rước khi người Trung Quốc, những kẻ tin là mọi thứ đều được phép, tự cho phép mình đặt tên tiếng Trung Quốc (Người Pháp có thành ngữ “Cứ như tiếng Trung Quốc ấy” để nói đến những cái gì họ thấy khó hiểu và phức tạp. Vì vậy, ở đây, khi viết “đặt tên tiếng Trung Quốc cho các thành phố của họ” (nguyên văn: “donner des noms chinois à leurs villes), Patrick Deville chơi chữ, ý nói tên các thành phố Trung Quốc thật khó hiểu và phức tạp với người ngước ngoài, như tên Guangzhou (Quảng Châu) chẳng hạn) cho các thành phố của họ, kể cả thủ đô, bất kỳ phó thường dân nào (Ở câu này (nguyên văn: “n’importe quel pékin”), Patrick Deville cũng chơi chữ vì trong tiếng Pháp “Pékin” vừa có nghĩa là “Bắc Kinh” (danh từ riêng), vừa có nghĩa là “phó thường dân” (danh từ chung)) cũng có thể đi lại ở đó mà chẳng cần mở bản đồ atlas ra. Vậy nên Yersin đã lên bờ ở Quảng Châu.

Đây đã là một thành phố gần hai triệu dân. Dịch hạch vừa giết chết một trăm năm mươi nghìn trong số đó. Yersin mang vắcxin từ Paris sang, và cả vắcxin ngựa từ Nha Trang do bác sĩ thú y Pesas sản xuất. Anh định áp dụng phương pháp ngựa cho người Trung Quốc, tìm một Joseph Meister mới, gặp lãnh sự Pháp ở Quảng Đông hay Quảng Châu. Anh không giấu ông ta là phương pháp tiêm chủng vắcxin của mình còn chưa được kiểm chứng bên ngoài giống ngựa.

Viên lãnh sự gãi gãi đầu. Người Trung Quốc, anh biết đấy, bọn họ thù dai lắm, ông ta nói. Dẫu nước Pháp và nước Anh đã phá hủy Di Hòa Viên được ba lăm năm, rồi đã ba lăm năm kể từ khi hai nước này chiến thắng Chiến tranh Nha phiến lần thứ hai, buộc Trung Quốc mở cảng biển để buôn bán thuốc phiện, thì người Pháp hay người Anh vẫn chẳng được nương nhẹ là mấy, vẫn phải sống trong những khu biệt lập. Vì vậy, nếu một tay mũi dài đến đây tiêm tiêm chích chích vào mấy người bệnh để họ chết cho mau mau, sẽ là việc bất nhã đấy. Viên lãnh sự gãi gãi đầu. ông ta chúc mừng phát minh của Yersin, ca ngợi danh tiếng của anh đã lan tới tận đây, nhưng ông ta cũng báo cho anh biết rằng anh rất dễ trượt vỏ dưa đấy, và ông ta nhắc anh, với thứ ngôn ngữ ngoại giao cổ lỗ, rằng tảng đá Tarpei cũng không xa đồi Capitole là bao (Đây là một điển tích La Mã, ý nói hiểm nguy rất kề cận, mới đó huy hoàng mà sự suy sụp đã liền kề).

Yersin, giả sử ông là người Thiên Chúa giáo, hẳn người ta sẽ coi ông là thánh, hẳn người ta sẽ phong thần ngay lập tức người đã chiến thắng bệnh dịch hạch, bởi vì chuyện này xem ra có rất nhiều yếu tố siêu nhiên.

Tuy nhiên nó dựa trên ba lời chứng thống nhất nhưng hoàn toàn độc lập. Thứ nhất là lời của chính Yersin, lưu ở Viện Pasteur, rồi đến lời của viên giám mục chắc lưu tại Tòa thánh, và lời của viên lãnh sự lưu ở Bộ Ngoại giao Pháp. Trong những ngày tiếp theo đó, nhà ngoại giao này gửi báo cáo: “Thứ Sáu ngày 26 tháng Sáu, vào khoảng 11 giờ, tôi đã tiếp bác sĩ Yersin, ông ấy trình bày ý định của mình và hỏi liệu tôi có tin là ông ấy sẽ được phép đến các bệnh viện Trung Quốc chuyên chữa dịch hạch, để thử nghiệm huyết thanh chữa bệnh, phát minh của ông ấy. Tôi không giấu bác sĩ rằng tôi không thể cho phép ông tiến hành ở đây các thí nghiệm đó, vì chúng có nguy cơ đem lại nguy hiểm cho các kiều dân, trước sự thù địch của dân Quảng Đông đối với tất cả những gì thuộc châu Âu. Tôi đã đề nghị bác sĩ trước khi rời Quảng Đông cùng tôi đến gặp phái đoàn Thiên Chúa giáo.”

Tại đó, hai người đã được giám mục Chausse đón tiếp, vừa lúc giám mục cũng đang định cho mời bác sĩ. Ông rất lo lắng cho tình trạng sức khỏe của một chúng sinh mới mười tám tuổi, Tisé, từ vài ngày nay anh ta than đau đầu và đau dữ dội ở bẹn. Sáng hôm ấy anh ta lên cơn sốt và phải nằm liệt giường. Điều này khiến giám mục buồn bực, vốn dĩ người cải đạo đã chẳng nhiều nhặn gì, thế mà Chúa lại định lấy đi mất của ông thằng bé ấy, thật không sao mà hiểu nổi. Người ta vừa làm lễ xức dầu thánh cho người bệnh. Họ đã thuyết phục anh ta, chàng trai Trung Quốc ấy, rằng nhiều thế kỷ nay từ khi các cha cố dòng Tên truyền bá Phúc Âm ở xứ này, trên Thiên đàng đã có được một khu Phố Tàu, ở đó biển hiệu trà xá đều được ghi bằng hai thứ tiếng, Trung-La Tinh. Họ cầu nguyện ở đầu giường anh ta. Họ đợi từ người anh ta sẽ mọc ra đôi cánh trắng lý tưởng.

Yersin: “Đức giám mục Chausse dẫn tôi đến chỗ người bệnh vào lúc ba giờ chiều: anh thanh niên Trung Quốc nằm đờ đẫn, hễ đứng lên là anh ta sẽ bị chóng mặt, anh ta thấy mệt vô cùng, sốt cao, lưỡi rộp. Ở bẹn bên phải có một chỗ sưng, khi chạm vào rất đau. Rõ ràng trước mắt chúng tôi đang là một ca dịch hạch, và mức độ dữ dội của các triệu chứng đầu tiên có thể xếp anh ta vào loại những ca trầm trọng.”

Viên lãnh sự: “Tôi không phản đối tiêm huyết thanh chống dịch hạch, nhưng với điều kiện là việc này được thực hiện mà không có người Trung Quốc nào chứng kiến, và các chi tiết phải được tuyệt đối giữ bí mật cho tới khi người bệnh lành hẳn. Bằng cách ấy, chúng ta sẽ tránh được các phiền phức nếu thất bại.”

Yersin: “Vào lúc năm giờ, 6 tiếng sau khi xuất hiện bệnh, tôi tiêm một liều huyết thanh 10cc. Vào lúc đó, người bệnh nôn mửa, mê sảng, những dấu hiệu rất đáng lo ngại cho thấy bệnh đang diễn tiến mạnh. 6 giờ và 9 giờ tối, lại tiêm tiếp 10cc mỗi lần. Từ 9 giờ đến nửa đêm, tình trạng bệnh nhân không có thay đổi gì, anh ta vẫn đờ đẫn, có động đậy và thường xuyên than vãn. Vẫn sốt cao và phân hơi lỏng. Từ nửa đêm, bệnh nhân bắt đầu yên yên và đến sáu giờ sáng, vào lúc Cha giám mục đến thăm, anh ta tỉnh và nói mình cảm thấy đã khỏi. Quả thật, cơn sốt đã hoàn toàn biến mất. Sự mệt mỏi và các triệu chứng trầm trọng khác cũng hết. Vùng bẹn không còn đau khi chạm vào nữa và chỗ sưng đã gần xẹp hẳn. Tốc độ khỏi bệnh mau chóng đến mức nếu không phải nhiều người, trong đó có tôi, từng nhìn thấy bệnh nhân hôm trước, hẳn tôi sẽ nghi ngờ việc mình đã chữa khỏi một ca dịch hạch thực thụ. Ai cũng hiểu được rằng cái đêm túc trực bên cạnh bệnh nhân dịch hạch đầu tiên của tôi thì đầy lo lắng như thế nào. Nhưng sáng ra, cùng với bình minh là thắng lợi, mọi thứ đã được quên biến, kể cả nỗi mệt mỏi.” Yersin là bác sĩ đầu tiên cứu sống một bệnh nhân dịch hạch.

Viên lãnh sự và ngài giám mục đều cam đoan sẽ làm chứng cho sự khỏi bệnh ngoạn mục này. Cứ như là có phép màu vậy, giám mục lẩm bẩm, lời của ông thấm đẫm đức tin. Những con đường của Chúa đôi khi khó hiểu đến nỗi thế nào mà một tay Tin Lành Thụy Sĩ lại phục sinh được một chúng sinh Trung Hoa. Tuy vậy sẽ không có ông thánh Yersin, để các thánh tích, một ngón chân hoặc một mẩu xương bánh chè chẳng hạn, kéo tới Morges hàng đoàn người hành hương quỳ gối. Dĩ nhiên ai cũng muốn biết chàng thanh niên sau này ra sao, hỏi thăm tin tức anh ta, viết một cuốn Cuộc đời Tisé, người đầu tiên được cứu khỏi bệnh dịch hạch. Anh ta có trở thành thầy tu Thiên Chúa giáo không? Anh ta có tự sát giống như Joseph Meister vào lúc quân Nhật xâm chiếm không? Ta sẽ không biết được nhiều hơn. Viên lãnh sự khuyên Yersin rời Quảng Đông sang Amoy, ngày nay có nghĩa là rời Quảng Châu sang Hạ Môn, một cảng biển nhỏ có một trạm cách ly cho các thủy thủ, đối diện với Formose, nay là Đài Loan. Dân thủy thủ thì quan trọng quái gì. Đã gần như là những bóng ma cả rồi. Ta có biết cái câu của Platon (Triết gia Hy Lạp từng viết rằng thủy thủ là những người ở giữa cõi sống và cõi chết).

Tuổi già của những con thuyền cũng như của con người là một quá trình xuống dốc chầm chậm. Yersin, dang hết sức phấn khích với chuyện vắcxin, và không giống chúng ta, chẳng thèm bỏ thời gian lần mò trong đống lưu trữ hàng hải, dù nó cũng rất thơ mộng, cũng đầy trùng hợp ngẫu nhiên, thành thử hẳn đã không nhận thấy ở dọc con đê chắn sóng của cảng Hạ Môn, có bộ khung cũ kỹ của tàu Volga, con tàu can đảm đã đều đặn như cái đồng hồ đưa anh từ Sài Gòn sang Manila, nó đã bị gỡ hết thiết bị, và năm ấy bị bán với giá sắt vụn cho China Merchants Co để rồi rốt cuộc trở thành cầu tàu ở nơi đây.

Còn tàu Saigon, mà trên đài chỉ huy từng có thuyền trưởng Flotte tốt bụng sắp kiệt sức, thì bị đắm cùng năm đó, bị bão dạt lên bãi cát Côn Lôn. Yersin không có nỗi hoài niệm biển cả ấy. Trong vòng vài ngày, anh tiêm huyết thanh chữa dịch hạch tuyệt đối hiện đại của mình cho hai mươi ba bệnh nhân, trong số đó chỉ có hai người chết vì được cứu chữa quá muộn. Rồi anh sang Macao, chỗ của người Bổ Đào Nha, để trêu tức người Anh. Vốn dĩ anh biết rằng tin về những ca tiêm vắcxin thành công của anh sẽ được truyền qua vịnh.

Cứ để họ gọi bạn quý Kitasato đến, ông ta chẳng làm được gì đâu.