo trước thuyết tương đối. Ánh sáng của Yersin hãy còn chưa tắt.

Nếu đã không được nhận một giải Nobel y học, thì tại sao lại không thế là một giải Nobel vật lý.

Rồi mái nhà bị nứt. Nó phải gánh quá nặng. Với ông thế là kết thúc luôn môn thiên văn học. Ông nảy ra một ý mới. Ông cho tháo toàn bộ đồ nghề và xếp lại dưới sân, làm đồ chơi cho bọn trẻ con đã quá chán cái máy xác định giống ở gà từ rất lâu rồi, một trò chơi cực ngu. Khi già đi, ông đâm ra thích trẻ con. Ông dẫn lũ trẻ trong làng đi cùng mình trên chiếc xuồng chạy bằng hơi nước hiệu Serpollet để câu cá ở các hòn đảo trong vịnh. Ông đã mang từ Paris về một máy chiếu phim, và chiếu cho chúng xem các bộ phim tài liệu, phim của Sáclô. Lũ trẻ cười nghiêng ngả. Chiếu thêm một phim nữa nhé. Và rồi những cái diều nữa. Không còn biết dừng nữa, bọn trẻ ấy. Giờ thì đủ rồi nhé. Ông nảy ra một ý mới. Nào nào. Tất cả ra ngoài nhé.

Ông cho dựng một hệ thống điện tín không dây từ Nha Trang tới Suối Giao và Hòn Bà. Một nhân viên ngành Viễn thông đến cả ba ngôi nhà của ông để lắp máy phát, máy thu rồi huấn luyện ông và các đồng sự của ông sử dụng máy. Kể từ nay họ đã có thể trao đổi tin tức và dự đoán thời tiết. Họ thay nhau đeo tai nghe vào. “Thật không may là chúng tôi ở quá xa nên không nghe được các buổi hòa nhạc phát trên nhiều kênh châu Âu và Mỹ.” Yersin lao vào đọc những cuốn sách kỹ thuật, viết cho Calmette: “Phòng thí nghiệm riêng của tôi về điện đang dần được hoàn chỉnh, tôi tìm thấy rất nhiều niềm vui ở đó. Tôi đã bắt được các đài ở Bordeaux. vẫn còn chạy chưa được ổn định lắm, vì mùa này quá nhiều áp thấp nhiệt đới, nhưng nếu không có các khó khăn phải vượt qua, thì còn gì là vui thú nữa.”

Ở hoàn cảnh ấy, một gã ngốc hẳn sẽ cắm một lá cờ. Hắn sẽ tuyên bố là lãnh tụ, tuyển lính, đặt hàng một bản quân nhạc, kéo cờ lên chiến hạm của mình, in tiền. William Walker và nước cộng hòa ngắn ngủi, Basse-Californie-et-Sonora (Willian Walker (1824-1860): luật gia và nhà phiêu lưu người Mỹ, từng lập ra nhiều cộng đồng nói tiếng Anh ở Trung Mỹ (gọi là filibustering), làm Tổng thống Nicaragua). Mayrena và vương quốc Xê Đăng. James Brooke và vương quốc Sarawak (James Brooke (1803-1868): nhà thám hiểm người Anh, trở thành lãnh tụ da trắng đầu tiên của vương quốc Sarawak ở đảo Bomeo, Sarawak nay là một bang của Malaysia). Một cái bục và một cái micro. Quân phục và kính râm. Một Người Dẫn Đường, một Raïs, một Bảo Đại. Thêm một cô vợ là đào Hollywood nữa, tại sao lại không nhỉ. Bởi vì vương quốc của ông rộng búa bổ hơn nhiều, so với Monaco.

Nói chuyện với nhau qua điện đàm thì hay rồi. Nhưng từ Nha Trang đến Suối Giao, rồi từ Suối Giao đến Hòn Bà, thì vẫn phải chèo thuyền độc mộc hàng giờ liền rồi đi ngựa tiếp, để mang cây giống lên và mang đồ thu hoạch xuống. Giờ đây ông ước tính vùng đất của mình đã rộng hai mươi nghìn hécta, kể cả vùng núi nằm trong “tầm ảnh hưởng” của ông, và chưa tính khoảng trời ở trên đầu. Khi Viện Hàn lâm Khoa học trao cho ông giải thưởng vì một phát hiện nào đó, ông dùng tiền làm một con đường ngoằn ngoèo dài ba mươi cây số. Thế là ông biến thành kỹ sư cầu đường. “Thay vì thuê các nhà thầu làm việc ấy, đích thân tôi đã chỉ đạo công việc, với sự giúp đỡ của các cai An Nam. Tôi sẽ làm một con đường có độ dốc rất đều, ở mức mười phần trăm.” Đôi khi phải dùng bộc phá để nổ phá đá. “Các mảnh vụn thì chúng tôi dùng để xây tường chống mà chúng tôi dựng bằng đá khô.” Ông kết thúc bức thư gửi Roux như thế này: “Nhờ vậy công trình này sẽ đỡ tốn kém hơn và có lợi cho người của chúng tôi, thay vì phải trả tiền cho đám trung gian, mà đám ấy thì có chịu trả tiền cho các cu li của mình đâu.

Để dựng đồ án tôi sử dụng một thứ dụng cụ rất hữu dụng của ngành xây dựng bên Anh, nó tên là Improver Road Tracer.”

Con đường sẽ cho phép chuyển một máy phát điện lên đến tận căn nhà gỗ, lắp đặt hệ thống đèn đóm để mua vui cho lũ vẹt xanh, và khởi động một máy dẫn nước để tưới các lô đất và đám cây hoa hồng. Yersin đặt từ bên Pháp một chiếc xe ôtô bánh đặc biệt có xích hiệu Citroën, cùng loại với “những chiếc xe đã băng qua sa mạc Sahara”. Bởi vì tuy có vẻ tầm thường, thậm chí còn chẳng hề coi đó là mục đích, ông vua cao su và canhkina đã kiếm được rất nhiều tiền. Yersin nhà khắc kỷ đã một tay gây dựng một đế chế bên trong Đế chế.

Nếu được nhận giải Nobel chắc ông sẽ cho xây một sân bay nho nhỏ.