ác sách văn học sử của Trung Hoa đều sắp Chiến Quốc sách vào loại tản văn lịch sử đời Tiên Tần, nhưng nhiều học giả cho rằng nên sắp nó vào các loại luận thuyết, đúng hơn vào loại biện thuyết, vì giá trị về tài liệu lịch sử của bộ đó rất kém.

Dưới đây chúng tôi xin tóm tắt ý kiến những học giả đó do Crump thu thập trong cuốn Intrigues.

Từ thế kỷ mười hai, đời Tống, Triều Công Vũ, trong cuốn Quận Trai độc thư chí đã cho rằng Chiến Quốc sách không chứa những thực lục (nghĩa là không biên chép các sự thực xảy ra trong triều đình, trong nước) nên không thể coi bộ đó là sử, mà chỉ nên coi là tác phẩm của bọn người theo phái tung hoành.

Phái tung hoành tức là bọn mưu sĩ đời Chiến Quốc như Tô Tần, Trương Nghi…

Nhân vật quan trọng nhất trong Chiến Quốc sách là Tô Tần. Mà ngay nhân vật đó, một số học giả cũng cho là vị tất đã có thật, có lẽ chỉ là một nhân vật tiểu thuyết.

Đầu thế kỷ mười chín, Mã Quốc Hàn (1794-1857), đã thu thập tất cả các đoạn, bài trong Chiến Quốc sách và Sử ký (của Tư Mã Thiên) viết về Tô Tần, xếp đặt theo thứ tự để viết lại một cuốn đã thất truyền nhan đề là Tô Tử mà trả tiểu sử Tô Tần về khu vực văn chương, nếu không phải là khu vực tiểu thuyết.

Lưu Ngọc Thăng, cũng ở thế kỷ trước, còn trách Tư Mã Thiên là đã tạo nên tính tình và tư cách của Tô Tần.

Tề Tư Hoà phân tích các lời biện thuyết của Tô Tần, Trương Nghi và thấy nhiều chỗ sai niên đại, rồi cho rằng những lời đó không thể do Tô, Trương thốt ra, viết ra được, mà tất do những tung hoành gia đời sau chép.

Gần đây (1955), Dương Khoan bảo có nhân vật Tô Tần thật, nhưng những biện thuyết của Tô thì đều là của bọn tung hoành gia đời sau.

Có điều này đáng để ý là truyện Tô Tần tự biện hộ (Yên I 5), chép lại gần đúng trong truyện Tô Đại thuyết vua Yên (Yên I 3). Dưới đây chúng tôi xin trích trong mỗi truyện một đoạn để độc giả so sánh:

Truyện Yên I 5 chép:

“Hàng xóm của tôi có một người đi làm quan ở xa, người vợ cả ở nhà tư thông với kẻ khác. Khi người chồng sắp về, tình nhân của người vợ tỏ vẻ lo lắng, người vợ bảo: “Anh đừng lo, em đã chế một thứ rượu độc để sẵn cho hắn rồi”. Hai ngày sau người chồng về, người vợ cả sai người vợ bé bưng chén rượu dâng chồng. Người vợ bé biết là rượu có thuốc độc, dâng chồng thì là giết chồng mà nếu cho chồng hay thì người vợ cả sẽ bị đuổi, bèn làm bộ té, rượu đổ hết. Người chồng cả giận, lấy roi quất người vợ bé”.

Truyện Yên I 3 chép:

“Xưa (…) có người chồng đi làm quan ở xa ba năm không về nhà, người vợ cả có tình nhân. Người tình nhân này bảo: “Chồng của em mà về thì làm sao bây giờ?”. Đáp: “Anh đừng lo, em đã chế thứ rượu độc để sẵn cho hắn rồi”. Quả nhiên người chồng về, người vợ cả bèn sai vợ bé đem rượu độc dâng chồng. Người vợ bé biết là rượu độc, đương đi ngừng lại suy nghĩ: “Nếu đưa cho chồng ta uống thì là giết chồng; nếu cho chồng hay sự thực thì chị cả bị đuổi, sao bằng làm bộ vấp cho rượu đổ hết đi”. Rồi làm bộ té, đổ rượu. Người vợ cả bảo chồng: “Anh ở xa mới về cho nên chế thứ rượu ngon để dâng anh mà dì ấy té đánh đổ mất rồi”. Người chồng không biết đầu đuôi, trói người vợ bé mà quất”.

Vì có những chỗ trùng nhau như vậy, cho nên có người nghi rằng cả ba anh em họ Tô – Tần, Lệ, Đại – đều không có thật.

Nhưng đại chúng từ Tây Hán về trước cứ cho Tô Tần là có thực vì họ muốn tin là có thực. Họ muốn tin rằng có một nhân vật liên kết Lục quốc để chống nhà Tần mà họ ghét là độc tài, tàn nhẫn, không văn minh, lại có dã tâm xâm chiếm Trung Nguyên. Nhất là từ khi Tư Mã Thiên đem Tô Tần vô Sử ký, đề cao tư cách Tô Tần bằng giọng văn cảm khái, hùng hồn thì người đời sau chịu ảnh hưởng của ông, càng cho Tô Tần là có thật, Chiến Quốc sách là tín sử.

Ngoài ra, còn nhiều đoạn chép về những nhân vật khác cũng không đúng nữa. Theo Ngô Sư Đạo thì truyện Trâu Kị khuyên vua Tề nghe lời can (Tề I 12) là sai: không phải là Trâu Kị mà có lẽ là Điền Ba, người nước Tề. Trong Chiến Quốc sách dật văn khảo của Chư Tổ Cảnh có chép một truyện giống truyện đó rút trong bộ Tân tự mà nhân vật đẹp trai là Điền Ba. Lã thị Xuân Thu cũng chép một truyện đời Tề Mẫn Vương, ý nghĩa như vậy mà nhân vật là Liệt Tinh Tử Cao.

Theo Phượng Niên thì truyện Tần III 11 cũng sai vì khi Tần vây thành Hình, Trương Nghi đã chết rồi.

Những truyện chép về Lỗ Trọng Liên, một nhân vật lý tưởng trong Chiến Quốc sách cũng không đáng tin. Bài Mạnh Thường Quân không biết trọng kẻ sĩ (Tề IV 3) chứa một ý thường lặp đi lặp lại: phải thực tôn trọng kẻ sĩ thì kẻ sĩ mới hy sinh cho mình. Tác giả bài đó cho Lỗ Trọng Liên trách Mạnh Thường Quân là chưa thực trọng kẻ sĩ thì rõ là có giọng khắc nghiệt quá, e không đúng vì trong lịch sử Trung Quốc, Mạnh Thường Quân là nhân vật đáng khen nhất về đức chiêu hiền đãi sĩ.

Tiền Mục là người tố cáo mạnh nhất tính cách không xác thực về sử liệu của Chiến Quốc sách. Ông rán kiếm trong Sử ký một đoạn, đoạn Nhạc Nghị trả lời vua Yên, lại dẫn lời của Trương Văn Hổ (1808-1885) để chứng minh rằng thời Chiến Quốc, danh từ hợp tung không nhất định có nghĩa liên kết để chống Tần, mà chỉ có nghĩa là liên kết thôi, liên kết để chống Tề cũng gọi là hợp tung.

Chung Phượng Niên trong Quốc Sách khám nghiên (Bắc Kinh – 1936) cũng chủ trương rằng tự ý liên hợp vì cái lợi chung thì gọi là tung, ép buộc người ta theo mình là hoành. Tung do chữ tòng mà ra, có nghĩa là dọc, là thuận, theo; hoành có nghĩa là ngang, trái, nghịch với phép thường.

Khi các học giả Trung Hoa dẫn sách cổ để tranh luận với nhau về ý nghĩa các danh từ thì chúng ta chỉ thêm phân vân và cuộc tranh luận kéo dài hằng năm, không bên nào thuyết phục được bên nào.

*

Các học giả phương Tây cũng góp ý kiến vào vấn đề.

Maspéro trong bài Le roman de Sou Ts’in, Etudes Asiatiques 2 (1925), và trong Le roman historique dans la littérature chinoise de l’antiquité (1929), Mélanges posthumes 3 (1950), chứng minh rằng một phần lớn Chiến Quốc sách là tưởng tượng, tiểu thuyết; rằng nhân vật Tô Tần được hoan nghênh, nên tác giả tạo thêm hai nhân vật tưởng tượng Tô Lệ, Tô Đại cũng giỏi biện thuyết như Tô Tần; rằng cứ đối chiếu các niên đại về cái mà người ta gọi là chính sách hợp tung của Hàn, Ngụy, Triệu, Tề, Yên để chống Tần với niên đại những việc xảy ra (theo Chiến Quốc sách) trong khi có chính sách hợp tung đó, thì cái trục hợp tung phải tan rã một năm trước khi nó thành lập! (Intrigues – 29).

Crump nhận rằng Chiến Quốc sách quả có chép những việc thực xảy ra như việc Lương Huệ Vương chiếm Hàm Đan, Tần đánh Nghi Dương, Yên đánh Tề, Tần đánh Hàm Đan, nhưng người chép truyện chỉ dựa một chút vào lịch sử rồi tưởng tượng thêm.

Chẳng hạn truyện Lương Huệ Vương chiếm Hàm Đan (coi bài Tề I 6), ông bảo nếu là thực lục thì không có hình thức như vậy. Có lý nào vua Tề là Điền Hầu muốn cứu Triệu mà lại đem quân đóng ở ngoài thành Hàm Đan trong khi Hàm Đan (kinh đô Triệu) bị Lương (tức Ngụy) bao vây. Lại thêm thái độ của Đoàn Can Luân cũng lạ lùng: để vua Tề ra lệnh cho quân đóng ở ngoài thành Hàm Đan rồi sau mới bảo như vậy không có lợi, phải đem quân đánh Tương Lăng cho Lương mệt mỏi. Chẳng qua người viết muốn vạch rõ sự ngu muội của vua Tề mà bịa ra như vậy. Vả lại theo Crump, trong sử không chép tên Đoàn Can Luân, nhưng có chép hai người khác ở Đoàn Can – có lẽ là một châu thành của Lương – có liên lạc với triều đình Lương và một trong hai người đó có liên lạc với triều đình Tề.

Vậy tác giả truyện đó có dựa trên một sự kiện lịch sử và tạo thêm nhân vật Đoàn Can Luân để có vẻ đúng sự thực phần nào, dùng tên Đoàn Can đó để tỏ rằng mình biết chuyện chứ không phải là nói mò.

Truyện Đánh Nghi Dương (ba bài này Crump đánh số 66-10, 66-11, 66-12, chúng tôi đều bỏ) chép rất lộn xộn, khó hiểu; mà truyện Cam Mậu tấn công Nghi Dương (Tần II 6), nhân vật Hướng Thọ rõ là thừa.

Về việc Yên đánh Tề, ông cũng nghĩ như Ngô Sư Đạo rằng bài Lỗ Trọng Liên thuyết tướng Yên (Tề VI 2) và cả bài Lỗ Trọng Liên không chịu tôn vua Tần làm đế (Triệu III 12) nhất định không phải là sử liệu, chỉ là những bài văn luận thuyết hoặc biện thuyết. Trong Sử ký, Tư Mã Thiên chép trọn hai chuyện đó. Ngoài ra không nói gì thêm về Lỗ Trọng Liên. Nhân vật đó hiện ra như để đại diện cho Nho gia ở cuối thời Chiến Quốc, không có vẻ là một nhân vật lịch sử, một nhân vật thật.

Rồi Crump kết luận rằng Chiến Quốc sách không phải là một bộ sử mà chỉ là một bộ luận thuyết.

Tóm lại, các học giả đều đồng ý với Triều Công Vũ rằng Chiến Quốc sách không phải là thực lục, những truyện trong đó có dựa vào ít tài liệu lịch sử, nhưng không nên coi bộ đó là một bộ sử. Người ta chỉ còn phân vân ở điểm này, những nhân vật Tô Tần, Trương Nghi, có thực hay không. Một nhóm – số ít – cho là không có thực, như vậy Chiến Quốc sách gần như có vẻ tiểu thuyết và những bộ sử chép về thời đó phải viết lại vì không có Tô Tần, Trương Nghi thì không có cả chính sách hợp tung và liên hoành; một nhóm khác – số đông – cho rằng tài liệu trong Chiến Quốc sách tuy không đáng tin hẳn, nhưng Tô Tần, Trương Nghi có thực, chính sách hợp tung và liên hoành có thực. Hai nhà đó là thuỷ tổ của phái tung hoành gia, tức bọn ngoại giao mưu sĩ; phái này sau khi Tần bị diệt, vẫn còn, tức như Khoái Thông, tác giả 81 bài luận về quyền biến mà Tư Mã Thiên đã chép trong Sử ký. Tuy nhiên, những lời biện thuyết của Tô và Trương, phần nhiều do người đời sau thêm bớt, tưởng tượng.

Vậy chúng ta đừng nên coi Chiến Quốc sách là một tác phẩm của Sử-phái đời Tiên Tần mà nên coi nó là tác phẩm của Luận-phái đời Tiên Tần hoặc đời Tây Hán; mà đọc Chiến Quốc sách chúng ta đừng nên tìm tài liệu lịch sử trong đó, chỉ nên tìm hiểu xã hội Trung Hoa, tư tưởng và chính sách của bọn chính khách, mưu sĩ thời Chiến Quốc, nhất là thưởng thức giá trị về nghệ thuật tự sự, luận thuyết, tức giá trị về văn học của bộ đó thôi.

Trước khi xét những giá trị đó, chúng tôi muốn nêu qua điểm thắc mắc này mà chúng tôi chưa thấy học giả nào bàn tới.

Tư Mã Thiên sanh năm 145 trước Tây lịch (trước Lưu Hướng), mất năm nào chưa rõ; bộ Sử ký của ông, đến đời Hán Tuyên Đế (73-49) được một người cháu ngoại tuyên bố.

Lưu Hướng thu thập Chiến Quốc sách hồi ông giữ chức Quang lộc đại phu, dưới triều Thành Đế; nghĩa là trong khoảng 32-8 trước Tây lịch. Như vậy Lưu Hướng có biết bộ Sử ký không? Chắc là không vì trong bài tựa Chiến Quốc sách không thấy ông nhắc tới.

Mà Sử ký và Chiến Quốc sách chép nhiều truyện giống nhau, chẳng hạn những truyện:

Vẽ rắn thêm chân (Tề II 4).

Đàm Thập Tử khuyên Mạnh Thường Quân nên quên oán (Tề IV 4).

Truyện Tô Tần (Tần I 2).

Tô Tần tự biện hộ (Yên I 5); hai bài chỉ khác nhau có ít chữ.

Lỗ Trọng Liên thuyết tướng Yên (Tề VI 2).

Lỗ Trọng Liên không chịu tôn vua Tần làm đế (Triệu III 12)

Điền Đan và Kinh Kha (Yên III 5).

…

Như vậy tất hai bộ phải cùng chung một nguồn; nguồn đó là nguồn nào?

Bản đồ thời Chiến Quốc

(http://i303.photobucket.com/albums/nn1