gày thứ hai qua đi như ngày thứ nhất. Bọn khỉ chỉ vào phòng khi mang thức ăn cho chúng tôi. Tôi bối rối không hiểu cái cơ sở này dùng làm gì khi chúng thực hiện một số trắc nghiệm đối với chúng tôi vào hôm sau. Lúc đó, tôi chỉ coi những trắc nghiệm đó như một trò giải trí nhưng bây giờ mỗi khi nhớ lại tôi mới thấy là bị sỉ nhục.

Cuộc trắc nghiệm thứ nhất, tôi thấy khá mơ hồ. Một con lại gần tôi trong khi bạn nó thực hiện trắc nghiệm ở một cũi khác. Con đứng trước tôi một tay giấu sau lưng, một tay cầm cái còi. Nó nhìn tôi để tôi chú ý rồi đưa chiếc còi lên miệng thổi những hồi chói tai. Nó thổi như vậy khoảng một phút, sau đó mở bàn tay kia ra cố tình cho tôi thấy một quả chuối trông rất ngon. Nó đưa quả chuối tới trước mặt tôi trong khi mắt không ngừng quan sát.

Tôi vươn tay ra nhưng không với tới trong khi con khỉ đột vẫn không lại gần thêm. Hình như nó thất vọng và làm lại. Sau một lúc, nó chán, cố thổi còi một lần nữa và giấu trái quả đi. Tôi nhức đầu nhức óc, tò mò vì những trò trẻ con đó và suýt mất bình tĩnh khi nó vẫn chìa ra trái quả ngoài tầm với của tôi. Tuy nhiên tôi vẫn giữ được bình tĩnh, cố đoán xem nó muốn gì ở mình. Nó có vẻ càng ngày càng ngạc nhiên tựa như thấy một hành vi kỳ quặc. Nó làm lại năm sáu lần như thế nữa, sau đó, phát chán, nó chuyển sang một người khác.

Tôi cảm thấy như bị tước đoạt khi thấy người này nhận được trái quả ngay sau khi con khỉ thực hiện thí nghiệm, cả người kế theo cũng vậy. Tôi định tâm sẽ theo dõi kỹ con khỉ đột thực hiện cái cung cách như vậy ở hàng cũi trước mặt mình. Khi nó tới cũi của Nova, tôi không bỏ sót một phản ứng nào của cô. Con khỉ thổi còi, tiếp đó chìa ra trái quả. Ngay lập tức, cô gái trẻ phản ứng bằng cách tóp tép miệng...

Một tia sáng lóe lên trong óc tôi: một Nova rực rỡ đang nuốt nước bọt khi nhìn thấy thứ đồ ăn ưa thích giống như một con chó thấy người ta chìa ra một miếng đường. Đó là điều con khỉ đột chờ đợi trong chương trình hôm nay. Nó để lại miếng thức ăn cho cô gái và chuyển sang cũi khác.

Tôi hiểu ra và không thể không tự hào. Ngày xưa tôi đã học sinh học và các công trình của Pavlov không có gì khó hiểu đối với tôi. Vấn đề ở đây là các thí nghiệm được thực hiện trên con người thay vì trên chó. Trước đây ít phút tôi quá ngớ ngẩn, giờ đây bằng kiến thức và phán đoán, tôi không chỉ nắm vững nội dung trắc nghiệm đó mà còn biết sau đó sẽ phải làm gì. Có thể trong nhiều ngày liền, bọn khỉ sẽ làm như sau: thổi còi, đồng thời đưa ra một món ăn nào đó đối tượng ưa thích để làm đối tượng tiết nước bọt. Sau một thời gian, chỉ cần tiếng còi không cũng đủ làm đối tượng tiết nước bọt và thế là con người đã thu được phản xạ có điều kiện theo các tín hiệu khoa học.

Tôi không dừng lại ở việc vui mừng vì sự sáng trí của mình mà thấy cần phải phô diễn sự sáng trí đó. Khi con khỉ đột kết thúc một vòng và qua trước cũi tôi lần thứ hai, tôi tìm mọi cách làm nó chú ý. Tôi đập vào các song cũi, cố tình há to miệng đến nỗi nó phải chiếu cô làm lại thí nghiệm. Thế là ngay sau hồi còi thứ nhất, trước khi nó chìa trái quả ra, tôi đã nuốt nước bọt ừng ực như điên cứ như đời mình phụ thuộc vào việc nuốt nước bọt.

Nhưng kết quả không như tôi chờ đợi: con khỉ đột tỏ ra khá bối rối. Nó gọi bạn và chúng trao đổi với nhau khá lâu. Tôi có thể đoán được lập luận của bọn đần độn này như sau: một con người vừa mới đây không có một phản xạ nào thế mà đùng một cái thu được phản xạ có điều kiện, một kết quả những con người khác phải mất một thời gian dài kiên nhẫn! Tôi thấy thương hại cho trí thông minh kém cỏi của chúng. Sự kém cỏi đó ngăn cản chúng tìm ra nguyên nhân duy nhất tạo ra sự tiến bộ nhảy vọt là ý thức. Chắc chắn con Zira tinh tế hơn.

Lúc này, sự khôn ngoan và nhiệt tình thái quá của tôi đã mang lại kết quả ngược với những gì tôi chờ đợi: hai con khỉ đột bỏ đi, bỏ luôn việc cho tôi trái quả, thậm chí một con còn bỏ luôn trái quả vào miệng nhai. Chúng cho rằng không cần phải thưởng cho tôi vì mục đích nghiên cứu đã đạt được.

Ngày hôm sau, chúng trở lại với những dụng cụ khác. Một con mang tới một chiếc chuông, con khác đẩy một chiếc xe trên có một cỗ máy trông giống như máy phát điện một chiều. Lần này, đã hiểu rõ yêu cầu của những thí nghiệm sẽ phải chịu nên ngay trước khi chúng cho máy hoạt động tôi đã biết chúng sẽ sử dụng máy như thế nào.

Chúng bắt đầu với người trong cũi bên cạnh Nova. Một con lắc chuông inh ỏi trong khi một con khác nối các dây của máy phát điện vào cũi. Đợi cho tiếng chuông ngân nga khá lâu, con khỉ thứ hai liền quay máy phát điện. Người trong cũi bật về phía sau đồng thời phát ra một tiếng kêu đau đớn.

Chúng làm đi làm lại nhiều lần thao tác như vậy nhưng bị trái cây lôi cuốn nên người trong cũi sau mỗi lần như vậy vẫn chạy ra dán mặt vào song cũi. Tôi biết mục đích của thí nghiệm là làm đối tượng bật lùi về phía sau mỗi khi nghe thấy tiếng chuông. Mục đích này không đạt được trong ngày hôm sau vì tâm lý giống người ở đây chưa phát triển lắm để thiết lập quan hệ nhân quả.

Tôi chờ chúng, cười thầm trong bụng, nóng ruột làm cho chúng hiểu sự khác nhau giữa bản năng và trí thông minh. Ngay sau tiếng chuông thứ nhất, tôi nhanh nhẹn buông tay khỏi các song cũi và lùi vào giữa cũi, đồng thời nhìn vào mặt chúng mỉm cười tinh quái. Bọn khỉ nhíu mày. Lần này, chúng không cười, và lần đầu tiên, có vẻ nghi ngờ tôi trêu chúng. Khi chúng định làm lại thí nghiệm đối với tôi thì tôi bị lôi cuốn bởi những con khỉ mới tới.