ọ sống buồn tẻ trong những cái hang thú đó. Ban đêm, thỉnh thoảng họ liều chui ra và đi như múa ở truông bên cạnh. Hoặc là họ cầu kinh để giết thời giờ. Bourdoiseau bảo: “Suốt ngày Jean Chouan bắt chúng tôi lần tràng hạt.”

Cứ đến ngày mùa, hầu như không ngăn nổi dân vùng dưới sông Maine chui lên khỏi hầm đi dự Hội Mùa. Một số người có ý thích riêng, như Denys biệt hiệu là Xẻ-Núi trá hình thành phụ nữ để đi xem kịch ở Laval rồi lại trở về hang.

Bỗng dưng họ đem thân đi tìm cái chết, rời khỏi ngục tối để bước vào nhà mồ.

Đôi khi họ mở nắp hầm và họ nghe xem đằng xa có đánh chác gì không; họ lắng tai theo dõi trận đánh. Súng cộng hòa nổ rền, súng bảo hoàng bắn tản mác; cái đó hướng dẫn họ. Nếu tiếng súng nổ hàng loạt bỗng ngừng lại, đó là dấu hiệu quân bảo hoàng thất bại, nếu tiếng súng nhát gừng tiếp tục nổ và tiến sâu về phía chân trời, đó là dấu hiệu họ thắng thế. Quân trắng bao giờ cũng truy kích; quân xanh thì không bao giờ vì họ ở trên đất thù địch.

Những đám quân độn thổ đó thông tin tức cho nhau rất tài. Họ liên lạc với nhau không gì nhanh bằng, không gì bí mật bằng. Họ đã phá hết cầu, họ đã tháo hết xe bò, thế mà họ vẫn có cách liên lạc với nhau và loan báo cho nhau mọi tin tức. Các trạm liên lạc đặt từ rừng này đến rừng khác, làng này đến làng khác, trại này đến trại khác, nhà này đến nhà khác, bụi cây này đến bụi cây khác.

Có khi một dân quê có vẻ ngờ nghệch đi qua nhưng chính là có mang tin tức trong chiếc gậy rỗng lòng.

Một đại biểu Quốc hội lập hiến cũ là Boétidoux cấp giấy thông hành cộng hòa để họ xuôi ngược khắp vùng Bretagne loại giấy mới, chỗ đề tên để trắng mà tên phản bội đó có hàng bó. Không tài nào bắt được họ. Puysaye nói: “Có những tin kín truyền khắp bốn mươi vạn người mà vẫn giữ được bí mật.”

Hình như cái mảnh đất vuông vắn đó, nam giáp đường đi từ Sables đến Thouars, đông giáp đường đi từ Thouars đến Saumur và con sông Thoué, bắc giáp con sông Loire và tây giáp Đại Tây Dương, có một hệ thần kinh chung và không một chỗ nào của mảnh đất này rùng mình mà mọi nơi không rung chuyển. Trong nháy mắt, tin tức đã chạy từ Noirmoutier đến Luçon và trại La Loué biết ngay trại Croix-Morineau đang làm gì. Nghe đâu có cả chim cũng giúp vào việc đó. Tướng Hoche viết ngày 7 tháng Gặt Hái năm thứ ba: “Người ta tưởng như họ có điện tín.”

Đó là những thị tộc như ở xứ Ecosse. Mỗi giáo khu có chỉ huy của mình. Cuộc chiến tranh này, cha tôi có tham gia, và tôi có thể kể lại được.