ảy con bò mộng vừa ngã gục dưới lưỡi dao hiến tế. Vị nữ vu bộ mặt nhợt nhạt, co rúm lại vì có linh thần nhập vào, đã chủ trì buổi lễ dâng cúng. — Lại đây, – nàng gọi Énée và các chiến binh, rồi đưa họ vào tận đền. Ngôi đền khoét sâu trong núi đá. Ba tầng chồng chất nhau, nối liền bởi những dãy hành lang. Déiphobe – vị nữ vu – dẫn họ vào phòng tiếp khách kín bưng. Nàng trèo lên một chiếc ghế cao, ngồi trầm tư một lát. Nàng đã cởi những dải băng nhỏ buộc tóc để thần linh khỏi vướng bất kì một trở ngại nhỏ nào khi nhập vào nàng. Đột nhiên ngực nàng phập phồng dữ dội, mắt nàng long lên hung tợn đến không chịu nổi, rồi nàng kêu lên: — Thần linh đây! Các người hãy hỏi đi! Các người sẽ hiểu rõ vận mệnh mình. Vẻ mặt uy nghi đó khiến mọi người rùng mình, vừa sợ hãi vừa kính phục. — Ồ Phébus, – Énée cầu nguyện – ngài lúc nào cũng thương quý dân Troie. Chính ngài, chính sự phò trợ của ngài đã đưa chúng tôi đến đây. Hãy khiến vận rủi rời bỏ chúng tôi trên đất này và một tương lai xán lạn huy hoàng sẽ chờ đón chúng tôi. Ngôi đền đầu tiên dựng lên trong thành Troie mới sẽ là đền thờ của ngài, vị thần cứu trợ, dòng dõi chúng tôi sẽ mãi mãi trung thành với ngài. Apollon, xin hãy phán dạy, vị nữ vu sẽ truyền lại mệnh lệnh của ngài. Lúc đó, các phòng đều xôn xao vang động, hàng trăm cánh cửa của ngôi đền mở tung một lượt như do một bàn tay vạn năng sai khiến. Vị nữ vu cuộn tròn trên ghế, thở hào hển, bọt mép sùi ra, rồi cất giọng rổn rảng, không âm sắc: — Hỡi dân Troie! Nếu những hiểm nguy trên biển cả đã lùi xa, thì những tai hoạ trên đất liền đang chờ thử thách các ngươi. Đúng rồi, vương quốc Lavinium đã mở ngỏ, nhưng các trận đánh liên hồi sẽ khiến các ngươi hối tiếc vì đã đến đó. Muôn đời, muôn sự đều tái diễn! Cũng lại chính đàn bà buộc các người phải đổ máu. Còn ngươi, Énée, kẻ thù của Hy Lạp, quyền uy và vĩnh phúc của ngươi tùy thuộc vào một thành phố Hy Lạp đấy! Vị nữ vu nín lặng, có vẻ như sắp ngất đi vì mệt lả. Cuối cùng, nàng hồi tỉnh. — Ô! Déiphobe, xin thứ lỗi phải quấy rầy nàng thêm, – Énée nói – bởi chỉ có mình nàng, cha tôi bảo thế, mới có thể đưa tôi qua vùng đầm lầy u tối, có dòng Acheron chảy qua, chỉ có nàng mới có thể đem đến cho tôi nguồn hạnh phúc tuyệt đỉnh là được trông thấy, lắng nghe và ôm chầm lấy người cha đã mất. Nàng có bằng lòng đi cùng tôi không? — Được rồi, gã Dardanie, con trai của Anchise và Vénus, – vị nữ vu ngồi dậy, uể oải buộc lại tóc – ta sẽ đưa ngươi đến gặp kẻ đang thiết tha mong đợi ngươi. Nếu đường xuống Averne dễ dàng, nếu các cửa Diêm đình mở ra với bất cứ ai muốn tới, thì quay bước, rời khỏi xứ của Pluton là việc vô cùng khó khăn, phải được Jupiter yêu mến che chở mới dám liều băng qua các cánh rừng ấy, các dòng sông ấy. Nào, lại đây, trước tiên, ta hãy tế lễ Hécate, Đêm tối, Thổ địa, Pluton và Proserpine. Vừa ra khỏi đền, bọn người Troie đã vội vã quy tụ các vật tế. Chỉ nên dâng cúng cho các thần âm phủ những con vật màu đen mà thôi. Lập tức, máu của bốn con bò mộng, một bò cái tơ, vài con chiên cái lông sẫm chảy lai láng trên bàn thờ, giữa ngọn lửa bập bùng của đống củi gỗ bách. Buổi lễ kết thúc, vị nữ vu trỏ cho Énée thấy khu rừng rậm ở ven sườn núi: — Nhanh lên, hãy ngắt lấy một nhành vàng giữa rừng sâu, trong lùm cây chằng chịt âm u đang chói sáng lấp lánh. Tặng vật ấy sẽ làm hài lòng Proserpine và là tấm giấy thông hành trong giang sơn tăm tối của bà ta. Đừng chặt rời nó ra khỏi cành bằng búa, nó sẽ không còn linh nghiệm, vả lại, chẳng sắt thép nào khiến nó sây sứt được. Nếu thực sự Định mệnh réo gọi ngươi xuống địa ngục, thì chỉ cần đụng nhẹ ngón tay, cái cành vàng sẽ rơi ngay. Nhanh đi. Ta sẽ đợi. Chúng ta sẽ đến ngay cái xứ sở chẳng có lối đi cho người sống. Nhanh nhẹn như con sóc, Énée len lỏi vào rừng, nhưng khu rừng thì mênh mông và gã Achate trung thành đã hoài công đuổi theo chàng, hầu giúp đỡ chàng trong việc tìm kiếm cái nhành vàng, e sợ vị anh hùng phí thời giờ mà không thể tìm ra. Bỗng Énée mừng rỡ kêu lên. Nhiều con bồ câu, rất thân thiết với Vénus mẹ chàng, bay vờn trước mặt và hình như cố ý gọi chàng theo. Chàng rảo bước và theo chúng đi loanh quanh hàng vạn nẻo ngoắt ngoéo. Rồi đàn bồ câu ngừng bay, đến đậu trên cành sồi xanh, ở chính giữa là cái nhành vàng long lanh. Énée nhảy bổ tới, ngắt nhành lá quý, đoạn quay về tìm vị nữ vu, dâng lên nàng kỳ tích của mình. — Ngươi được lòng chư thần rồi, – Déiphobe mỉm cười nói – nào, hãy theo ta. Đừng sợ gì cả. Họ tiến về một hang động thênh thang, án ngữ bởi một hồ nước xanh đen và cánh rừng rậm rạp. Khí lưu huỳnh bốc lên nồng nặc, khiến con người và thú vật không dám bén mảng tới. Đến ven hang động, vị nữ vu quay về phía đồng đội Énée đang lần theo chủ tướng mình: — Lui mau! – Nàng nói – Chớ đặt gót chân phàm tục lên mảnh đất thiêng liêng này, kẻo không các Diêm thần sẽ nổi trận lôi đình! Ngay lúc đó, hình như có tiếng gầm gừ thoát ra từ lòng đất, và đỉnh núi bỗng lắc lư, đám tùy tùng hoảng kinh tháo chạy và về ẩn núp trong những chiếc lều ven biển. — Đi thôi! – Déiphobe lại nhắc Énée – Bám sát lưng ta và hãy rút kiếm ra để chẳng có gì lay chuyển nổi tâm hồn cương nghị của ngươi. Rồi nàng thoăn thoắt bước đi theo những dốc tối dần mở ra trước mặt họ. Bóng đêm vây chặt lấy họ. Énée ngỡ như mình đang đi giữa khu rừng âm u, le lói chút ánh trăng lưỡi liềm. Chàng nhận ra đó đây, những bộ mặt gớm ghiếc, những hình dáng không thân xác, như ảo tưởng không sờ mó được. — Ngươi thấy đấy, – vị nữ vu hạ giọng – đó là những tai ương của người đời, Bệnh tật, Tuổi già, Sợ sệt, Đói khát, Nghèo khổ, Đau đớn, Giấc ngủ êm của cái chết, những Thú vui sa đọa, Chiến tranh, Bất hoà với mái tóc toàn rắn độc. Đằng kia, những cơn Mơ hão huyền, những Ác mộng khủng khiếp, những Quái vật nửa người nửa ngựa hay đuôi rồng, mình sư tử, miệng phun ra lửa, bọn Thủy tặc san hô hay lũ Ác thần cánh chim mặt đàn bà, Briarée có trăm cánh tay và con rắn bảy đầu. Đừng sợ những tiếng rít đó, những cái mồm mở hoác hướng về phía chúng ta, chỉ là những oan hồn. Cuối cùng, hai người lữ khách dừng lại. Một dòng sông rộng, bùn lầy sôi sùng sục chắn ngang lối đi. Trên bờ, một đám đông câm lặng đang dang tay cầu khẩn. — Những kẻ khốn khổ đó khẩn cầu gì thế và họ là ai? – Énée thắc mắc. — Đám đông đó là những kẻ chết vùi dập không nơi chôn cất, những kẻ mà thân nhân hay bạn bè không ban nổi cho họ một nấm mồ. Họ lang thang bên bờ sông Styx hàng trăm năm trước khi qua được bờ bên kia, và họ đang van vái người lái đò, chính là thần Charon, kẻ vẫn chèo thuyền đưa các linh hồn về chốn bồng lai. Nhìn thấy Charon, Énée không giấu nổi sự gớm ghiếc. Trên đời chưa bao giờ chàng thấy ai có bộ mặt nhơ bẩn đến ghê rợn như thế, lại lầm lì hung ác. Lão lái đò dừng thuyền ngay nơi Énée và vị nữ vu đứng, rồi quơ cây sào móc, xua đuổi đám vong hồn chực nhảy lên thuyền. Lão giở giọng quát nạt hai người trần táo bạo: — Các ngươi đến đây làm gì? Giọng lão giận dữ – Nơi này thuộc về các hồn ma, ngủ và Đêm tối. Ta được lệnh cấm chở người sống trên sông Styx. Ý định nham hiểm nào đưa các người đến đây? Bấy giờ, vị nữ vu bèn giơ cao khỏi đầu cái nhành vàng giấu dưới áo. Nhác thấy nó, gương mặt Charon vụt tươi tỉnh lại, lão giúp hai lữ khách lên thuyền và mang họ sang bên kia bờ, không hề tra vấn gì nữa. — Can đảm lên! – Vị nữ vu vừa nói vừa lôi Énée đi trên mép bờ nhầy nhụa họ vừa bước xuống – Đừng rời khỏi ta nhé! Chúng ta sắp sửa qua ngang Cerbère, con quái vật ba đầu đứng gác cổng vào Diêm đình. Ta đã chuẩn bị chiếc bánh mật tẩm thuốc ngủ để thoả mãn cơn đói cồn cào của nó. Ngay sau khi ăn xong, con quái vật sẽ ngủ thiếp đi và ta có thể bước qua nó an toàn. Cerbère vồ lấy cái bánh. Phút chốc hắn nằm vật xuống, ngáy khò khò. Vị nữ vu cùng Énée vội bước qua ngưỡng cửa cõi chết. Nhiều tiếng rên rỉ yếu ớt cất lên trong bóng tối. Đó là tiếng kêu khóc của những đứa bé chết trước khi ra đời, những kẻ chết oan, những kẻ tự vẫn vì hèn nhát hay tuyệt vọng, những kẻ chết vì tình. — Trời ơi! – Énée rú lên, đôi mắt nhoà lệ – Cái bóng đang lướt tới, dữ tợn rồi lẩn trốn vào rừng sim – Có phải là Didon không? Ôi! Vị nữ hoàng bất hạnh, em không sống nổi sao? Nào ta có biết cái kết thúc bi thảm ấy. Ta đau lòng quá đi thôi! Chao ôi! Sao chư thần không giúp ta ngăn cản cái tội ác đã hủy hoại tuổi thanh xuân của em. Didon ơi! Cho đến hơi thở cuối cùng, ta vẫn mãi mãi thấy em như thế, xanh xao, lang thang, tội nghiệp, và lòng ta sẽ chẳng bao giờ thôi yêu em! Tiếng nức nở của Énée như rơi vào hư không. Kẻ mà chàng khóc thương đi qua, lạnh lùng trước nỗi khổ đau của chàng. Trong cõi u minh, nàng có được mãi mãi hội ngộ với Sychée, người chồng yêu quý, mối tình đầu tiên của nàng? Nghĩa lý gì đâu, những giọt nước mắt của kẻ đã khiến nàng rơi lệ đến oán hận cuộc đời? Lúc lìa trần, lòng nàng đang thù ghét gã người Troie đó. Trong cõi chết, hồn nàng vẫn còn vướng víu hờn căm. Énée thở dài, tiếp tục lủi thủi theo sau kẻ dẫn đường, cố luyện cho lòng mình dửng dưng trước bao nỗi khổ vờn quanh. Vài oan hồn lẽo đẽo phía sau, chàng lẩm nhẩm gọi tên, Phédre, Eriphyle, Pasiphae…, bao kẻ đam mê, bị dục vọng lôi cuốn đến tận chốn âm ty. Rồi vô số các chiến binh chết trận, lảng vảng trên cánh đồng hoa. Énée nhận ra Tydée, Parthénopée và dằng dặc một dãy quân Troie xen lẫn với quân Hy và các đội chấp kích của Agamemnon: những gương mặt bạn hữu, thù địch, chen nhau xuất hiện bên lối đi của người anh hùng, như còn bị mê hoặc bởi ánh thép sáng ngời của lưỡi kiếm, dù đang ở chốn thanh bình vĩnh cửu trong lòng đất. Énée đưa tay vẫy các bạn cùng chiến đấu trước đây. Kìa vua Priam, các con và rể, tất cả những người đã ngã xuống trên cánh đồng Phrygie, giữa tường lũy của kinh thành lửa khói. — Bạn bè ơi! Ta đã gặp lại các người trong niềm vui cay đắng. Những người dũng cảm bảo vệ tổ quốc sẽ sống mãi trong ta! – Énée thì thầm tự nhủ – Ôi! Những cái tên suông trên môi, những oan hồn lãng đãng trong đêm đen mù mịt, đó là tất cả những gì còn lại của bao kẻ hùng anh… — Đến đây, đến đây, – vị nữ vu kéo tuột Énée đi – đừng quá ưu tư sầu muộn vì hình ảnh các oan hồn xiêu lạc kia. Hạnh phúc biết bao khi ta còn được hưởng những lạc thú êm đềm của cuộc sống, lúc cái chết đang vây bủa quanh ta. Nhanh lên. Đây là chỗ rẽ của con đường. Ta sẽ đi về bên phải, ngõ đến bồng lai, nơi cư ngụ của những linh hồn hạnh phúc, ở đó, ngươi sẽ gặp lại tất cả, tất cả những ai đã sống trong danh dự và đức hạnh. Lối kia dẫn về địa ngục tối tăm. Énée đi theo bén gót vị nữ vu trên con đường thênh thang. Chàng không sao cưỡng nổi sự tò mò nên cứ quay đầu nhìn về phía lối mòn sâu thẳm, dẫn xuống nơi đày ải. Một tảng đá khổng lồ sừng sững phía chân trời bao quanh bởi những thành lũy kiên cố, có ba bức tường chắn ngang dòng Plégeston. — Đừng xúc động, – vị nữ vu vừa rảo bước nhanh hơn vừa nói – những kẻ bị trừng trị ở nơi hắc ám đó, những kẻ bị Tisiphone dùng roi quất túi bụi, thật không oan uổng tí nào đối với những tội lỗi họ đã gây ra trên dương thế. Ngươi sẽ thấy nơi tận cùng địa ngục là Ixion bị xiềng muôn kiếp vào bánh xe quay, Tityos bị con kên kên khổng lồ rỉa lá gan bằng cái mỏ nhọn hoắt, bọn Titans dám chống lại Jupiter, những kẻ trộm cắp, giết người, ghét bỏ đồng loại, bội ước quên thề, những kẻ bán nước, tất cả đều bị tra tấn, hành hạ và dưới roi vọt của quỷ vương, họ phải khai ra điều bí mật đã mang theo xuống mồ. Đừng nghe những lời than vãn của họ. Họ chẳng đáng được nhận, dù chỉ là một tiếng thở dài. Vị nữ vu và Énée bước lần theo con đường u tối, giữa những hồn ma mờ ảo, phút chốc đã đến trước cổng miền cực lạc. Theo hiệu lệnh người bạn đường, Énée treo cái nhành vàng lên cổng, rồi đưa tay đẩy cửa. Trước đôi mắt ngây ngất của chàng, hiện ra một chân trời rạng rỡ, chẳng có “từ” nào của trần gian có thể diễn tả nổi. Một mặt trời chiếu những tia sáng đỏ rực qua bầu khí ê te trong suốt. Sánh với nó, cái mặt trời soi sáng thế gian thật mờ nhạt xiết bao. Những đồng cỏ, những khóm hoa toả hương thơm ngát khắp nơi và nhiều loài chim lạ cất tiếng hót líu lo, ríu rít. Tất cả những lạc thú trần gian cùng bao nguồn vui khác, êm đềm, tuyệt diệu hơn, mà trí óc hạn hữu của con người không sao tưởng tượng nổi, đã tô điểm thêm cho cuộc sống thần tiên của những linh hồn hạnh phúc. Đủ trò tiêu khiển như khiêu vũ, âm nhạc, vật lộn, chạy nhảy, đua ngựa, càng tăng thêm vẻ náo nhiệt nơi thiên đường. Các thú vui thanh cao họ vẫn yêu thích trong kiếp sống, giờ đây như được nhân lên gấp bội. Không có sự buồn phiền, chán nản, chỉ có hạnh phúc triền miên. Trên trán họ có quấn vành khăn trắng, tượng trưng cho hoan lạc và thuần lương. — Hỡi các tâm hồn thánh thiện, – vị nữ vu ngỏ lời với các cụ già đang ngồi trầm ngâm dưới bóng mát rặng cây – xin vui lòng cho chúng tôi biết, ngài Anchise, người Troie hiện ở đâu? Để được gặp ngài, cho con trai ngài có thể ôm ấp cha già, chúng tôi đã phải lìa cõi trần, lặn lội dưới suối vàng tìm đến đây, ngài ấy đâu rồi? — Chúng tôi không có nơi ở nhất định, – một lão già cất tiếng dịu dàng, Énée nhận ra đó là Musée, thi sĩ tài danh bậc nhất, mỗi ca khúc của ông chứa đựng bao nhiêu chân lý cao thâm – các bờ xa bến lạ, bao đồng cỏ xanh rì, đều là nơi chúng tôi thường lui tới ngao du. Nhưng tôi biết rõ chỗ Anchise hay đến, tâm hồn ông mãi băn khoăn lo nghĩ cho giống nòi, đằng kia, sau ngọn đồi, bên một thung lũng xanh tụơi mát mẻ, ông đang nghiêng mình ngóng về tương lai. — Lão định nói gì vậy? – Énée sửng sốt kêu lên, nhưng vong hồn thi sĩ đã lùi ra xa, quay về với những cuộc đàm luận riêng. Hai lữ khách vội tìm đến thung lũng. Énée không nén được tiếng reo mừng khi nhìn thấy hình bóng thân yêu của cha già. Chàng chạy đến bên Anchise, vừa khóc nức nở, vừa đưa hai tay ra toan ôm siết vào ngực, nơi con tim đang đập lên rộn rã, cái hình dáng đục mờ phủ bên ngoài vong hồn người cha. Nhưng những cái hôn của chàng như gửi vào hư vô, trước một hiện hữu lung linh như sương khói. — Con ơi! Đừng khóc, – Anchise cười nói – cái hôn nào thắm thiết bằng sự gần gũi của hai tâm hồn, và sự hợp nhất của nó, dù cho âm dương cách trở. Lòng hiếu thảo của con đã không chùn bước trước bao gian nguy, hiểm nghèo, trên đường vào cõi chết. Cha chờ đợi và con đã đến. — Cha ơi, cha ơi, – Énée gọi cha, mặt giàn giụa nước mắt – cửa địa ngục không ngăn được con đến với cha. Cha ơi! Cha có được sung sướng không? Anchise không đáp, đưa tay chỉ cho Énée xem quang cảnh thung lũng ông thường đến dạo mát. Một dòng sông nước xanh trong vắt, lượn lờ chảy giữa các khóm hoa sặc sỡ và những bụi rậm um tùm. Dọc theo bờ như vẫn thường thấy trên đồng cỏ, bao nhiêu là bướm bay lượn nhởn nhơ dưới ánh nắng mặt trời rồi đến đậu trên những đài hoa trắng muốt. Một đám đông lố nhố, chen nhau cúi xuống dòng sông, háo hức uống từng ngụm nước mát. Đàn ông, đàn bà vô số kể. Énée không sao đếm xiết. — Họ là ai thế? – Vị anh hùng ngắm không chán mắt cảnh tượng lạ lùng ấy, rồi hỏi cha – Họ đi về đâu? Sao lại uống nước sông này? — Đây là sông Léthe, – ông lão nói – ai uống nước vào sẽ quên hết mọi sự. Các hình bóng con thấy đó là những linh hồn đang chờ nhập xác. Họ đã từng sống trên đời, trong xác thân phàm tục, từng đau khổ, yêu ghét. Dòng Léthe khiến họ quên hết bao tội lỗi trần gian. — Thế ra những vong hồn kia đã từng chán ngán cuộc sống! – Énée ngạc nhiên – Sao họ lại còn khao khát rời khỏi chốn thần tiên này? — Họ đã quên hết dĩ vãng, – Anchise khẽ lắc đầu rồi nói – sự ham sống mãi mãi rạo rực trong lòng mọi sinh vật, dù là người hay cây cỏ, hạt bụi hay vũ trụ bao la. Và các linh hồn không bao giờ chết cả, những linh hồn vô tội hay đã gội sạch những vết nhơ, qua hàng nghìn năm mòn mỏi đợi chờ sẽ càng sống mãnh liệt hơn. — Con vừa hỏi, ở đây cha có được sung sướng không ư? Cha hạnh phúc lắm – có lẽ người ta đã nói cho con biết – vì cha luôn luôn hướng về Tương lai. Con sẽ hiểu ngay thôi. Nào, hãy đến gần dòng sông. Anchise kéo Énée đến giữa đám đông thầm lặng đang đi qua, đi qua không ngớt. — Đó là Tương lai! – Anchise vừa cất giọng thâm trầm, vừa chỉ cho Énée thấy những người cao lớn, vầng trán rộng và thẳng, đầy nét cương nghị: mặt của các chủ tướng hay các vị vua – Đây là những kẻ thuộc nòi giống chúng ta, những người Troie bại trận và bị lưu đày, sẽ là tổ phụ tôn nghiêm của một dân tộc siêu phàm. Énée, trên đất Italie, con sẽ sinh một con trai. Con sẽ thấy. Nó sẽ là chồi non trong tuổi già của con. Nó sống không lâu, nhưng đủ truyền lại cho con mình ngai vàng Albe-La-Longue. Và kia Procas, Capys, Numitor, Silvius Énée, hậu duệ của chúng ta, đây Romulus, người xây dựng thành phố, đô thị của chúng ta, thành Rome lừng lẫy, bá chủ hoàn cầu, đầy rẫy anh hùng hào kiệt, nào Numa, Pompilius, Tillius, Ancus, dòng Tarquyns. Và những bậc vĩ nhân thuộc dòng dõi ta, dân tộc ta, nào những Brutus, Décius, Torquatus, Horaces, Catons, Maximus, rồi vị anh hùng hiển thánh César, và vĩ đại hơn cả là Auguste! Con ơi! Làm sao cha có thể chán mắt ngắm nhìn những cuộc đời huy hoàng chói lọi, làm rạng rỡ những thế kỷ mai sau bằng đức hạnh tài năng của họ. Chung quanh họ là máu, nước mắt và bao trận chiến, cả một cuộc đời sôi nổi mà vinh quang! Ôi! Bao dân tộc phải quỳ gối trước những kẻ chiến thắng. Ôi! Những ca khúc, những bài thơ, những sử liệu, những đền đài, những hạm đội, những đoàn quân đang tiến bước! Ôi! Vinh quang rạng ngời của con cháu Dardanus, Énée và Anchise! Énée nghe niềm vui dào dạt trong lòng khi thấy bức màn tương lai của dân tộc vén lên trước mắt. Chàng ngẩng đầu kiêu hãnh. Theo cha bước qua những cánh đồng tinh vân, chàng rảo mắt nhìn khắp phía. Qua từng khuôn mặt – những gương mặt sẽ được sinh ra – Anchise đọc từng cái tên, rền vang như điệu kèn chiến thắng: Maximus, Seipion, Marcellus…. Đoạn, ông lão ngăn bước chân Énée lại, dịu dàng hỏi: — Con ơi! Có thể nào còn than vãn sau những điều vừa trông thấy? Bao trận chiến đấu gian nan khi tiến chiếm Latium phải chăng đã được trả giá xứng đáng gấp trăm lần, bằng sự vinh quang hiển hách dành cho con cháu chúng ta? Hãy vung tay ném các bông huệ và rải rác dọc đường đi lên của dân tộc các đóa hồng bách hợp thơm ngát, con đường xán lạn và rộng thênh thang, và những người La Mã, con cháu Anchise, Énée và Ascagne sẽ đi qua! Bấy giờ Énée mới hét lên đắc thắng: — Chỉ có tương lai mới đáng kể, sá gì những cái khác. Xin vĩnh biệt cha, – Énée nói tiếp, khi thoáng thấy vị nữ vu ra hiệu hối thúc – bên cha, con quên cả đất trời và nhiệm vụ. Trong những ngày đen tối, con sẽ gợi lại trong tâm tưởng nét mặt thanh thản của cha, trên cánh đồng bình lặng và trong sáng này, dòng sông xanh này, nơi con cháu ta sẽ rầm rộ cất bước. Nghĩ đến niềm hạnh phúc vĩnh cửu đang chờ con nơi thiên đường, con sẽ đứng lên, sẵn sàng chiến đấu, mãnh liệt và tự tin hơn bao giờ hết. — Énée – vị nữ vu cắt ngang lời từ tạ của hai cha con – thời gian có hạn, ta phải đi thôi. Có một ngõ đưa ta về với thế giới con người, thật dễ dàng và nhanh chóng. Đó là khung cửa ngà, nơi các hồn ma vẫn vượt qua để đêm đêm về nghiêng mình bên những kẻ mê ngủ. Theo chân nàng, Énée riu ríu bước đi mà không khỏi đôi lần ngoái đầu nhìn lại hình bóng cha già. Phút chốc cõi bồng lai, những con đường, những dòng sông nơi cửu tuyền, những bóng ma chập chờn hư ảo chỉ còn là một kỷ niệm xa mờ trong vị bán thần. Rồi những tiếng xôn xao rộn rịp trên mặt đất lại vang dội vào tai chàng. Tùy tùng mừng rỡ ùa đến đón chàng. Họ kéo căng buồm, đoàn chiến thuyền xuôi gió phương nam, men theo bờ biển, vượt qua cảng Calete sát biên thùy Latium và Nampanie, lướt sóng băng băng về miền đất hứa.