ó là gì đâu, Guillaumet ơi, khi ngày ngày đêm đêm ta phải kiểm tra tất cả các thứ máy áp suất, ta phải giữ thăng bằng với các thứ máy định hướng, chẩn đoán hơi thở các động cơ, đặt mười lăm tấn thép trên vai mình: có là gì đâu khi những vấn đề đặt ra cho ta, cuối cùng lại là những vấn đề con người, và như vậy, tức khắc, dễ dàng, cậu cũng thanh cao giống như cái thanh cao của người sống ở miền núi. Cũng như một nhà thơ, cậu biết cái thú vị của những báo hiệu khi trời sắp rạng. Từ đáy vực của những đêm gian khổ, cậu đã bao lần mong mỏi cái bó hoa nhàn nhạt này xuất hiện, cái ánh sáng âm âm trỗi dậy từ trên những vùng đất đen kịt hướng Đông. Cái giếng kỳ diệu ấy, đôi khi, trước mắt cậu, thật lâu mới tan băng giá và chữa cho cậu khỏi bệnh ngay lúc cậu ngỡ là sắp chết.

Việc sử dụng một đồ dùng có tính chất cao cấp đã không biến cậu thành một kỹ thuật viên khô khan. Tôi cho rằng những kẻ quá sợ các tiến bộ kỹ thuật của chúng ta đã lẫn lộn mục đích và phương tiện. Ai phấn đấu cho hy vọng duy nhất là của cải vật chất, cuối cùng chẳng gặt hái gì đáng cho mình sống đâu. Nhưng cái máy không phải là mục đích. Chiếc máy bay không phải là mục đích: nó là một đồ dùng. Một đồ dùng như cái bừa.

Nếu ta nghĩ rằng cái máy làm hoen ố con người, ấy có lẽ là vì ta có hơi thiếu một chút lùi lại để đánh giá các kết quả của những biến đổi, nhanh như những biến đổi ta vừa trải qua. Một trăm năm lịch sử của cái máy có là gì đối với hai mươi vạn năm của lịch sử con người? Cái quang cảnh hầm mỏ và các trung tâm điện khí này, chúng ta chỉ mới được nhìn ngắm đây thôi. Chỉ mới đây thôi ta bắt đầu ở cái nhà mới, cái nhà mà chúng ta xây cũng chưa xong. Cái gì quanh ta cũng biến đổi nhanh thế: quan hệ giữa những con người, điều kiện làm việc, tập quán. Đến tâm lý của chúng ta, nó cũng bị xô đẩy từ những cơ sở thầm kín nhất của nó. Những quan niệm về chia ly, vắng biệt, cách trở, tái hợp, nếu chúng vẫn là những từ ngữ ấy, thì ngày nay chúng cũng không còn chứa những thực tế như trước nữa. Ngày nay để hiểu được thế giới, ta dùng một ngôn ngữ vốn là ngôn ngữ làm cho thế giới hôm qua. Và cuộc sống quá khứ có vẻ thích hợp hơn với bản chất chúng ta chỉ vì cái lý do rằng nó thích hợp hơn với ngôn ngữ của ta.

Mỗi tiến bộ đuổi chúng ta ra xa hơn một chút những thói quen nào đó mà ta vừa có, và chúng ta thật sự là những kẻ nhập cư chưa xây được Tổ quốc cho mình.

Chúng ta tất cả đều là những đứa bé man dã mà các thứ đồ chơi mới còn làm cho chúng say mê. Những chuyến rượt bay bằng máy bay cũng chẳng có nghĩa nào khác. Cái kia lên cao hơn, bay nhanh hơn. Ta quên vì sao cho nó bay. Bay, tạm thời, quan trọng hơn mục đích bay. Đối với kẻ thực dân đang dựng xây một đế quốc, cái nghĩa của cuộc sống là xâm lược, người lính khinh anh thực dân. Song mục đích của sự xâm lược này không phải là để củng cố cho kẻ thực dân kia sao? Như vậy đấy, trong khi ca ngợi các tiến bộ của chúng ta, chúng ta buộc những con người phải phục vụ cho việc đặt đường xe lửa, dựng nên những nhà máy, khoan đào các giếng dầu lửa. Chúng ta có hơi quên một chút rằng chúng ta dựng nên các công trình ấy để phục vụ những con người. Đạo lý của chúng ta, trong thời gian xâm lược, là đạo lý của lính. Bây giờ ta phải đánh chiếm mà. Ta phải làm cho sống động cái ngôi nhà mới tuyệt chưa có khuôn mặt. Chân lý, đối với người này là xây, đối với nguồi kia, là ở.

Chắc chắn là cái mái nhà của chúng ta, dần dần nó sẽ trở nên nhân văn hơn. Bản thân cái máy, nó càng hoàn chỉnh thì nó càng lùi sau cái cương vị của nó. Có vẻ như là tất cả cố gắng công nghệ của con người, tất cả tính toán, tất cả những đêm không ngủ trên các bản vẽ, theo những dấu hiệu mắt nhìn thấy, chỉ cốt để dẫn đến điều đơn giản duy nhất, như thể cần phải trải qua kinh nghiệm của nhiều thế hệ mới dần dần giải tỏa bớt được đường cong của một cây cột, một cái bụng tàu, một cái thân máy bay cho tới khi nó đạt được đến vẻ thuần khiết cơ bản của đường cong vú người, của bờ vai người. Dường như công việc của các kỹ sư, những ngưới vẽ thiết kế, những người tính toán trong phòng giấy nghiên cứu, bề ngoài chỉ là đánh bóng và xóa nhòa, làm mờ đi cái chỗ nối ấy, làm cho cái cánh này được thăng bằng, cho đến khi không nhận thấy nó nữa, cho đến khi không còn có một chiếc cánh trên thân máy bay nữa mà là một bông hoa hoàn toàn bung nở sau khi tung khỏi đài hoa, một thứ tổng hòa ngẫu sinh, liên quan một cách bí mật với con người, cùng chất lượng với chất lượng bài thơ. Dường như sự hoàn chỉnh được đạt tới không phải là lúc không còn gì để thêm nữa mà là lúc không còn gì để bớt nữa. Vào chặng cuối cùng của sự tiến hóa, cái máy tự ẩn mình đi.

Như vậy đấy, sự hoàn chỉnh của sáng tạo dẫn đến chỗ không có vết của sáng tạo. Và, trong đồ dùng, mọi cơ học mặt ngoài dần dần xóa đi, ta được trao vào tay một vật tự nhiên y như một hòn sỏi do sóng biển mài giũa, cũng thế đấy, tuyệt diệu như vậy, sao cho trong chính khi sử dụng, cái máy làm cho người ta lần lần quên chính cái máy đi.

Ngày xưa, ta tiếp xúc với một nhà máy phức tạp. Nay một cỗ máy quay đến làm ta quên là có nó. Nhưng mà sau rốt nó làm tròn chức năng của nó là quay, như một trái tim đập, và ta cũng tuyệt không để ý đến trái tim ta. Sự chú tâm này không bị đồ dùng cuốn hút nữa. Bên kia đồ dùng và xuyên qua nó, ấy là cái bản chất cũ xưa mà ta tìm thấy, bản chất của người làm vườn, người lái tàu hoặc của nhà thơ.

Ấy là với nước, với không khí mà người lái tiếp xúc khi cất cánh. Khi các máy móc đã phát động rồi, khi máy bay đã xới biển lên rồi, tàu bị sóng đánh một cái thật mạnh rền lên như tiếng chiêng, con người theo sự rung động của lưng của cật mình có thể theo dõi được công việc ấy. Anh cảm thấy chiếc thủy phi cơ, từng giây một, cứ thay đổi tốc độ thì như tăng thêm quyền lực. Anh cảm thấy có một cái gì chín muồi trưởng thành lên trong mười lăm tấn vật chất ấy, chính cái chín muồi ấy làm cho nó bay được. Người lái khép chặt tay vào cần lái và, dần dà, trong lòng hai bàn tay trống của mình, anh tiếp nhận quyền lực đó giống như một thiên năng. Các bộ phận bằng kim khí của các cần lái, một khi cái thiên năng ấy đã được ban cho, trở nên những sứ giả của quyền lực nơi anh. Khi cái quyền lực ấy chín muồi, với một cử chỉ còn dẻo hơn là cử chỉ hái hoa, người lái tách chiếc máy bay ra khỏi mặt nước, và đặt nó vào không gian.