ừ đó, nhờ con Zira, những hiểu biết của tôi về thế giới và ngôn ngữ khỉ tiến bộ rất nhanh. Lấy cớ thực hiện những trắc nghiệm đặc biệt, hầu như ngày nào nó cũng thu xếp gặp riêng tôi để dạy tôi tiếng khỉ và cũng học luôn tiếng của tôi. Nó học nhanh đến nỗi tôi phải sửng sốt. Chưa tới hai tháng, chúng tôi đã có thể nói chuyện với nhau về nhiều chủ đề. Dần dần tôi hiểu rõ hành tinh Soror và dưới đây là mấy nét phác qua về văn minh của hành tinh.

Ngay sau khi có thể nói chuyện được, tôi lái những cuộc nói chuyện vào chủ đề gây tò mò nhất cho tôi: phải chăng khỉ là sinh vật duy nhất biết suy nghĩ trên hành tinh?

- Mày, - Zira nói - hãy hình dung loài khỉ là sinh vật duy nhất biết suy nghĩ, duy nhất có tâm hồn. Các nhà khoa học duy vật nhất của chúng tao cho rằng linh hồn khỉ có bản chất siêu nhiên.

Do không kìm chế được, những câu như trên luôn luôn bị tôi cắt ngang.

- Vậy loài người thì sao?

Chúng tôi nói chuyện với nhau bằng tiếng Pháp vì con Zira học tiếng của tôi cũng nhanh như tôi học tiếng của nó và tôi với nó mày tao chi tớ rất tự nhiên. Ngay từ đầu đã có một số khó khăn trong việc chuyển ngữ, chẳng hạn, các từ “khỉ” và “người” lúc thì được hiểu là một sinh vật lúc thì được hiểu là hai sinh vật khác nhau, nhưng sự trục trặc đó nhanh chóng được san bằng. Mỗi khi nó nói khỉ, tôi hiểu là sinh vật cao cấp. Khi nó nói người, tôi hiểu nó muốn nói tới những con thú có năng khiếu bắt chước, có cấu tạo cơ thể tương tự khỉ, có tâm lý ở giai đoạn phôi thai nhưng còn thiếu lương tâm.

- Từ một thế kỷ nay, - Con Zira giảng giải - chúng tôi đã có những tiến bộ đáng kể trong việc nghiên cứu nguồn gốc các loài. Trước đây, khỉ ta cho rằng các loài được một Chúa Trời quyền năng tạo ra với hình dạng như hiện nay nhưng không bị câm như hiện nay. Dần dần, các lý thuyết gia lớn lớn nhiều thế hệ, tất cả đều là vượn, đã hoàn toàn làm thay đổi ý kiến đó. Họ cho rằng có lẽ tất cả các loài có nguồn gốc chung.

- Như vậy khỉ có nguồn gốc từ người?

- Một số khỉ tin như vậy, nhưng thực ra không chính xác như vậy. Khỉ và người là hai nhánh khác nhau. Từ một lúc nào đó chúng tiến hóa theo hai hướng xa dần nhau. Khỉ tiến hóa theo hướng có ý thức, trong khi người trì trệ ở trạng thái thú vật. Tuy nhiên, rất nhiều tinh tinh vẫn khăng khăng phủ nhận sự thật hiển nhiên đó.

- Zira, cô cho rằng con cháu của các lý thuyết gia lớn tất cả đều là vượn?

Nhiều lần, sự khao khát hiểu biết làm tôi lái cuộc đối thoại diễn ra theo kiểu cóc nhảy khiến con Zira lạc đề. Trả lời câu hỏi của tôi, nó thích thú khẳng định là hầu như mọi phát hiện lớn đều do vượn thực hiện.

- Có đẳng cấp giữa các giống khỉ không?

- Có ba giống nổi tiếng nhất mày đã thấy. Đó là vượn, khỉ đột và tinh tinh. Mỗi giống có tính cách riêng. Ngày nay các rào cản về chủng giống đã bị hủy bỏ và những cuộc tranh giành do các rào cản đó gây ra đã giảm đi nhiều nhờ cuộc vận động do vượn lãnh đạo. Về nguyên tắc, ngày nay không có sự khác nhau giữa các giống khỉ, nhưng đa số các phát minh lớn đều do vượn thực hiện.

- Còn giống khỉ đột thì sao?

- Họ là những khỉ ăn thịt. - Con Zira nói vẻ coi thường - Ngày xưa họ là những nhà quý tộc và ngày nay vẫn còn nhiều khỉ đột thích quyền lực. Họ thích tổ chức và lãnh đạo, thích săn bắn và cuộc sống ngoài trời. Những khỉ đột nghèo thường làm những nghề đòi hỏi cơ bắp.

- Thế còn tinh tinh?

Con Zira nhìn tôi một lúc rồi phá ra cười:

- Họ là những nhà khoa học chính thống. Mày đã thấy điều đó và sẽ còn thấy nữa. Họ học được nhiều từ sách vở. Tất cả đều có huân, huy chương. Một số được xem như chuyên gia giỏi trong các chuyên ngành hẹp đòi hỏi năng khiếu nhớ. Số còn lại...

Con Zira không nói hết câu và làm động tác tỏ vẻ khinh bỉ. Tôi không gặng thêm về chủ đề này nữa, tự nhủ là chờ dịp khác. Tôi lái câu chuyện sang những khái niệm tổng quát nhất. Theo yêu cầu của tôi, con Zira vẽ lại cây khỉ hệ do các chuyên gia khỉ giỏi nhất thiết lập. Cây đó rất giống với cây do chúng ta thiết lập ở Trái Đất. Đó là một cây phần dưới không rõ ràng, phía trên phân thành nhiều nhánh: nhánh thực vật, nhánh hữu cơ, nhánh đơn bào. Nhánh này lại phân thành ngành ruột khoang, ngành da gai. Lên cao hơn là cá, bò sát và cuối cùng là động vật có vú. Cây lên cao tiếp với một lớp tương tự lớp người. Tới đây có một nhánh nhỏ tách ra, đó là nhánh người. Nhánh người này ngắn trong khi thân chính tiếp tục lên cao với các giống khỉ tiền sử khác nhau có tên là khỉ đứng thắng (simius erectus) trước khi trở thành khỉ thông minh (simius sapiens). Khỉ thông minh chia thành ba nhánh phát triển nhất là vượn, khỉ đột và tinh tinh. Con Zira kết luận:

- Não khỉ phát triển phức tạp và có tổ chức trong khi não người không có một biến đổi nào.

- Tại sao não khỉ lại phát triển như vậy?

Theo con Zira, chắc chắn ngôn ngữ phải là yếu tố quan trọng trong sự phát triển đó. Nhưng tại sao khỉ nói được mà người lại không nói được? Về điểm này, ý kiến của các nhà khoa học rất khác nhau. Một số cho là có sự can thiệp bí ẩn của thần linh. Một số khác cho rằng khỉ có ý thức vì nó có bốn tay. Con Zira nói tiếp:

- Có lẽ do chỉ có hai tay mà các ngón lại ngắn và vụng về nên loài người từ lúc đẻ ra đã bị khuyết tật, không thể tiến hóa và nhận thức chính xác về vũ trụ. Chính vì thế nên chúng không bao giờ sử dụng được công cụ một cách khéo léo. À, có lẽ ngày xưa chúng đã thử sử dụng. Người ta đã tìm thấy nhiều di chỉ lạ lùng. Hiện nay có nhiều nghiên cứu về vấn đề này. Nếu mày quan tâm tới những vấn đề này, tao sẽ cho mày gặp Cornelius. Anh ấy thông thạo hơn tao nhiều.

- Cornelius nào? - Tôi hỏi.

- Đó là chồng chưa cưới của tao. - Con Zira đỏ mặt nói - Anh ấy là một nhà khoa học lớn.

- Anh ấy cũng là vượn?

- Đương nhiên. Tao cho rằng yếu tố có bốn tay là một trong những yếu tố quan trọng nhất để loài khỉ phát triển tư duy. Nhờ có bốn tay, loài khỉ có thể leo lên cây, từ đó nhận thức được không gian ba chiều, trong khi đó loài người do thể hình khiếm khuyết phải đóng đinh trên mặt đất nên chìm đắm trong không gian hai chiều. Sau đó, loài khỉ thu được thói quen sử dụng công cụ và dần dần khéo léo. Tiếp theo là giai đoạn sáng tạo, rồi bằng cách đó tiến tới có trí khôn.

Trên Trái Đất tôi thường được nghe lập luận ngược lại để giải thích tính tối thượng của loài người. Tuy nhiên sau khi suy nghĩ kỹ tôi thấy lập luận của con Zira chẳng hơn mà cũng chẳng kém thuyết phục so với lập luận của chúng ta ở Trái Đất.

Tôi còn muốn hỏi nhiều vấn đề nữa thì hai con Zoram và Zanam mang bữa ăn chiều tới làm ngắt câu chuyện. Con Zira kín đáo chúc tôi ngủ ngon và đi ra.

Tôi ở lại trong cũi cùng với người bạn duy nhất là Nova. Bọn khỉ đột rút hết ra ngoài sau khi chỉ để lại một ngọn đèn yếu ốt ở cửa ra vào. Tôi vừa ngắm Nova vừa nhớ lại những điều thu nhận được từ buổi chiều. Cô có vẻ không thích con Zira và tỏ vẻ bực tức vì những cuộc nói chuyện. Ngay cuộc nói chuyện đầu tiên cô đã phá. Cô đứng chen giữa tôi với con vượn cái và rút rơm ném vào đầu nó. Tôi phải dùng sức mạnh để buộc cô yên lặng. Sau khi bị mấy cái phát nẩy lửa vào cặp mông xinh xắn, cô mới chịu yên. Tôi làm những hành động thô lỗ đó hầu như không suy nghĩ, sau đó mới thấy hối hận, nhưng hình như cô không tỏ ra thù ghét tôi.

Những suy nghĩ quá sức để cố hiểu thuyết tiến hóa của loài khỉ làm tôi nhược người. Vì thế tôi nhẹ hẳn người khi thấy Nova lại gần trong bóng tối lờ mờ như muốn tôi vuốt ve theo kiểu nửa người nửa thú, một kiểu vuốt ve thỏa hiệp giữa một bên là những thói quen của thế giới văn minh một bên là tập tục của một con người chưa thành người.