ẻ tầm thường nhất cũng trở thành một nghệ sĩ vĩ đại ngay khi anh ta diễn tả nỗi bất hạnh của chính mình. Nếu tim anh ta se lại, quả như người ta nói, bạn sẽ thấy anh ta dùng hai cánh tay của mình siết chặt lồng ngực hơn nữa, rồi kéo căng toàn bộ hệ cơ bắp. Chẳng có kẻ thù nào mà anh ta vẫn nghiến răng, ôm ngực, chĩa nắm đấm lên trời. Nên biết rằng, dẫu những động tác chộn rộn ấy không biểu hiện ra bên ngoài, chúng vẫn cứ hình thành ở bên trong cơ thể bất động, từ đó nảy sinh ra những hiệu ứng còn mạnh mẽ hơn nữa. Đôi khi chúng ta cảm thấy kinh ngạc vì khi trằn trọc, những ý nghĩ thường là khó chịu ấy cứ quay vòng vòng mãi, tôi dám cược rằng chính sự diễn xuất kia đã gọi những ý nghĩ đó tới. Để chống lại những nỗi đau tinh thần, và cả những căn bệnh lúc chúng vừa mới chớm, ta cần phải rèn luyện và tập thể dục. Tôi tin rằng chỉ cần như thế là đủ, vậy mà người ta đâu có để ý.

Những lề thói của phép lịch sự có hiệu ứng rất mạnh mẽ lên suy nghĩ của chúng ta. Ra vẻ dịu dàng, thiện tâm và vui vẻ rất có ích trong việc chống lại tâm trạng tồi tệ, thậm chí chống lại cả cơn đau dạ dày nữa. Những động tác như cúi người và cười thật tươi có tác dụng làm vô hiệu hóa sự thay đổi tâm trạng theo hướng ngược lại, tức những cơn giận, sự ngờ vực và buồn bã. Chính vì vậy mà cuộc sống trong cộng đồng, việc đi thăm nhau, nghi lễ và tiệc tùng lúc nào cũng được người ta ưa thích, đó là dịp để chúng ta thể hiện vẻ hạnh phúc. Thể loại hí kịch này giải thoát chúng ta khỏi những bi kịch, chỉ vậy thôi đã là tốt lắm rồi.

Xem xét các nghi thức tôn giáo là việc làm rất hữu ích cho các bác sĩ. Cái cơ thể đang quỳ gối, gập mình và thả lỏng đã giải phóng các bộ phận khiến cho các chức năng sống hoạt động thoải mái hơn. “Cúi đầu xuống, hỡi con người Sicambre kiêu hãnh kia.”[28] Không phải người ta yêu cầu Clovis thôi giận dữ và thôi kiêu hãnh, mà trước hết là hãy im lặng, để cho đôi mắt nghỉ ngơi, và điều hòa lại tâm tính. Bằng cách này, toàn bộ sự hung dữ của tính cách được xóa bỏ đi, nhưng không phải là xóa bỏ lâu dài hoặc vĩnh viễn, bởi vì điều này vượt quá quyền năng của chúng ta, mà là xóa bỏ ngay lúc ấy và trong một quãng thời gian ngắn. Những phép màu của tôn giáo đâu thực sự là những phép màu.

Thật thú vị khi quan sát cái cách người ta tống khứ khỏi đầu óc một ý nghĩ bực mình. Bạn sẽ thấy người đó nhún vai, lúc lắc thân người, như thể đang vuốt lại các cơ bắp. Bạn sẽ thấy anh ta xoay xoay cái đầu, nhằm tự tạo cho mình những nhận thức khác và những mộng tưởng khác. Hay ném đi thật xa những lo âu của mình bằng một cử chỉ phóng khoáng, và bật ngón tay kêu tanh tách, đó chính là khúc dạo đầu cho một vũ điệu. Nếu đúng lúc ấy cây đàn lia của David[29] được tấu lên, điều chỉnh lại và tiết chế những cử động đó nhằm cách ly anh ta khỏi cơn điên giận và sự sốt ruột, người mắc chứng sầu muộn sẽ mau chóng lành bệnh.

Tôi thích cái điệu bộ của sự bối rối: con người hết gãi đầu rồi lại gãi tai. Cái mẹo này có hiệu ứng đánh lạc hướng một trong những hành động thuộc loại đáng sợ nhất đó là động tác chuẩn bị ném đá hoặc phi lao. Ở đây động tác nhằm giải tỏa rất giống với động tác tập luyện. Tràng hạt là một phát minh đáng ngưỡng mộ, nó bắt cả đầu óc lẫn các ngón tay phải đếm cùng một lúc. Nhưng bí mật của nhà thông thái còn đẹp đẽ hơn. Theo ông, ý chí không tác động gì được lên cảm xúc, nhưng lại có tác động trực tiếp lên các cử động. Nhấc cây đàn violon lên chơi một bản nhạc thì dễ hơn là chấp nhận hoàn cảnh.

16 tháng hai 1922