òn Yersin được gọi về vào mùa hè. Đã năm năm anh xa Paris. Một năm sau chuyến sang Hồng Kông và phát hiện lừng danh. Chính phủ Cộng hòa đề nghị anh về Viện Pasteur lo việc con vi khuẩn trời đánh của anh. Ban đêm, nhà chức trách bắt đầu gặp ác mộng, vì cái đám dịch hạch đang thiu ngủ trong mấy cái lọ thủy tinh ngay giữa lòng Paris. Vì từ một năm nay, người ta nuôi nấng và chăm bẵm nó, con vi khuẩn trời đánh đó, mà chẳng tiến thêm mấy tí. Nói cho đúng thì họ dậm chân tại chỗ. Tại sao lại tiếp tục nuôi trong những bình mỏng mảnh con đàn cháu đống cái thứ bom vi trùng có khả năng lan tràn thảm họa, gây cho cả quận 15 nỗi kinh hoàng màu đen vĩ đại, tiêu diệt dân cư thủ đô, chỉ do sự vụng về của một nhân viên phòng thí nghiệm, do hành động của một kẻ bất bình thường, một tay nghiên cứu viên bẳn tính hoặc bị mọc sừng, của một nhóm khủng bố Nhật hay Đức chẳng hạn.

Yersin ngụ tại Viện vì Lutetia lúc đó vẫn chưa xây. Nhà Boucicaut còn đợi gì nữa nhỉ. “Con lại đến ở Viện Pasteur. Con thấy rất vui vì như vậy còn sẽ có thể làm việc dễ dàng hơn, và con cũng đã quen với đám này rồi!” Cùng Roux và Calmette, anh bắt tay vào việc, hứa với Fanny là sẽ về Nhà Cây Sung thăm bà.

Người ta đòi một tay dạy thú, thế mà anh tìm thấy ở phố Dutot con thú hoang xanh xao, sắp trầm cảm đến nơi, trong bộ pyjama ngồi ủ rũ suốt ngày, râu không cạo và hút thuốc liên tục. “Con phải kích động trở lại cái con vi khuẩn đó thôi, người ta đã có chút lơ là nó trong thời gian con vắng mặt. Rồi con sẽ cho cấy một lượng lớn bong bóng chứa dịch để chuẩn bị độc tố. Hi vọng rằng trong lúc nó thành hình trong ống nghiệm con sẽ có thể ghé qua Morges.” Cái phòng khách nhỏ đầy hoa sẽ không đủ chỗ tiếp đón hết cánh nhà báo. Danh tiếng của Yersin giờ đã ở mức toàn cầu.

Ai cũng biết là trong nội tạng gà thì rất nóng. Bốn mươi hai độ. Nóng hơn nhiều so với trong nội tạng một con cừu. Vì cừu thì có len phủ bên ngoài.

Pasteur là người đầu tiên, bằng cách nhét khắp nơi nhiệt kế vào lỗ huyệt và lỗ đít chim, nhận ra rằng nhiệt độ thân thể cao của một số loài chim ngăn các loại virus phát triển. Người ta tiêm mầm bệnh than cừu vào một con gà: nó chẳng hề quái gì, còn cười nữa. Nó thấy buồn buồn. Người ta nhúng nó vào một bồn nước lạnh: con gà liền bớt ngạo nghễ và lăn ra chết vì bệnh than. Nếu con gà nhúng nước được lôi ra kịp thời, nó vẫn mắc bệnh nhưng sẽ tự chữa khỏi, đập cánh để tự làm mình ấm lên, vừa đập vừa chửi rủa nhân viên phòng thí nghiệm. Yersin bèn tấn công vào bồ câu.

Bồ câu hơi giống như là chuột trên trời, một loài chuột đã được gắn thêm cánh rồi sơn xám. Loài có cánh nhưng lại rất thường xuyên ở dưới đất, đi lại chệch choạc, lảo đảo trên mấy cái chân bị cụt, như người bị hủi không có nạng. Dẫu vậy, giữa hai loài này, một khác biệt đáng kể: chim, khác hẳn với con vật gặm nhấm kia, được miễn dịch tự nhiên trước bệnh dịch hạch.

Yersin lôi tất cả lũ thú vật ở phố Dutot ra, từ bé nhất đến lớn nhất. Từ Molière anh chuyển qua La Fontaine, tới những con vật bị mắc dịch hạch (Những con vật bị mắc dịch hạch (Les animaux maladies de la peste) là tên một bài thơ ngụ ngôn của La Fontain), rồi tới truyện của anh em Grimm, những con thú nhạc sĩ đứng trên lưng nhau ở thành Bremen, lan man từ lừa đến gà trống (Những nhạc sĩ thành Bremen là tên một truyện cổ của Grimm về 4 con vật – lừa chó, mèo và gà trống – muốn trở thành nhạc sĩ. Ở thành phố Bremen, người ta đã xây dựng tượng bốn con vật này đứng trên lưng nhau, phỏng theo câu chuyện đó, dưới cùng là lừa, trên cùng là gà trống. Mặt khác, người Pháp có thành ngữ “từ gà trống đến lừa” để chỉ cách nói lan man). Anh thử làm con vi khuẩn yếu đi nhằm có được cả vắcxin lẫn huyết thanh phòng dịch hạch. Trong vòng hai tháng, tất cả những việc đó, mà cứ như chẳng có chuyện gì xảy ra, chỉ cần quay phim anh ở chế độ tua nhanh trước bàn thí nghiệm, đang điều chỉnh, lấy mẫu, đun sôi, đi tè, rửa tay, tiêm, ngoáy mấy chữ vào sổ. Yersin vận blu trắng bận rộn tíu tít và lũ thú vật trong phòng thí nghiệm mỗi lúc một to hơn, nhưng lại đầy sự hãi, và cắm vào chúng những bơm tiêm mỗi lúc một lớn hơn. Người dạy thú đét cái roi xuống giữa đường piste và các con thú trèo lên trên ghế của mình, giơ mông ra chờ được tiêm.

Ở mỗi bước tiến lại vang lên những tiếng trống và chũm chọe của dàn nhạc: Yersin tiêm phòng cho chuột nhà! Yersin tiêm phòng cho chuột lang! Yersin tiêm phòng cho thỏ! Yersin tiêm phòng cho ngựa! Yersin không có con voi nào. Một cái đét vào mông con ngựa, dắt nó đi hộ tôi, anh rút một cây bút ra, tháo nắp, cùng Calmette viết một bài cho Biên niên Viện Pasteur: Bệnh dịch hạch: ghi chú thứ hai: “Như vậy, các thí nghiệm về liệu pháp huyết thanh nên được tiếp tục. Nếu kết quả đạt được trên các loài vật vẫn tốt, sẽ có thể thử áp dụng phương pháp này để phòng và chữa bệnh dịch hạch ở người.” Anh vặn lại nắp bút, cởi áo blu trắng, chìa tờ giấy cho Roux, thế đấy, anh thông báo cho ông là sẽ ra đi, tôi để lại bát đĩa chưa kịp rửa nhé. Vắcxin chống bệnh dịch hạch được Roux trình bày cho ông già Pasteur vận áo rơđanhgốt đen và đeo nơ bướm, đã bị liệt rồi, và hai người, rời mắt khỏi kính hiển vi, biết rằng họ đã đúng, rằng giá Yersin đề nghị họ viết một bức thư giới thiệu để làm một tên lửa lên mặt trăng thì họ sẽ mượn bút anh và vặn ngay nắp bút ra.

Yersin đã rất sốt ruột được quay lại biển nhưng anh còn phải làm rất nhiều thủ tục, ở Bộ Ngoại giao, Bộ Thuộc địa, Hội Địa lý. Anh muốn dựng ở Nha Trang một phòng thí nghiệm có khả năng sản xuất huyết thanh với khối lượng lớn, theo đuổi các thí nghiệm lên khỉ trước khi chuyển sang người. “Con có bị đố kỵ một chút, điều này con hoàn toàn không để ý.”

Đầu tháng Tám, anh đã ở trên tàu Melbourne lao về châu Á ở vận tốc mười sáu hải lý một giờ. Yersin ghi lại chi tiết này vào sổ. Trong chuyến đi từ Marseille sang Sài Gòn, anh theo dõi mấy cái bình thủy tinh dựng trực khuẩn đặt ở tủ thuốc của người đồng nghiệp bên Hãng Đường biển. Ở Paris, các ông bộ trưởng ngủ rõ ngon, vì ngựa đã được chữa khỏi. Pasteur qua đời vào tháng Chín. Người ta tổ chức quốc tang. Niềm vui của ông là giao phó Viện cho cái nhóm nhỏ, những chàng trai trẻ từ nhiều năm nay đã là mắt của ông, tay chân của ông, và sẽ tiếp tục công trình vĩ đại sau khi ông mất đi. Roux và Calmette sẽ làm lãnh đạo Viện suốt gần bốn mươi năm.

Yersin cũng mang theo mình một cái máy ảnh mới có hai ống kính, một hệ thống phức tạp gồm nhiều khung nhỏ có thể chồng lên nhau để sử dụng hiệu ứng thị sai và khiến ảnh in ra trông như hình nổi. Anh chụp ảnh mỗi lúc tàu dừng. Lúc quay về, anh sẽ cho đăng một bài báo trên tờ Đông Dương Họa Báo in ở Hà Nội.

Ở Colombo, anh mua một cặp chồn hôi.