Luận ngồi nghĩ mãi mà không nhớ mình định nói với Chi việc gì. Mãi sau nhớ ra Luận hỏi:

- Theo chị, sau khi cày xong chia đất cho từng hộ tự làm hay chia cho từng tổ lao động để trồng khoai tây?

- Tôi cũng đang đắn đo vì cách nào cũng có mặt ưu và nhược điểm của nó. Chia cho hộ làm thì nhiều gia đình tận dụng được sức lao động và chủ động công việc, nên năng suất cao là điều chắc chắn. Nhưng cách chia cho hộ cũng nảy sinh ra một vấn đề khá phức tạp. Đó là các hộ neo đơn. Tôi lấy ví dụ hiện nay Hợp tác xã Gia Đạo có đến mười bảy hộ neo đơn.

- Chị ạ. Theo em thì nên chia đất cho nhóm lao động để dễ bề tương trợ nhau. Nhóm nào cũng có hộ neo đơn, như thế chẳng còn ai suy bì tị nạnh.

- Nếu chia đất cho nhóm sản xuất cũng phải bàn làm sao chỉ đạo cho chặt chẽ. Nếu không sẽ rơi vào tình trạng cha chung không ai khóc như lâu nay. Việc này ta tạm thời chốt lại ở đây. Có gì ta tham khảo thêm ý kiến của bà con và chi bộ Gia Đạo. Việc tôi định bàn với cô hôm nay là có nên bầu lại Ban quản trị Gia Đạo hay không? Qua thời gian công tác ở dưới này, tôi cũng như anh Côn có nhận xét, sở dĩ Hợp tác xã Gia Đạo làm ăn bê bối là do sự bảo thủ, trì trệ của Ban quản trị Hợp tác xã. Cũng không riêng gì nhận xét của tôi và anh Côn mà số lớn các đảng viên trong chi bộ Gia Đạo và bà con xã viên cũng đều có nhận xét như vậy.

- Việc bầu lại Ban quản trị Hợp tác xã Gia Đạo tôi cũng có nghĩ tới và đã trao đổi với các đồng chí trong thường vụ đảng ủy. Nhưng phần lớn không tán thành vì cho rằng Ban quản trị do xã viên bầu ra chưa hết nhiệm kỳ mà đã bầu lại sẽ gây nên dư luận không hay.

- Người phản đối gay gắt nhất có phải là chủ tịch Noãn hay không?

- Vâng. Đồng chí Noãn và hai đồng chí thường vụ nữa không tán thành bầu lại Ban quản trị Gia Đạo.

Chi hỏi:

- Dư luận không hay mà những người này nêu ra là dư luận gì?

- Họ cho nếu làm thế quần chúng xã viên sẽ nghĩ nội bộ đấu đá nhau, ảnh hưởng đến uy tín của các đảng viên trong đảng bộ. Em nghĩ, nếu thường vụ huyện ủy có ý kiến chính thức về việc này, chúng em dễ chỉ đạo hơn.

Chi nói vẻ kiên quyết:

- Tôi sẽ trao đổi việc này với anh Thanh, phó bí thư rồi quyết định chứ không cần phải thường vụ. Để xem đá tảng nặng đến đâu.

2

Ông Kim cùng với hai bệnh nhân trẻ hơn ông vài ba tuổi đi dạo thơ thẩn trên con đường làng. Người đi bên trái ông là Khánh, trưởng phòng Nông nghiệp huyện Yên Lộc, còn người đi phía sau là Đại, chủ nhiệm Hợp tác xã Đông Mỹ huyện Văn Lâm. Đang nói chuyện mùa màng, ông Kim bỗng hỏi đột ngột:

- Các cậu có hay được xem phim không?

Đại đáp:

- Bình quân vài tháng đội chiếu bóng lưu động của huyện về chiếu ở Hợp tác xã của em một lần.

- Có xem những phim chiếu cảnh các nông trường tập thể của Liên Xô không?

- Nhiều lắm. Cách đây vài tháng, chúng em xem phim Anh lính I-van, cười đến vỡ bụng. Nhìn cảnh nông dân Liên Xô sống thích quá bí thư nhỉ.

- Ước mơ của tớ đấy. Các cậu ao ước nông dân có nhà cao cửa rộng, lúa chất đầy nhà, đường làng đổ nhựa được thế cũng tốt. Nhưng giàu có no đủ mà đèn nhà ai nhà nấy rạng thì chán lắm. Chủ nghĩa Xã hội ngoài ăn ngon, mặc đẹp, ở sang, học hành chữa bệnh không mất tiền còn cần có cuộc sống văn hóa tinh thần hết sức đầy đủ.

Khánh hỏi:

- Như vậy nhà cửa nông thôn chúng ta sau này cũng phá đi để xây lại ngay hàng thẳng lối giống như nhà cửa của nông trường Liên Xô hay sao bí thư?

- Bậy. Không thể làm như vậy được. Làng xã của chúng ta hình thành và tồn tại song song với lịch sử dân tộc. Nó đã gắn bó với người nông dân từ đời này sang đời khác. Người ta dù đi đâu vẫn nhớ về vườn rau ao cá, hàng cau, lũy tre của quê mình. Bỏ nó đi chẳng khác gì chúng ta cắt bỏ cội nguồn của mình.

Có mấy cụ già đang ngồi bên những cái xẻng, cái cuốc dưới một gốc cây gạo chuyện trò rôm rả, ông Kim liền sà vào.

- Chào các cụ.

Một cụ đáp lại lời chào của ông Kim:

- Vâng, chào ông bí thư. Ông khoẻ rồi hay sao mà đi chơi đấy?

- Đỡ rồi cụ ạ. Đang định vài hôm nữa xin ra viện đây. Các cụ đi đâu mà mang cuốc xẻng thế này?

- Anh em chúng tôi rủ nhau đi sửa lại mấy cái hầm trú ẩn cho các cháu ở nhà trẻ, định ngồi nghỉ một lát rồi vào thăm ông bí thư đây. Không ngờ lại gặp ông ở đây.

Ông Kim cầm lấy cái điếu cày:

- Cụ nào có thuốc cho xin một điếu.

Một cụ cầm gói thuốc đưa cho ông Kim:

- Thuốc tôi trồng lấy, không biết ông bí thư có hút được không.

Ông Kim cho thuốc vào nõ, châm đóm rít một hơi ngon lành. Nhả khói xong, ông Kim bảo:

- Thuốc của cụ ngon quá. Chẳng kém gì thằng Thống Nhất của mậu dịch. Các cụ này. Đất chân rừng của xã ta sao còn bỏ hoang nhiều thế?

- Đất thuộc diện Hợp tác xã quản lí đấy ông ạ.

- Sao Hợp tác không tổ chức cho xã viên trồng trọt mà để hoang phí thế?

Một cụ nói giọng bức xúc:

- Vâng. Tiếc của giời lắm ông ạ. Xã viên cũng đã năm lần bảy lượt đề nghị nếu Hợp tác không làm thì khoán cho bà con làm rồi nộp hoa lợi cho Hợp tác. Nhưng các ông lãnh đạo bảo không ai có quyền giao đất cho nông dân. Làm thế là phạm vào chính sách. Vô lí quá ông ạ. Ông cha mình thường dạy tấc đất tấc vàng. Thế mà ở đây không phải tấc đất mà mẫu đất, hàng trăm mẫu đất bị bỏ hoang, ông có thấy đau lòng không?

Ông Kim hỏi:

- Theo cụ đất chân rừng trồng cây gì đưa lại lợi ích nhiều nhất?

- Trồng đỗ, trồng vừng gì đều được cả ông ạ. Nhưng cây sắn hoặc cây dứa là cho thu lợi nhất.

Ông Kim hỏi tiếp:

- Cụ tính số đất chân rừng của Hợp tác bỏ hoang độ bao nhiêu mẫu?

Một cụ quay sang hỏi một cụ ngồi cạnh:

- Dễ có đến trên trăm mẫu đấy ông Đáo nhỉ?

- Đến thế thật – Cụ Đáo đáp.

Ông Kim ngạc nhiên:

- Nhiều thế kia à?

Cụ Đáo:

- Ông ngồi đây cũng nhìn thấy rừng xã tôi mênh mông trùng điệp thế kia thì vài trăm mẫu đất chân rừng có gì là nhiều hả ông.

Ông Kim ngẫm nghĩ một lát rồi nói:

- Trồng sắn, trồng đỗ như các cụ nói chỉ có cái lợi trước mắt. Nếu tất cả số đất chân rừng ấy mà trồng cây trẩu xen với cây dứa, cây chè các cụ thấy thế nào? Cây lớn xòe tán che cho cây bên dưới, mấy loại cây này vừa giữ đất cho rừng khỏi bị xói mòn, vừa thu lợi nhiều hơn cây sắn và cây đỗ nhiều. Nếu không trồng cây dầu trẩu thì trồng cọ cũng đưa lại lợi ích kinh tế lớn lắm.

Cụ Đáo bảo:

- Độc canh cây lúa mà Hợp tác xã còn làm ăn trầy trật, ông bảo trồng trẩu, trồng cọ, trồng chè, trồng dứa làm sao mà ôm nổi.

Ông Kim hỏi:

- Nếu khoán hẳn đất cho các hộ xã viên có làm nổi không?

- Được thế thì còn nói làm gì. - Một cụ nói giọng phấn chấn.

Một cô y tá mặc áo blouse màu xanh lá cây đi đến chỗ ông Kim đang ngồi.

- Bác bí thư ngồi đây mà cháu tìm khắp nơi không thấy.

- Lại tìm về uống thuốc hả?

- Không ạ. Bác có khách ở huyện Linh Sơn lên thăm.

- Thế à. Có đông không?

- Bốn, năm người gì đó, chú Hạp với các chú khác cháu không nhớ.

Ông Kim đứng lên:

- Xin phép các cụ, tôi phải về tiếp khách đây. Thế nào tôi cũng vào làng tìm các cụ để nói nốt câu chuyện đang còn nói dở.

Cụ Đáo bảo:

- Chúng tôi chuẩn bị chè xanh và khoai lang để tiếp ông bí thư.

Ông Kim cười hỏi:

- Sao không chuẩn bị gà vịt mà chuẩn bị chè xanh với khoai lang?

- Tôi nghe người ta bảo ông khen thằng địa chủ Trần Đình nấu nước chè xanh và khoai lang giữa buổi đưa ra cho thợ cày nên được ăn no cày càng khỏe. Chúng tôi chuẩn bị chè xanh và khoai lang tiếp ông để ông nhớ lại cái thời đi cày thuê của mình.

- Đã vậy các cụ xem có nhà ai muối cà không xin cho tôi mấy quả ăn với khoai lang. Tôi vẫn thường khen tài muối cà của địa chủ Đình nữa đấy.

3

Không hiểu có chuyện gì quan trọng mà Noãn xuống tận Gia Đạo để tìm mình. Dựng xe, đi vào phòng làm việc của Noãn, Lịch hỏi luôn:

- Có việc gì mà anh xuống tận Hợp tác để tìm tôi?

- Có việc này cần trao đổi ngay với cậu. Đi về nhà tớ trao đổi cho tiện.

Nhà Noãn ở cuối thôn Thượng Mỗ. Đó là một ngôi nhà ngói ba gian kiến trúc theo kiểu hai trồi một tụt. Ngoài ra còn một ngôi nhà ngang bốn gian cũng lợp ngói vừa làm nhà bếp vừa để dụng cụ. Còn một gian chắn lại thành buồng để cho bà mẹ của Noãn năm nay đã ngoại tám mươi ở. Cây cối lưu niên trong vườn xanh tốt. Cuối vườn còn có một cái ao rộng chừng nửa sào thả cá trắm và cá mè.

Đợi Noãn pha nước xong Lịch hỏi:

- Việc anh định trao đổi với tôi có quan trọng lắm không?

Noãn rót chè đưa mời Lịch:

- Liên quan đến số phận của các cậu.

Lịch tái mặt:

- Chuyện gì thế?

- Ông có nghe ai xì xào việc bầu lại Ban quản trị của các ông không?

Lịch thở phào:

- Tưởng chuyện gì hốt quá. Chuyện bầu bán có nghe loáng thoáng. Tưởng người ta nói đùa cho vui. Có chuyện đó thật à?

- Hôm trước bà Chi, bà Luận trao đổi với nhau vô tình tớ nghe được. Hôm qua bà Luận mới chính thức trao đổi với tớ. Hình như việc này có sự chỉ đạo của bí thư tỉnh ủy. Rắc rối đấy cậu ạ.

Lịch tỏ ra lo lắng:

- Anh nói thế nào với bà Luận về việc này?

- Một lần bà Luận đã nói chuyện này với tớ và ông Hãn, ông Khoa rồi. Bọn tớ phản đối với lí do là làm mất ổn định tổ chức, ảnh hưởng đến điều hành sản xuất. Từ hôm ấy không thấy bà ta nhắc lại. Hôm qua sau khi bà Luận trao đổi xong, tớ vẫn bảo lưu ý kiến của mình. Nhưng xem ra tiếng nói của tớ chẳng có tác dụng gì vì bí thư huyện ủy đang nằm chỉ đạo ở đây nên khó mà vùng vẫy được. Cách duy nhất bây giờ là các cậu bàn với nhau tìm cách đối phó cho khéo may ra còn giữ được cái ghế của mình.

- Mệt nhỉ – Vừa nói Lịch vừa xoay xoay chén nước trong tay – Theo anh thì bọn tôi nên làm gì bây giờ?

- Phải tìm cách đối phó chứ còn làm gì nữa. Các cậu phải chủ động nhảy trước khi nước đến chân

- Đối phó bằng cách nào anh có thể gợi ý cho tôi được không?

Noãn cười:

- Cậu nổi tiếng tinh ranh mà không biết cách đối phó như thế nào à? Có phải hiện nay các cậu đang chuẩn bị cày đất để làm vụ xen canh có đúng không?

- Thực tình mà nói tôi chẳng muốn làm vụ xen canh chút nào cả. Tự nhiên đi ôm cái vất vả vào thân mà mình cũng chẳng được gì.

- Hợp tác xã Nhân Đạo chấp hành việc này rất nghiêm túc từ trên xuống dưới, từ chi bộ ra đến ngoài quần chúng. Còn các cậu tỏ ra miễn cưỡng làm. Đây cũng là một trong những nguyên nhân khiến huyện ủy muốn bầu lại Ban quản trị Gia Đạo. Bây giờ các cậu phải tỏ ra mình là một Ban quản trị tích cực hưởng ứng chủ trương làm vụ xen canh của huyện ủy. Phải chủ động đề xuất với cấp ủy, với chi bộ rồi họp xã viên lại phổ biến cụ thể chủ trương, động viên bà con hăng hái thi đua làm tốt vụ xen canh. Tổ chức cho chi đoàn thanh niên viết khẩu hiệu hoan nghênh chủ trương làm vụ xen canh của huyện ủy. Hôm nào bắt đầu làm cũng phải tổ chức băng cờ khẩu hiệu rầm rầm rộ rộ ra quân cho khí thế. Chúng ta từ xưa đến giờ rất chuộng hình thức. Hình thức càng rầm rộ, càng hoành tráng bao nhiêu thì được tiếng bấy nhiêu.

Lịch vỗ đùi:

- Thế này thì bọn tôi tôn anh làm quân sư rồi.

- Có mà quân sư quạt mo. Tớ nhắc lại các cậu phải nhảy trước khi nước đến. Về gặp ngay tay Ngô đề nghị họp chi bộ để bàn việc tổ chức sản xuất vụ xen canh đi. Chậm là chi bộ sẽ họp bàn hất cẳng các cậu đấy. Tớ, ông Hãn, ông Khoa sẽ đứng sau lưng làm hậu thuẫn cho các cậu.

- Vậy tôi về tìm gặp tay Ngô ngay đây – Nói xong Lịch vội vàng đứng lên.

Noãn hỏi đùa:

- Không cám ơn tớ à?

- Chiều nay tôi mời ông, ông Khoa và ông Hãn lên phố huyện chén thịt chó.

Lịch cười rồi dắt xe đạp ra khỏi nhà Noãn.

4

Lịch vào nhà Ngô, thấy Dậu đang ngồi ở đó.

- May quá. Có cả ông Dậu ở đây.

Dậu hỏi đùa:

- Ông định đến rủ bọn này mổ chó phải không?

- Ông chỉ được cái kê kích là giỏi.

Ngô rót nước đưa cho Lịch.

- Ông đến chơi hay định tìm tôi có việc gì?

- Tôi định gặp ông đề nghị tổ chức họp chi bộ để bàn việc lãnh đạo sản xuất vụ xen canh theo chủ trương của huyện ủy.

Dậu tỏ vẻ ngạc nhiên:

- Không biết tai tôi có nghe nhầm không đấy? Ông định đề nghị họp chi bộ để bàn việc lãnh đạo sản xuất kia à?

- Tôi không nói đùa đâu. Đây là một chủ trương lớn của huyện ủy nhằm cứu đói vụ giáp hạt. Từ trước đến giờ một số gia đình lẻ tẻ làm vụ xen canh trên đất phần trăm của mình, nhưng Hợp tác thì chưa làm vụ nào. Đây là lần đầu tiên ta bắt tay vào làm vụ xen canh nên phải bàn cho kỹ từ trong chi bộ cho đến xã viên. Làm sao thu được một vụ xen canh thắng lợi để làm đà cho các vụ sau.

Ngô cũng ngạc nhiên không kém gì Dậu:

- Mấy hôm trước nhắc đến vụ xen canh thấy ông giãy lên như đỉa phải vôi, sao bây giờ lại tỏ ra tích cực thế?

Dậu tỏ ra nghi ngờ sự thay đổi nhanh chóng của Lịch:

- Tôi hỏi thật ông. Ông nói thật hay nói đùa đấy?

- Ông không tin tôi à?

- Tôi thấy lạ quá.

- Các ông cũng như bà con không tin chúng tôi là phải. Từ trước đến giờ chúng tôi có quá nhiều khuyết điểm trong việc chỉ đạo sản xuất khiến Hợp tác của chúng ta sa sút, đời sống của bà con gặp rất nhiều khó khăn. Trong cuộc họp tới, Ban quản trị chúng tôi sẽ nghiêm khắc kiểm điểm, tự phê bình trước xã viên để cho bà con góp ý.

Ngô không hoàn toàn tin vào sự thay đổi quá đột ngột của Lịch nhưng vẫn nói:

- Nếu các anh làm được như vậy, tôi tin bà con rất hoan nghênh.

Lịch sốt sắng:

- Chiều nay ta hội ý cấp ủy, sáng mai họp chi bộ có được không? Phải làm khẩn trương ông ạ. Lúa gặt xong đã gần nửa tháng nay mà chưa triển khai việc cày đất được, tôi lo quá. Ta mà làm chậm kéo qua nhỡ vụ Đông Xuân thì chết.

- Cày đất xong mà giống má chưa thấy đâu thì cày để làm gì? – Dậu bảo.

- Tôi nghe nói tỉnh đang lo chạy giống khoai tây cho ta. Để chiều nay tôi gặp bí thư huyện ủy xem đã có chưa. Mặt khác chúng ta cũng phải mình tự lo thêm. Ai muốn trồng khoai lang hoặc trồng ngô, tùy. Chết thật. Nói đến ngô tôi mới nhớ. Hôm trước đồng chí Côn bảo sẽ liên hệ với Hợp tác xã Hồng Vân ở Vĩnh Hòa cung cấp ngô giống cho ta, thế mà tôi quên khuấy đi mất. Phải xin giấy giới thiệu của huyện rồi cử người khẩn trương đi Vĩnh Hòa để mua ngô giống mới được. Thế nào ông Ngô? Chiều nay hội ý cấp ủy, sáng mai họp chi bộ có được không. Phải nhảy trước khi nước đến chân chứ chờ nước đến mới nhảy là chết đuối đấy các ông ạ.

- Thôi được rồi. Chiều nay ta hội ý cấp ủy, sáng mai họp chi bộ. Ông Dậu nhớ báo cho tổ đảng của ông nhé. Nếu gặp ông Tế tôi nhờ ông báo cho ông Tế biết sáng mai ta họp chi bộ.

Dậu hỏi:

- Bí thư huyện ủy đang công tác ở đây. Các ông có định mời dự không?

- Đấy lại quên. Nhất định phải mời bí thư huyện ủy dự ông Ngô ạ. Phải để cho bí thư huyện ủy biết khí thế chuẩn bị ra quân làm vụ xen canh của chúng ta chứ.

Dậu mỉa:

- Cũng phải để cho bí thư biết ông đã thay đổi như thế nào có phải không.

- Hợp tác là chính chứ tôi chỉ là con tép riu. Hai ông ngồi uống nước với nhau, tôi về để bàn với tay Doanh, tay Độ và tay Ngọ việc tổ chức họp xã viên sau khi có chủ trương của chi bộ. Tôi về nhá.

Chờ Lịch ra khỏi nhà Ngô, Dậu hỏi:

- Ông có tin sự thay đổi của tay Lịch không?

- Có thể anh ta thấy Bí thư huyện ủy đang công tác ở đây nên muốn làm như vậy để chứng tỏ mình là một Chủ nhiệm có tinh thần trách nhiệm đối với việc sản xuất.

- Tôi nghi ngờ anh ta đang có mưu mô gì đây. Tôi không tin một con người như hắn lại thay đổi nhanh như thế được.

- Mưu mô gì mặc hắn. Miễn hắn tích cực năng nổ lo cho cái vụ xen canh này là tốt rồi.

- Tay này xảo quyệt lắm. Cũng phải cảnh giác, không thì mắc mưu của hắn đấy.

- Lừa ai chứ lừa dân chẳng khác gì đốt lửa tự thiêu mình, ông đừng lo. Việc hắn hăng hái làm vụ xen canh ông phải có thái độ ủng hộ hắn.

- Thì tớ có phản đối đâu. Phải dùng gậy ông đập lưng ông ông ạ. Biến cái giả dối của hắn thành cái lợi cho bà con càng hay chứ sao.

Nói xong Dậu tự thưởng cho mình một nụ cười khoái trá.