gười ta hay miêu tả lịch sử khoa học như một đại lộ dẫn thẳng từ sự ngu dốt đến chân lý nhưng thật sai. Đó là một mạng lưới những con đường không lối thoát nơi suy tư thường lầm lạc và rối tinh. Một đống thất bại thảm hại và nhiều khi nực cười. Có thể so sánh nó với lịch sử thời khởi đầu của ngành hàng không. Khởi đầu này lại cùng lúc với khởi đầu của điện ảnh. Của những bộ phim đen trắng cà giật, trong đó có gỗ vỡ và vải rách toạc. Của những kẻ mơ mộng như Icare, đeo cánh chim, mặc váy xòe, hai tay dang ra như các vũ nữ ba lê, chạy về một bờ vực, lao mình vào khoảng không và ngã xuống như những viên sỏi, tan thây trên nền đá phía dưới.

Émilie tiêu tán tiền của lũ khỉ cái để mua gà. Cô đầu tư món tiền còm của mình vào việc xây dựng và trang bị cho một chuồng gà lớn làm mẫu ở Lonay. Yersin tìm cách ngăn cản chị. Chẳng tích sự gì. Hai chị em như thể sinh đôi, sự bướng bỉnh của họ thật vô biên. Émilie trở thành người đầu tiên ở châu Âu nhập khẩu một thứ thức ăn hạt của Mỹ dành riêng cho gia cầm tuyệt đối hiện đại, tên là Full-o-Pep. Cô tiến hành các thí nghiệm và ngày nào cũng ghi các kết quả vào một quyển sổ, số lượng trứng và việc tăng cân của lũ gà lấy thịt. Cô đăng các bài thời luận trên tờ Đời sống nông thôn và Đất Vaud.

Tuy đặc biệt thích trứng gà, thực đơn chủ yếu của anh là trứng gà và rau, nhưng cho đến khi ấy Yersin rất ít quan tâm đến đám gia cầm trong nhà, những con gà An Nam bé nhỏ, màu xám, tầm thường, thả rong bới đất trước nhà, nhưng anh cấm không cho vào vườn rau. Giờ, anh nhìn chúng bằng một con mắt khác, và chúng cũng vậy. Chúng nhìn anh, mắt hấp háy, gật gật cái đầu cúi xiên xiên, như bằng máy, cảm thấy rõ anh đang ấp ủ điều gì đó, biến chúng thành lũ gà khoa học. Những đồ đệ Pasteur, như ai cũng biết, nợ lũ gà rất nhiều. Yersin quyết định cải thiện bằng cách cho gà địa phương phối giống. Chị anh gửi sang cho anh một con gà trống xứ Vaud to lớn để đạp lũ gà mái tơ An Nam của anh. Và có lẽ nên hỏi ý kiến cái nhóm đồ đệ Freud về sự ủy nhiệm đậm màu loạn luân này. Lũ gà mái nhỏ xù lông kia không tiên liệu được tình thế. Chúng đâm ra khoái trò nghiên cứu khoa học.

Tuy nhiên như thế là chưa đủ, thêm một lần nữa phải quay lại với kính hiển vi và tạp chí khoa học. Ngồi trong phòng làm việc trên chiếc ghế mây, trước mặt là đống tạp chí khoa học, Yersin nghiên cứu phôi học, và nguyên tắc Haeckel, theo đó sự phát triển của một cá thể, tức cá thể tiến hóa, trong phôi thai gà con lấy lại sự phát triển của toàn bộ loài, tức hệ thống tiến hóa, và theo lối tăng tốc, ở bên trong quả trứng cái thai trải qua, ở tốc độ siêu nhanh, cuộc tiến hóa của loài gà kể từ khi còn là loài bò sát. Thích trứng, lại yêu quý chị gái, thành thử Yersin muốn biết làm thế nào mà từ lòng đỏ và lòng trắng của quả trứng lại sinh ra được mỏ, lông, cẳng, sau đó trên đĩa lại có món cánh hay đùi gà, đôi khi kèm khoai tây rán. Mỗi khi bập vào điều gì, không bao giờ anh làm nửa chừng mà xắn tay áo blu trắng lên. Lúc nào anh cũng phải biết mọi thứ, Yersin ấy, điều đó mạnh hơn anh. Người chiến thắng dịch hạch sẽ không bó tay trước gà.

Thư từ nhiều lên, cả hai tiếp tục theo đuổi các thí nghiệm của mình ở mỗi bên địa cầu. Émilie sốt sắng với máy xác định giống, đã từng dự cuộc thi Lépine (Đó là một cuộc thi nhằm phát huy những phát minh khoa học lỹ thuật độc đáo nhất, do Louis Lépine (1846-1933), từng là tỉnh trưởng Seine, bắt đầu tổ chức từ năm 1902), mà người sáng chế, một Nostradamus (Tên của một thầy thuốc và chiêm tinh gia Pháp thế kỷ 16, nổi tiếng với những lời tiên tri về tương lai thế giới) của chuyên ngành gia cầm, khẳng định nó cho phép biết giới tính con gà tương lai ngay khi trứng vừa đẻ. Yersin lắc đầu. “Em thấy cái máy này thuộc kiểu những cái bàn quay thần diệu và những thứ lừa đảo tương tự. Phải biết nó dựa trên nguyên lý nào cơ.” Anh đặt mua hai cái máy, tiến hành một cuộc nghiên cứu khoa học theo phương pháp thống kê cùng Armand Krempf, trợ lý động vật học.

Để làm điều đó, anh quay sang quan tâm đến quá trình ấp trứng. Như mọi lần, anh không làm gì nửa chừng, anh vẽ kiểu một chuồng nuôi gà rộng hai trăm mét vuông, cao mười mét. Anh nhập về gà mái tơ Leghorn xanh lơ và gà trống Ấn Độ, một lồng ấp điện hiệu Spratt, dựng ổ đẻ và chỗ sinh hoạt của gà.

Mỗi ngày, hai người ghi số lượng và trọng lượng của trứng, dùng máy chính xác để đo, miêu tả các dị tật của một số gà con khi nở ra. Và nhà bác học kỳ vĩ mà Roux và Pasteur đã không giữ được ở bên mình, thiên tài khoa học, người từng trong nháy mắt, như mỗi khi anh thèm làm gì đó, đã giải được những bí ẩn của môn vi khuẩn học, người ấy lúc này đang chui trong chuồng gà, ủng cao su đạp lên rơm rạ và cứt gà. Lần lượt, Yersin và Krempf, mày nhíu lại, đặt cái đồng hồ lúc lắc bên trên quả trứng đã được đánh số, chép vào một quyển sổ lời tiên tri của Nostradamus trong ngành gia cầm, rồi cẩn thận đặt quả trứng vào lồng ấp Spratt như vào máng cỏ Giáng sinh của dân Kitô.

Cứ hai mốt ngày là lại có một cuộc hỗn loạn vui tươi của đám gà con mổ vỏ trứng chui ra. Hai nhà chiêm tinh phái Pasteur túm lấy chúng trước khi chúng kịp tản đi làm họ quên mất số hiệu của chúng. Các nhà bác học nghiêm nghị vận blu trắng soi kính lúp tìm gì trong cái cục bông vàng hoe kia? Một cái chim của gà con đực hoặc hai cái ti của gà con cái, ai mà biết. Dù có là gì, thì cũng sai bét. Máy xác định giống là một trò lừa đảo, thậm chí có lẽ nó còn không nhận biết nổi con gà đẻ trứng vàng, em đã nói rồi cơ mà, họ bèn cho cái của nợ ấy vào trong tủ, hoặc tặng cho lũ trẻ trong làng, chúng sẽ tìm ra cách sử dụng nó hay hơn nhiều.

Trong khi ở Nha Trang họ lội bì bõm trong cứt gà, giải Nobel bắt đầu rơi như mưa xuống cánh Pasteur ở Paris. Laveran với công trình về sốt rét. Metchnikoff với nghiên cứu về hệ thống miễn dịch. Yersin chấm dứt nghiên cứu gà và ghi lại các kết luận, gửi cho Émilie một bản. Anh dự đoán, để có được giống gà mái đẻ tốt nhất ở Đông Dương này, cần phải phối giống gà An Nam với gà Wyandotte. Anh chế ra một loại thức ăn cân bằng cho gà vịt, hiệu quả hơn nhiều so với Full-o-Pep của Mỹ, tiết kiệm hơn, cũng áp dụng được ở Thụy Sĩ, đó là một hỗn hợp chủ yếu gồm bột đậu, máu khô và lá cây xấu hổ nghiền nhỏ, viết một bài vể việc này nhưng như thế thì chẳng thể nào giật được giải Nobel.