ã hai mươi năm trôi qua. Chúng tôi gồm hai trăm con người, hai trăm chàng trung uý trẻ măng, cứ mỗi sáng thức dậy là ồn ào huyên náo khắp cả khu doanh trại cũ của trường quân sự ở Matrka.

Thế mà sáng hôm ấy bỗng im lặng khác thường. Có cảm giác như là thời gian dừng lại.

- Điều gì xảy ra vậy?

- Sao im lặng thế?

- Tiếng thì thầm đầy lo âu lan đi khắp nơi.

- Atachiuc mất rồi...

Âm thanh, ánh mắt nhìn, hơi thở, thời gian, trái đất – tất cả đều như ngưng đọng lại.

- Tất cả mặc lễ phục! - Đại uý Traiđomoglu ra lệnh. – Hai học viên đến cung điện Đolmabkhtre trực bên linh cữu Atachiuc. Sau nửa đêm thì đến lượt tôi đứng gác danh dự bên thi hài người. Phía trước là ngài đại uý, phía sau là hai trung uý học viên chúng tôi. Ánh sáng của các ngọn đuốc chiếu lên mặt ngài đại uý, lấp loá phản chiếu như không phải chúng tôi bảo vệ thi hài Atachiuc mà chúng tôi đang bảo vệ cách mạng. Người đã kể lại cho chúng tôi những thành quả vĩ đại của cuộc cách mạng và đang yên nghỉ một cách thanh thản bởi người tin vào chúng tôi. Ánh sáng của các ngọn đuốc chập chờn phản chiếu trên lưỡi gươm của ngài đại uý.

Hai mươi năm đã trôi qua. Nỗi đau không nói được thành lời, dòng nước mắt không được phép tuôn trào trong phiên gác ngày ấy, hôm qua lại bùng phát lên dữ dội. Tôi khóc nức nở, thổn thức. Tôi trở về với ngày 10-11-1938. Tôi lại đứng canh bên Người. Còn đâu những thành quả Cách mạng mà chúng tôi đứng ra bảo vệ trong thời ký ấy.

Đám sương mù bao phủ quanh tôi đặc quánh lại, trở thành mầu đen. Mặc dù những ngọn đuốc vẫn cháy nhưng tôi chẳng nhìn thấy gì.

- Thưa cha, con không nhìn thấy cha... – Tôi thốt lên đau đớn.

- Nếu các bạn hiểu và chia sẻ quan điểm của tôi, tư tưởng của tôi, thì điều đó đã rất là quan trọng rồi, - giọng nói của người văng vẳng trong tai tôi.

- Thưa cha, chúng con hiểu, nhưng không thể nói ra được.

- Nếu như chúng ta tin rằng chúng ta làm việc theo đúng lương tâm và lời nói của chúng ta đi đôi với việc làm thì chúng ta cần phải nói công khai, rõ ràng, dứt khoát về vấn đề này.

- Chúng con tin tưởng vào sự đúng đắn của mình. Nhưng chúng con sợ. Chúng con, những nhà trí thức đã trở thành những kẻ nhát gan, sợ sệt tất cả mọi thứ.

- Không nên sợ nói sự thật!...

- Nhưng chúng con sợ sự thật. Vì vậy từ lâu chúng con đã tự dối trá huyễn hoặc bản thân mình.

- Mỗi khi đánh giá tình hình và ra quyết định, chúng ta cần dũng cảm nhìn thẳng vào sự thật, cho dù sự thật đó có cay đắng như thế nào chăng nữa. Chúng ta không được phép tự lừa dối mình và lừa dối lẫn nhau.

- Sự thật chỉ tồn tại trong một hình thức nhất định. Người ta nhìn vào những người có những suy nghĩ khác lạ với một thái độ nghi ngờ.

- Mỗi một cá nhân cần phải nhận thức rõ mình cần gì cho toàn thể dân tộc.

- Thưa cha, cha hãy cho chúng con lời khuyên, khi giải quyết những vấn đề đứng trước đất nước chúng con phải xuất phát từ điều gì?

- Khi xem xét một vấn đề gì đó phải nghiên cứu sâu vào bản chất của chúng chứ không được căn cứ vào những hiện tượng, sự kiện ngẫu nhiên.

- Thế nếu như người ta không cho chúng con được phép trình bày tư tưởng, ý nghĩ của mình?

- Không nên đàn áp tư tưởng bằng vũ khí, súng đạn.

- Vậy thì trước hết phải có tự do báo chí.

- Báo chí là tiếng nói của một dân tộc. Báo chí là một lực lượng độc lập, là một trường học, là người lãnh đạo; là món ăn tinh thần, soi sáng và chỉ đường cho dân tộc phát triển theo phương hướng nào. Nói tóm lại báo chí đưa đường chỉ lối cho dân tộc tiến lên hạnh phúc.

- Chúng con đã cố gắng hết sức để thoát ra khỏi cái vết "nước chậm phát triển" nhưng vẫn chưa đạt được kết quả mong muốn.

- Những cuộc cải cách chỉ nhằm thoả mãn những nhu cầu cấp thiết trước mắt của đất nước là thiển cận và chỉ giải quyết được những vấn đề đơn lẻ, không cơ bản.

- Chương trình của cha là gì?

- Những người nông dân đã mách bảo ta xây dựng chương trình làm việc của mình, đó là: những con đường và những mái trường.

- Thưa cha, gần bảy mươi phần trăm dân chúng Thổ Nhĩ Kỳ mù chữ.

- Đại đa số nông dân chúng ta mù chữ. Điều đó thật xấu hổ, đáng nhục nhã cho những ai còn coi mình là con người, đáng nhục nhã cho cả dân tộc. Chúng ta phải thoát ra khỏi sự nhục nhã này. Làm sao để mỗi một công dân đều tham gia vào việc sửa chữa sai lầm này.

- Chúng ta còn quá ít trường học. Giáo viên thiếu trầm trọng, vì thế nhiều trường phải đóng cửa.

- Sự nghiệp giáo dục phải trao cho những bàn tay tin cậy, đó là những nhà giáo đáng kính, có hiểu biết rộng, coi việc dậy dỗ trẻ em là sự nghiệp nghĩa vụ của mình trước đất nước. Cần phải nâng cao mức sống của người thầy ngang bằng với những người làm các nghề vinh quang khác.

- Hệ thống giáo dục của chúng ta cần phải như thế nào?

- Người chủ thực sự của đất nước và là nhân tố chủ yếu của xã hội chúng ta là người nông dân, mà cho đến ngày hôm nay họ không được tiếp xúc với tri thức. Vì vậy việc xóa mù chữ là điều cốt lõi trong chính sách giáo dục của chúng ta. Mục tiêu này đạt được sẽ đánh dấu một giai đoạn thiêng liêng trong lịch sử ngành giáo dục của chúng ta.

- Ngày nay các thế lực phản động ngày càng mở rộng phạm vi hoạt động của mình. Người ta truyền tay nhau những ấn phẩm và thời cha đã từng bị cấm lưu hành.

- Trong thời kỳ cao trào cách mạng thế lực ủng hộ cũ buộc phải ẩn náu, nhưng ngay sau khi ảnh hưởng của cách mạng giảm sút thì chúng ta lại ngóc đầu dậy, chống lại các nguyên lý tư tưởng thiêng liêng tiến bộ của cách mạng.

- Các nhà hoạt động chính trị ngày càng thoả hiệp nhiều hơn với các thế lực phản động để nhằm thu hút lá phiếu của các cử tri. Thưa cha, điều này đã gây cho chúng con nỗi đau đớn khủng khiếp trong lòng.

- Những kẻ bảo vệ các tư tưởng phản động cho rằng, họ dựa vào một giai cấp nhất định, nhưng điều đó chỉ là ảo tưởng. Chúng ta sẽ quét sạch mọi trở lực trên đường đi đến tiến bộ của chúng ta để bước tiếp. Chúng ta quyết không dừng lại trên con đường đổi mới. Cả thế giới đang tiến lên phía trước như vũ bão. Chả lẽ chúng ta có thể đứng ngoài cuộc?

- Không, chúng ta không thể đứng ngoài cuộc. Một số nhà chính trị nói rằng, "dân chủ là nguyện vọng của đa số" và lợi dụng điều này họ kích động quần chúng mà bẩy mươi phần trăm trong số đó là mù chữ đứng lên đấu tranh làm suy yếu lực lượng cách mạng.

- Không một cuộc cách mạng chân chính nào có thể thực hiện được nếu chỉ quyết định theo đa số mà không chú ý gì đến những người nhìn rõ chân lý.

Không nên tiến hành trưng cầu dân ý bởi ý người dân dễ bị sai khiến lung lạc bởi các thế lực độc quyền có nhiều âm mưu giảo quyệt.

- Chúng ta phải làm gì để nâng cao cuộc sống của những người nông dân mà cha thường gọi họ là "nhân tố cơ bản của xã hội".

- Trước hết phải đảm bảo cho người nông dân ruộng đất. Cần phải thu đất của các đại điền chủ để cấp cho các cố nông không có đất đai canh tác.

- Thưa cha, chúng ta cần phải làm gì để nâng cao trình độ của nước Thổ Nhĩ Kỳ ngang bằng với các nước văn minh hiện đại? Nhờ tư bản nước ngoài? Đưa thanh niên sang các nước châu Âu du học hay mời các chuyên gia nước ngoài sang giúp ta?

- Có thể nói rằng chúng ta không cần gì cả. Chúng ta chỉ thiếu một điều duy nhất đó là: Cần cù lao động!... Nếu chúng ta đi sâu tìm hiểu thì sẽ thấy rằng không có căn bệnh xã hội nào nặng nề hơn là căn bệnh lười biếng. Điều đầu tiên cần phải làm là loại bỏ căn bệnh này khỏi xã hội. Cần phải tạo thói quen cần cù lao động cho cả dân tộc. Chỉ có ai lao động người đó mới có quyền được hưởng hạnh phúc trong cuộc sống.

- Thưa cha, chúng con có thể hy vọng vào ai và vào điều gì?

- Chúng ta có hai Muxtapha Kemal. Một trong hai người đó là ta, Muxtapha Kemal đã qua đời. Người thứ hai đó là lý tưởng đang sống trong dân tộc mà đại diện của dân tộc ấy chính là ta. Người mẹ Thổ Nhĩ Kỳ đã sinh ra ta vào thời điểm mà đất nước ta đang bị lâm nguy. Phải chăng ngày nay các bà mẹ Thổ Nhĩ Kỳ không sinh ra cho đất nước những con người tương tự như Kemal? Các bạn nên biết rằng mọi thành công đều thuộc về riêng ta. Và mọi hy vọng cần phải dựa vào sức lực của chính mình.

Những ngọn đuốc đã tắt. Xung quanh trời tối đen. Nỗi lòng thổn thức bị kìm nén lại trong cổ họng từ hai mươi năm trước, những giọt nước mắt ngưng đọng trong đáy mắt từ thời ấy, nay lại có dịp bùng phát trở lại.