nh hoàng hôn từ phía thôn xóm lại, đưa theo một làn gió nhẹ, hiền hòa, hiền hòa như những lời thủ thỉ.

Trong những ngôi nhà dọc theo đường làng – một con đường lớn, chỉ một quãng ngắn có vẻ phố phường – những căn buồng, vì ánh sáng mặt trời không chiếu qua các cửa số trắng nhạt nữa, đã thắp đèn, thắp nến. Thành thử đêm tối lại rời buồng mà ra ngoài và thấy rõ cả bóng tối và ánh sáng lần lần đổi chỗ cho nhau.

Quanh làng, mé đồng ruộng, binh lính không có trang bị đi dạo lang thang, mũi nghênh trước gió. Một ngày kết thúc yên ổn. Chúng tôi tận hưởng cái nhàn rỗi mơ hồ mà chỉ khi nào thật mỏi mệt người ta mới cảm được cái thú vị. Trời đẹp, lại bắt đầu nghỉ ngơi, anh em đâm ra mơ mộng. Hình như trời tối xuống, làm cho những khuôn mặt trầm lại trước khi làm cho sầm xuống. Những vầng trán phản ánh cái thanh thản của sự vật.

Viên đội Suyla lại gần, nắm lấy cánh tay tôi, kéo tôi đi. Anh bảo:

- Lại đây, mình chỉ cho cậu cái này.

Ven làng đầy những hàng cây lớn êm ả. Chúng tôi men theo những hàng cây đỏ. Thỉnh thoảng những cành lá rộng xum xuê cũng cử động thong thả, oai nghiêm, dưới làn gió nhẹ.

Suyla đi trước. Anh dẫn tôi vào con đường trũng, rẽ ngoặt, bịt bùng. Những đám cây con mọc viền hai bên đường, lá cành chằng chịt với nhau. Chúng tôi đi một lúc giữa cái màu xanh dịu dàng đó. Một làn ánh sáng cuối cùng trải băng trên đường, dồn vào cành lá những đốm vàng nhạt tròn, giống như những đống tiền vàng.

Tôi kêu lên

- Đẹp quá.

Anh vẫn im lặng, đưa mắt nhìn về một bên. Rồi dừng lại,

- Đây thì phải.

Anh kéo tôi trèo qua một khúc đường ngắn, lên một thửa ruộng, chung quanh cây to bao bọc thành một ô vuông ruộng sặc mùi cỏ mới cắt.

Tôi chăm chú nhìn mặt đất và nói:

- Này, ở đây bị giẫm nát hết. Chắc vừa có cuộc hành lễ gì đó.

Suyla bảo tôi:

- Lại đây.

Anh đưa tôi vào thửa ruộng gần lối vào. Ở đó, một nhóm binh sĩ đương thầm thì với nhau. Anh bạn tôi chìa tay ra:

- Đấy đấy.

Một cái cọc rất thấp – chưa đầy một thước – đóng cách hàng rào có mấy bước. Hàng rào ở đấy toàn là những cây non.

Anh nói:

- Chỗ này, sáng hôm sau, họ đã đem bắn anh lính của đơn vị 204.

- Cọc này đóng vào ban đêm. Tang tảng sáng thì người ta dẫn anh ấy ra. Chính những bạn cùng tiểu đội với anh đã bắn chết anh. Số là anh ta định chuồn, không ra chiến hào nữa. Lúc thay phiên, anh ở lại phía sau rồi lén về chỗ trú quân. Anh ta chỉ làm có thế thôi; chắc người ta trừng phạt là muốn để làm gương.

Chúng tôi lại gần, nghe mẩu chuyện của những người khác. Một người nói:

- Không đâu, hoàn toàn không phải thế. Anh ta không ngỗ ngược, cũng không thuộc những loại rắn đầu rắn cổ như cậu thường thấy. Chúng tớ đã cùng ra đi với nhau, tớ biết. Anh ta cũng thực thà chất phác như chúng ta thôi, không hơn, không kém – chỉ hơi lười một chút, có thế thôi. Anh ta đã ở tiền tuyến ngay từ đầu, ông bạn ạ, và không bao giờ tớ thấy anh ta say rượu.

- Phải nói cho hết lẽ là chẳng may cho anh ta, anh có những thành tích bất hảo. Cậu biết chứ, có hai người cũng làm chuyện đó, nhưng tay kia chỉ vớ có hai năm tù. Còn Caja[38] thì vì một vụ án đã bị trước khi tại ngũ nên không được hưởng trường hợp giảm đẳng. Lúc còn là thường dân, anh ta đã làm một việc bướng bỉnh trong cơn say.

Một người khác cúi xuống, nói:

- Trông kỹ thì thấy một ít máu ở dưới đất.

Một người nữa tiếp:

- Có đủ các trò nghi thức từ A đến Z, có đại tá đi ngựa, có chuyện tước quân tịch, rồi trói anh vào cái cọc thấp bé kia, cái cọc buộc súc vật. Với cái cọc nhỏ như thế, chắc anh phải quỳ hoặc ngồi xệp xuống đất.

Sau một lúc im lặng, một người thứ ba phát biểu:

- Nếu không phải cái việc để làm gương như viên đội đã nói thì vụ này cũng thật khó mà hiểu.

Trên cái cột, có những dòng chữ tố cáo và phản đối do binh sĩ viết nguệch ngoạc. Một huân chương quân công thô sơ cắt bằng gỗ đã được đóng vào đó, mang hàng chữ: “Tặng Caja, động viên từ tháng tám 1914 – Nước Pháp nhớ ơn”.

Trở về chỗ trú quân, tôi thấy Vônpat đương nói giữa đám anh em vây quanh. Gã kể một mẩu chuyện mới nào đấy về chuyến đi của gã tới miền những kẻ có diễm phúc.