Đó là câu nói vui của tiến sĩ văn học Trịnh Bá Đĩnh. Đĩnh bảo tôi:

- Này, gớm thật, Lê Thanh Minh như mụ phù thuỷ. Nó có thể biến chai lọ vỡ thành vàng...

Tôi tròn mắt kinh ngạc. Trịnh Bá Đĩnh là nhà phê bình nghiên cứu thứ thiệt, lại ăn nói nghiêm túc, chứ đâu có đùa cợt và bông lơn như mình. Đĩnh bảo:

- Ông không tin thì cứ đến nhà thằng Minh mà xem. Nó cứ ngủ suốt ngày. Lúc nào đói lại vác chai lọ vỡ hay mấy con chuồn chuồn kim đi bán. Mà bán đắt. Hàng quốc cấm cũng chẳng đắt được hơn thêm.

Đúng là Lê Thanh Minh bán chuồn chuồn kim với chai lọ vỡ thật. Nhưng đó là chuồn chuồn và chai lọ vỡ trong tranh. Anh biến chúng thành nghệ thuật. Và khi đã thành nghệ thuật thứ thiệt thì vô giá rồi, chẳng bạn vàng nào so được. Trịnh Bá Đĩnh thử làm một bài toán vui. Anh hạch toán theo kiếu một bà hàng xén nhà quê. Mới hay Minh lãi khủng khiếp: Giấy dó Minh mua một nghìn một tờ. Màu khoảng hai nghìn. Vị chi tất cả vốn Minh bỏ ra mới có ba ngàn đồng. Anh bán 300 đô, có cái đến 500 đô.

Lê Thanh Minh trợn mắt lên:

- Ơ, mấy cái lão này điên thật rồi. Tớ bán tranh, bán trí tuệ, nghệ thuật, chứ có bán màu vời giấy dó giá cao đâu mà các cậu bảo đắt?

II

Tôi biết hoạ sĩ Lê Thanh Minh từ năm 1984. Khi ấy, chúng tôi cùng về Thanh Xuân học ngoại ngữ, chuẩn bị sang Liên Xô. Minh học Trường Hội hoạ I. Xurikov. Tôi ở Học viện Văn học M. Gorki. Cách nhau vài bến tàu điện ngầm. Ngày nghỉ nào, chúng tôi cũng gặp nhau. Mấy ông bạn Nga bảo: Tụi Việt Nam rất thích tụ họp. Mà cũng lạ. Nếu chỉ có một thằng thì chúng ngủ. Hai thằng là xì xụp nấu nướng. Còn nếu ba thằng trở lên thì chúng rôm rả bàn chuyện chính trị. Chúng tôi có biết gì chuyện chính trị đâu. Chỉ thuần tuý bàn nghệ thuật thôi.

Những năm ấy, ở trong nước rất vất vả. Dân đói. Lương cán bộ chỉ đủ sống một tuần. Mọi nhà đua nhau nuôi lợn. Có gia đình trên tầng năm, cũng ngăn một nửa nhà dành cho lợn, còn gọi một cách kính cẩn là thủ trưởng lợn. Vợ chồng, con cái ốm đau chẳng sao, nhưng thủ trưởng lợn mà ốm là náo loạn cả nhà.

Lê Thanh Minh tranh thủ cưới vợ. Rồi đẻ liền hai đứa con. Anh bảo: Phải tranh thủ mà đẻ, ông ạ. Đẻ con trước, rồi đẻ tranh sau. Bởi con cần đường sữa. Đường sữa đã có Liên Xô chịu rồi. Còn tranh thì chỉ ăn tim óc mình thôi. Tim óc mình thì lúc nào cũng sẵn. Tôi chỉ sợ trẻ con suy dinh dưỡng.

Hai đứa con Minh trông cứ đều thau tháu như trứng gà, trứng vịt. Chúng nghịch như quỷ sứ. Nhưng cứ như quan niệm của Lê Thanh Minh thì trẻ con cần phát triển tự nhiên. Bố mẹ không nên can thiệp quá sâu vào đời sống cũng như tính cách của chúng. Căn phòng Minh dành cho con ngổn ngang bừa bộn như một bãi bom. Có lần, một hoạ sĩ đến chơi, nằm nghỉ trưa ngay trên sàn nhà. Thằng bé bỗng ngẩn người ngắm gương mặt xồm xoàm râu ria của ông bạn bố. Nó bảo: Mặt chú buồn cười lắm. Cứ um tùm như bụi rậm. Cháu đái nhé! Anh hoạ sĩ ngẩn người trước ý nghĩ rất đỗi lạ lùng của thằng bé. Anh tưởng nó đùa. Thế là anh cũng đùa: ừ, thì cháu đái đi! Ai dè, thằng bé vạch vòi, rót thẳng một luồng nước khai mò, nóng hổi xuống cái bụi rậm um tùm của hoạ sĩ, khiến anh chàng kêu ré lên như bị chọc tiết. Anh lăn mấy vòng, rồi chạy té ra khỏi phòng như tên bắn. Mà chạy cũng không kịp. Bởi vị khách đó đâu có chuẩn bị cho cuộc tẩu thoát này. Con hư quá! Lẽ ra thì bố đánh đòn. Nhưng con đã xin phép bác, nên bố tha. Bận sau không được như thế. - Lê Thanh Minh quát con, rồi quay lại bảo bạn: - Mà cũng tại cậu nữa. Tại sao cậu không mắng nó ngay từ đầu, lại bảo nó đái. Thôi, tắm đi bố, rồi vào ta ăn cơm.

Lê Thanh Minh làm bếp khá giỏi. Anh bảo: Tớ nấu chắc chắn ngon. Chỉ mỗi khoản sạch sẽ vệ sinh là tớ không dám bảo đảm. Rồi Minh kéo chúng tôi đi các Viện bảo tàng Mỹ thuật. Anh có thể lang thang suốt ngày ở đấy. Rồi anh khuân sách về nhà. Minh đọc nhiều, đủ các chủng loại, mà đọc kỹ như một nhà nghiên cứu. Đặc biệt là sách khoa học và nghệ thuật phương Đông. Rồi anh vẽ. Vẽ rất nhiều. Tranh chân dung. Tranh tĩnh vật. Tranh phong cảnh. Tranh trừu tượng. Bức tranh nào cũng có hồn. Nghĩa là rất sống động. Mà đủ các chủng loại, kích cỡ. Có tranh chỉ bằng bàn tay trẻ con. Có tranh hoành tráng, to hơn cả bức tường. Chủ yếu là sơn dầu. Minh vẽ hàng trăm tranh như thế. Anh đã hai lần mở triển lãm cá nhân ở Matxcơva. Phòng tranh Minh rất đông khách. Bè bạn nước ngoài rất thích tranh của anh. Minh vẽ đúng như anh quan niệm. Đối với người nghệ sĩ, khi sống thì đừng lập dị. Cứ sống như tất cả mọi người. Có thể lẫn vào cả một biển người. Nhưng khi sáng tạo nghệ thuật thì lại phải thật quái đản. Nghĩa là phải thực sự độc đáo, không lẫn với bất cứ ai cả. Chỉ có làm được thế thì mình mới có vị trí trong nghệ thuật, và người xem mới mua tranh của mình.

Buổi Lê Thanh Minh bảo vệ tác phẩm tốt nghiệp tôi có đến dự. Phải nói đó là một cuộc triển lãm nghệ thuật thú vị. Mỗi người một phong cách. Nhưng tranh Lê Thanh Minh vẫn có một vị trí riêng và nổi trội hơn cả. Bởi thế, Hội đồng Nghệ thuật đánh giá rất cao. Chủ tịch Hội đồng, giáo sư hoạ sĩ nổi tiếng Liên xô T. Salakhov cho rằng, Lê Thanh Minh rất giỏi trong bố cục và đặc biệt là việc sử dụng màu sắc. Anh là một hoạ sĩ rất độc đáo của phương Đông. Ông hy vọng Lê Thanh Minh sẽ thành hoạ sĩ lớn và anh sẽ làm rạng rỡ Trường Hội hoạ Xurikov.

Sau này, nghiệm ra, tôi thấy ông thầy Nga ấy rất tinh tường. Ông đã nhìn ra cái biệt tài, cái thế mạnh của Lê Thanh Minh. Anh thực sự là một hoạ sĩ có tài. Bức tranh nào của anh cũng rất độc đáo. Độc đáo mà không xa lạ. Anh kỹ lưỡng trong từng chi tiết nhỏ. Và nói như Trịnh Bá Đĩnh, Minh toàn vẽ những thứ người ta vứt đi. Cái chai vỡ, cây đèn dầu, vài quân bài đã cũ, cái mõ chùa và cuốn sách nhàu nát, đồng bạc rách, cái đĩa Bát Tràng sứt sẹo, rồi lại chuồn chuồn kim... Anh vẽ kỹ, như kiểu tranh cổ điển thời Phục hưng, nhưng lại tinh vi, hiện đại và mới mẻ, các nét đều sống động. Đồng tiền, quân bài, cái đĩa vỡ... trông thật đến mức cảm giác như anh không vẽ mà nhấc luôn hiện vật dán thẳng vào tranh. Và nói như hoạ sĩ nổi tiếng Liên Xô T. Salakhov: Cái tài của Lê Thanh Minh là anh đặt những cái rất khác nhau ở bên nhau cái nào cũng sáng rõ nhưng lại tạo rạ khoảng mù mờ, mung lung, bát ngát, đến nỗi có cảm giác bức tranh đã tràn ra khỏi khung, và hình như chính Lê Thanh Minh cũng cảm thấy hoảng sợ trước sự nối loạn của chúng, nên anh đã trói chúng lại bằng mấy cái khung khuôn ngay trong tranh mảnh như những sợi tơ nhện. Nhưng có điều lạ là dường như những đường nét, hình khối nhỏ bé thưa thoáng phơi ra trước mắt ta kia chỉ là ảo ảnh, là những nét chấm phá, còn bức tranh thực sự của Minh, cái anh dụng công vẽ lại là những cái anh không vẽ, chúng nằm sâu ở phía sau bức tranh kia.... Tôi nghĩ đấy chính là biệt tài của Minh. Nó làm cho tranh của anh có nhiều sức gợi. Vì thế dân sành điệu rất mê anh, săn tìm tranh của anh. Các gallery suốt ngày điện đến, giục Minh như giục con nợ. Có tranh anh chưa vẽ xong, người ta đã đòi khuân ra khỏi nhà. Rồi người ta còn sao chép tranh của anh. Lê Thanh Minh phải có những ký hiệu riêng để giúp người mua phân biệt giữa tranh thật với tranh giả. Đó là điều thường chỉ xảy ra đối với các danh hoạ, hoặc những bậc tài danh đã chết, chứ rất ít khi xảy ra đối với người còn sống. Có lẽ vì thế mà tiến sĩ Trịnh Bá Đĩnh gọi Lê Thanh Minh là một mụ phù thuỷ, có biệt tài phù phép, biến những chai lọ vỡ thành vàng. Tôi đã được thấy một bức tranh chai lọ của Minh bày trong Triển lãm ở phố Tràng Tiền, với giá 34.000 đô la, tương đương với một biệt thự ba tầng sang trọng. Thoạt đầu tôi cứ tưởng Minh đề thế cho oách, nhằm giải quyết khâu oai chứ có mấy ai mua. Tranh nghệ thuật mà rẻ quá thì cũng không có ai thèm nhòm. Vậy thì việc gì hoạ sĩ không nâng vọt giá lên để làm một thứ trang trí. Tôi thử hỏi bức tranh của Minh. Cô trông coi triển lãm lắc đầu: Bức tranh này không bán được, anh ạ. Một ông Tây đã đặt tiền mua rồi? Trịnh Bá Đĩnh cười bảo tôi:

- Đấy, thì tớ đã bảo rồi mà. Lê Thanh Minh thực sự là một mụ phù thuỷ. Chỉ phù thuỷ mới có khả năng kinh doanh và làm giàu bằng chai lọ vỡ...